ଦିଅନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ପାଲିଭାଷାର ସୃଷ୍ଟି, ବିକାଶ ଓ ବିନାଶ ଘଟିଲା କିପରି? ବୁଦ୍ଧ ଓ ମହାବୀରଙ୍କ ପରି ପ୍ରଗତିଚିନ୍ତକ ମହାନାୟକଙ୍କ ପ୍ରଚାରିତବାଣୀ କେଉଁଭାଷାର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଥିଲା, ସେ ବିଷୟରେ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କୌଣସି ଐତିହାସିକ ତଥ୍ୟ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ବାଣୀ ଯାହା ତାଙ୍କ ଶିଷ୍ୟଙ୍କଦ୍ୱାରା ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଛି, ତାହା ପାଳି/ ପଲ୍ଲୀ/ପାଲି ଭାଷା ବୋଲି 'ଅଭିଧମ୍ମଟ୍ଠକଥା'ରେ କୁହାଯାଇଛି । 'ଅଭିଧମ୍ମପ୍ପଦୀପିକା ସୂଚି'ରେ ପାଲି ବା ପଲ୍ଲୀ ବା ପାଳି ଶବ୍ଦର ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ସଂପର୍କରେ କୁହାଯାଇଛି - "ପା ରକ୍ଖତୋଳି-ପାତ. ରକ୍ଖତୀତ ପାଳି, ପାଳୀତି ଏକଚେ" । ଅର୍ଥାଚ୍ ରକ୍ଷା କରିବା ଓ ପାଳନ କରିବା ହେଉଛି ପାଲି ।
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ବଚନ ‘ତ୍ରିପିଟକ’ (ଜଗତକୁ ରକ୍ଷାକରେ ବା ପାଳନକରେ) ଲେଖା ଯାଇଥିବା ଭାଷା ହେଉଛି ପାଲି । ତ୍ରପିଟକର ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଂଶ ବିନୟପିଟକର 'ଚୁଲ୍ଲବଗ୍ଗ’ରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଶିଷ୍ୟଗଣ ପଚାରୁଛନ୍ତି- ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ବଚନ ସଂସ୍କୃତରେ (ଚନ୍ଦସୋ) ପ୍ରଚାର କରାଯିବ କି? ଉତ୍ତରରେ ବୁଦ୍ଧ କହୁଛନ୍ତି ‘ଅନୁଜାନାମି ଭିକ୍ଖବେ ସକାୟ ନିରୁର୍ଣ୍ଣିୟା ବୁଦ୍ଧବଚନଂ ପରିୟାପୁଣତୁଂ’ । “ସକାୟ ନିରୁର୍ଣ୍ଣିୟା”ର ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ନିଜନିଜ ଭାଷାରେ । ତେଣୁ ଗୌତମବୁଦ୍ଧ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିଜନିଜ ଭାଷାରେ ବୁଦ୍ଧବାଣୀ ପ୍ରଚାର କରିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିବା କଥା ଚୁଲ୍ଲବଗ୍ଗରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ, ଗୌତମ ଯେତେବେଳେ ସମ୍ବୋଧିଲାଭ କରି ଗୟାଠାରେ ନିରଞ୍ଜନା ନଦୀକୂଳରେ ଥିବା ରାଜାୟତନ ନାମକ ଅଶ୍ୱବୃକ୍ଷ ମୂଳେ ଦୁଇମାସ କାଳ ନିସ୍ତବ୍ଦ ଥିଲେ, ସେ ସମୟରେ କଳିଙ୍ଗର ଉପରଭାଗ- ଉକ୍ରଳରୁ ଯାଉଥିବା ଦୁଇଜଣ ବଣିକ, ତପସୁ ଓ ଭଲ୍ଲିକ ମହୁ ଓ ପିଠା ଏହି ଯୁବସନ୍ନ୍ୟାସୀକୁ ପ୍ରଦାନକରି ତାଙ୍କର କ୍ଷୁଧା ନିବାରଣ କଲେ । ଏଥିରେ ତୃପ୍ତ ହୋଇ ମହାତ୍ମା ଗୌତମ ନିଜର ଅନୁଭୂତିର ପ୍ରଥମବାଣୀ ଏହି ଦୁଇବଣିକକୁ ଶୁଣାଇଥିଲେ । ମାତ୍ର ବଣିକଦ୍ୱୟ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ କଥା ବୁଝିପାରି ନ ଥିଲେ । ନିଜର ସମସ୍ତ ସାଧନା ବ୍ୟର୍ଥହେଲା ବୋଲି ଭାବି ଗୌତମ ଉକ୍ତବଣିକଦ୍ୱୟଙ୍କୁ ନିଜ କେଶକାଟି ଆଠଆଞ୍ଜୁଳି କେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ଓ ସେଠାରୁ ସାରନାଥ ଆସି ପୂର୍ବରୁ ସଙ୍ଗ ଛାଡ଼ିଥିବା ପାଞ୍ଚଜଣ ତପସ୍ୱୀଅସଜି, କୌଣ୍ଡିନ୍ୟ, ଉଦିୟ, ବଫ୍ୱ ଓ ମହାବାୟଙ୍କୁ ସେହି ଉପଦେଶ ଦେଇ ନିଜ ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତିର ପ୍ରଥମ ପରିଚୟ ପାଇଥିଲେ । ଏହିଠାରେ ସେ ଅନୁଭବ କଲେ ଯେ, ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ବୁଝିବା ଭଳି ଭାଷାରେ ତାଙ୍କର ନୀତି ପ୍ରଚାରିତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ସେଥିପାଇଁ ସେ ନିଜ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ 'ସକାୟ ନିରୁପାୟା’ ବା ଲୋକଙ୍କ ଭାଷାରେ ଧର୍ମପ୍ରଚାର କରିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ ।
ଏହି ‘ସକାୟ ନିରୁପାୟା’କୁ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ସମୟରେ ପଣ୍ଡିତଗଣ ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଛନ୍ତି । ଏହି ‘ସକାୟ ନିରୁପାୟା’ର ଅର୍ଥ ମାଗଧୀଭାଷା ବୋଲି ବୁଦ୍ଧଘୋଷ ତାଙ୍କ
