ବର୍ଗଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିବାରୁ ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳରେ ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ପ୍ରସାର ଘଟିଲା । ଫଳରେ ସଂସ୍କୃତଭାଷାର ବିକାଶପର୍ଯାୟ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ପାଲିଭାଷାରେ ରଚିତ ବୌଦ୍ଧଗ୍ରନ୍ଥକୁ ହୀନଯାନପନ୍ଥୀ ମୂଳଗ୍ରନ୍ଥ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଲେ । ସେହିକାଳ ଭିତରେ ବିଭିନ୍ନ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭାଷାର ମୂଳରୂପ ଅପଭ୍ରଂଶ ଭାଷା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ମୂଳଗ୍ରନ୍ଥର ପବିତ୍ରତା ଓ ମୌଳିକତା ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ଏମାନେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଁଲେ ନାହିଁ । ଯେମିତି ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମେ କୌଣସି ପୂଜାପାର୍ବଣରେ ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟତିରେକ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଭାଷାର ମନ୍ତ୍ରକୁ ବ୍ୟବହାର କରୁନାହୁଁ । ଏପରିକି ଆମ ଓଡ଼ିଆ ଗ୍ରାମ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ନାରୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଉପାସନା କରାଯାଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ଓଡ଼ିଆ ଚାରଣ କବିଙ୍କଦ୍ୱରା ରଚିତ ବିଭିନ୍ନ ଗାଥାକୁ ଗାନ କରି ପୂଜାକାର୍ଯ ସମାପନ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପୂଜାପାର୍ବଣରେ ସଂସ୍କୃତମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣକୁ ଛାଡ଼ିପାରୁ ନାହାନ୍ତି । ତେଣୁ ପାଲି ସ୍ଥାଣୁ ଭାବରେ ପ୍ରାଚୀନ ବୌଦ୍ଧସାହିତ୍ୟ ଓ କିଛି ଅଭିଲେଖର ଭାଷା ଭାବରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇରହିଗଲା ।
ଅତୀତର ପାଲିଭାଷା ବୌଦ୍ଧସାହିତ୍ୟ ଓ ଅଶୋକ-ଖାରବେଳଙ୍କ ଶିଳାଲେଖରେ ସିନା ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଲା, ମାତ୍ର କଳିଙ୍ଗବାସୀଙ୍କ ମୁଖରେ ପ୍ରଚଳିତ ପାଲିଭାଷା ବିକାଶମୁଖୀ ହେବାରେ ଲାଗିଲା ଓ ଧୀରେଧୀରେ ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟି ବର୍ତ୍ତମାନର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ରୂପ ନେଲା । ଏଥିପାଇଁ ଆମେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ମିଳିଥିବା ବିଭିନ୍ନକାଳର ଅଭିଲେଖକୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୂପେ ନେଇପାରିବା । ଯେପରି ଅଶୋକଙ୍କ ଧଉଳି ଓ ଜଉଗଡ଼ ଅଭିଲେଖର ଭାଷା ଓ ଲିପିରେ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଏହାର ଦୁଇଶହ ବର୍ଷ ପରେ ଖୋଦିତ ଖାରବେଳଙ୍କ ଅଭିଲେଖରେ ଖେିବାକୁ ମିଳେ । ସେହିଭଳି ପ୍ରଥମଶତାବ୍ଦୀରୁ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ଖୋଦିତ ବିଭିନ୍ନ ଶିଳାଲେଖର ଭାଷାରେ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଯଥା-
- ୧) ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭ କାଳରେ ମଞ୍ଜପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା ତଳମହଲାରେ ମହାରାଜ କୁଦେପସିରିଙ୍କ ଆଭିଲେଖ
- ଐରସ ମହାରାଜସ କଲିଂଗାଧିପତିନୋ ମହା(ମେଘ) ବାହ(ନସ) କୁଦେପସୀର୍ରିନୋଲେନ ।
- ୨) ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀର ମହାରାଜ ଗଣଭଦ୍ରଙ୍କ ଭଦ୍ରଖସ୍ଥିତ ଭଦ୍ରକାଳୀ ମନ୍ଦିରରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ଶିଳାଲେଖ
- ସିଦ୍ଧଂ ମହାରାଜ ସିରିଗଣ ଉଦସ(ଂ)୮ମୁଲଜପେ ଦେବା ୩ ଜଣ
(ଃ।) ଢବଣ ୮୦ ମହାକୁଲପତି ଃ।ୟୟ ଃଗିସମେଙ୍କ ପାନିଦେବ ଡିଦଂପଡିଛିଦଂ
- ୩) ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀର ସୀତାବିଞ୍ଝିଠାରେ ଖୋଦିତ ଶିଳାଲେଖ
- ପୁରୁଢସ ଛିଚ ମରୁତ
- ୪) ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀର ସିତାବିଞ୍ଝି ରାବଣଛାୟା ଗୁମ୍ଫା ଃଭିଲେଖ
- ମହାରାଜ ଶ୍ରୀ ଦିଶାଭଂଜ
- ୫) ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀର ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ସଂରକ୍ଷିତ ସିଂହ ଉପରେ ଖୋଦିତ ଲେଖ
