ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ମରଣୀୟ ଶିକ୍ଷକ ବୃନ୍ଦ
ସ୍ମରଣୀୟ ଶିକ୍ଷକବୃନ୍ଦ
ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ
ସଂକଳକ
ପ୍ରଫେସର ଡକ୍ଟର୍ ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
ଅଧ୍ୟକ୍ଷ
ମାଣିକ- ବିଶ୍ୱନାଥ ଦାତବ୍ୟ ସ୍ମୃତିନ୍ୟାସ
ଭୁବନେଶ୍ୱର
ପ୍ରକାଶକ:
ପ୍ରାଚୀ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ
ବିନୋଦ ବିହାରୀ, କଟକ-୨
(ଜୀବନଲେଖା)
ସଂକଳକ:
ପ୍ରଫେସର ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି,
ଅଧ୍ଯକ୍ଷ
ମାଣିକ-ବିଶ୍ବନାଥ ଦାତବ୍ଯ ସ୍ମୃତିନ୍ଯାସ,
୨୯୩୫,ଗୌରୀନଗର,ଭୁବନେଶ୍ବର-୭୫୧୦୦୨
ଶ୍ରୀମତୀ ଆହ୍ଲାଦ ମୋହିନୀ ମହାନ୍ତି
ପ୍ରକାଶକ:
ଶ୍ରୀ ଗଙ୍ଗାଧର ତ୍ରୀପାଠୀ
ପ୍ରାଚୀ ସାହିତ୍ଯ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ
ବିନୋଦ ବିହାରୀ,କଟକ-୨
ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାଶ:- ୨୦୦୦
ଅକ୍ଷର ସଜ୍ଜା:
ଜଗନ୍ନାଥ ଏଣ୍ଟରପ୍ରାଇଜ୍
ରବି ଟକିଜ ଛକ, ଭୁବନେଶ୍ବର-୨
ପ୍ରଚ୍ଛଦପଟ୍ଟ: ବ୍ରଜ କିଶୋର ଜେନା
ମୁଦ୍ରଣ: ସୁରେଖା ପ୍ରିଣ୍ଟର୍ସ
ମୂଲ୍ଯ -ଟ ୧୨୦•୦୦
ଯେଉଁମାନେ
ଶିକ୍ଷାଦାନକୁ ଜୀବନର ବ୍ରତ
ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜେ ସଳିତା ପରି
ଜଳି ହଳି ସହସ୍ର ଦୀପାବଳିକୁ ଜଳାଇଛନ୍ତି ଏବଂ ବହୁ
ପ୍ରକାରେ ସମାଜର ସେବା କରି କାଳର କରାଳ ସ୍ରୋତରେ
ହଜି ଯାଉଛନ୍ତି, ସେହି ମହାର୍ଘ ରତ୍ନମାନଙ୍କୁ ସାଉଁଟି
ସେମାନଙ୍କ ପବିତ୍ର ସ୍ମୃତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯରେ ଏହି
ଜୀବନାଲେଖ୍ଯଟି ଉତ୍ସର୍ଗିତ ହେଲା ।
"ଶିକ୍ଷକ ସେ ଅଲିଭା ଆଲୋକ" ୧୯୭୫ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା, ଯେଉଁଥିରେ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଥିଲା,ବହୁ ପ୍ରବୀଣ ଓ ନବୀନ କଥାକାରମାନଙ୍କର ଏକ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱାଦ, ଭିନ୍ନ ସମ୍ବେଦନାର କାହାଣୀ । ଏହି ଗଛଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ସୂତ୍ରରେ ଗ୍ରଥତ ଏବଂ ଏହି ସୂତ୍ରଟି ହେଲା ସମାଜସେବୀ,ଛାତ୍ରବତ୍ସଳ ଓ ପ୍ରତିଭାବାନ୍ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ଚରିତାଲେଖ୍ୟ । ୧୯୮୫ ମସିହାରେ ଏହି ପୁସ୍ତକର ଦ୍ବିତୀୟ ସଂସ୍କରଣରେ ପ୍ରକାଶନର ସୌଭାଗ୍ୟ ଲାଭ କଲାବେଳେ ମୋ ମନରେ ଉଙ୍କିମାରିଲା ଗୋଟିଏ ସ୍ୱପ୍ନ । ଏମିତି ମନଗଢା କାହାଣୀ ଅପେକ୍ଷା ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଜୀବନାଦର୍ଶ ଓ ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ରଚିତ ହେଲେ କେତେ ଭଲ ନ ହୁଅନ୍ତା !
ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପତ୍ର ମାଧମରେ ଶିକ୍ଷକ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲି । କୃତବିଦ୍ୟ ଶିକ୍ଷକ ଯେଉଁମାନେ ଆମ ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷା ଜଗକୁ ସ୍ୱପ୍ରତିଭା, ନିଜୀବନ ସାଧନାରେ ମହିମାମଣ୍ଡିତ କରିଛନ୍ତି, ସ୍ତ୍ରୀୟ ଅକୃତ୍ରିମ ସ୍ନେହ ଓ ସୌହାର୍ଘ୍ୟର ଜଳ ସିଞ୍ଚନରେ ଅଗଣିତ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ -ଅଙ୍କୁରମାନଙ୍କୁ "ପୃଷ୍ପତ୍ପଳସମତି ବିନସ୍ପତିରେ ପରିଣତ କରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବା ଓ ସ୍ମରଣୀୟ କରି ରଖିବା ଆମର ପବିତ୍ରତମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଏ ଉପାୟରେ ଆମେ ଋଷିଋଣରୁ କିଞ୍ଚିତ ମୁକ୍ତ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପିଢିଙ୍କ ପାଇଁ ଆଦର୍ଶ ଆଲୋକ-ବର୍ତ୍ତିକା ଜାଳିଦେବା । ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ଜୀବନୀ ଗତାନୁଗତିକ ଶୈଳୀରେ ଲେଖି ଯାଇ ସେଥିରେ କେତାଟି ଶିକ୍ଷାପ୍ରଦ ଓ ପ୍ରେରଣାଦାୟକ ବାସ୍ତବ ଘଟଣାର ସାନ୍ନିବାସ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଓ ସୁପାଠ୍ୟ କରିତୋଳିବ, ଏହିପରି ଏକ ପରିକଳ୍ପନା ଜାଗରୂକ ହେଲା ।
ବହୁ ଜୀବନୀ ମୋର ହସ୍ତଗତ ହେଲା । ତେଜ ବନ୍ଧୁ ଉତ୍ସାହବ୍ୟଞ୍ଜକ ପତ୍ର ବି ଦେଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତିନିଜଣ ସମପ୍ରାଣ ବଂଧୁଙ୍କ ନାମ ବଡ଼ ଉଲ୍ଲେଖିନୀୟ । ସେମାନେ ହେଲେ ସର୍ବଶ୍ରୀ ରମେଶଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ, ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ ଓ ଭାଗୀରଥ ନୀୟକ । ବାରମ୍ବାର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ କେତେକଙ୍କ ଜୀବନୀ ଓ ଲେଖା ସ୍ୱପ୍ଣନୁରୂପ ହେଲା ନାହିଁ । ତେଣୁ ମୁଁ ଭାବିଲି, ଏକ କର୍ମଶାଳାରେ ପ୍ରବୀଣ ଓ
ଲେଖକମାନଙ୍କ ସମାବେଶରେ ଉକ୍ତ ଜୀବନୀ' ରଚନାର ଧାରା ତଥା ମାର୍ଗଦର୍ଶୀ (Guiding Principles) ସ୍ଥିର କରାଯିବ । ଏଥିପାଇଁ ସାହାଯ୍ୟ ଲୋଡ଼ିଲି ଭାରତ ସରକା ଶିକ୍ଷା ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟରୁ । ମାତ୍ର ସେଠାରୁ ବିଫଲ୍ ହେଲାପରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଶିକ୍ଷା ଯୋଜନା ପୃଷ୍ଠା:Odishar smaraniya sikshak brund - Jagannath Mohanty.pdf/୫
ସୂଚୀପତ୍ର
| କ୍ରଂ.ନ. | ବିଷୟ | ପୃଷ୍ଠା |
|---|---|---|
| ୧ | ଓଡ଼ିଶାର ଆଧୁନିକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣର ଭଗୀରଥ ଦ୍ବାରକାନାଥ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ - ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି | ୧ |
| ୨ | ପ୍ରତିଭାଦୀପ୍ତ ଶିକ୍ଷକୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଫକିର ମୋହନ ସେନାପତି - ଡକ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ | ୬ |
| ୩ | ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାର ଓ ପରିଦର୍ଶନର ଅଗ୍ରଦୁତ ରାଧାନାଥ ରାୟ - ଡଃ ରବିନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ ଓ ଅଧ୍ୟାପକ ନାରାୟଣ ବାରିକ | ୧୦ |
| ୪ | ଅମୃତମୟ ସୃଷ୍ଟିର ଅନ ନଃଦ୍ରଷ୍ଟା ଶିକ୍ଷକ ମଧୁସୂଦନ ରାଓ - ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି | ୨୧ |
| ୫ | ଶିକ୍ଷାବିଦ୍ ମହାମହୋପାଧ୍ୟାୟ ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର - ଡକ୍ଟର ଚାଇନା ପ୍ରଧାନ | ୨୯ |
| ୬ | ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଚନ୍ଦ୍ରମିହ୍ନ ମହାରଣା – ଅଧ୍ୟାପକ ସରୋଜକାନ୍ତ ଚୌଧୁରୀ | ୩୯ |
| ୭ | ସ୍ମରଣୀୟ ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ରବିନାରାୟଣ ଦାଶ ଶର୍ମା - ଡକ୍ଟର ରବି ନାରାୟଣ ଦାସ | ୪୮ |
| ୮ | ଋଷିପ୍ରତିମ ଶିକ୍ଷକ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର ଦାସ - ଡକ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ | ୫୨ |
| ୯ | ମହାମନୀଷୀ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ - ଡକ୍ଟର ରବିନାରାୟଣ ଦାସ | ୫୬ |
ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
୧୧•ପ୍ରବୀଣ ସମାଜ ସଂଗଠନ ଶିକ୍ଷକ ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ୭୬
ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
୧୨•ଅସାଧାରଣ ସାରସ୍ବତ ପ୍ରତିଭାସମ୍ପନ୍ନ ଶିକ୍ଷକ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ୮୭
ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
୧୩•ସାହିତ୍ଯପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭ ପଟ୍ଟନାୟକ ୯୭
ଶ୍ରୀ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଶଡ଼ଙ୍ଗୀ
୧୪•କର୍ମନିଷ୍ଠ ମହାନ୍ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଦିବ୍ଯସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକ ୧୦୯
ଶ୍ରୀ ସତ୍ଯବାଦୀ ବଳୀୟାର ସିଂହ
୧୫•ଦେଶପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ମଧୂସୂଦନ ମିଶ୍ର ୧୧୭
ଶ୍ରୀ ଭାଗୀରଥୀ ନାୟକ
୧୬•ଛାତ୍ରବତ୍ସଳ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ଗଙ୍ଗାଧର ମିଶ୍ର ୧୨୪
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
୧୭•କେନ୍ଦୁଝରର କୁଳବୃନ୍ଦ ଶିକ୍ଷକ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାଶ ୧୩୦
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
୧୮•କବିପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ସତ୍ଯନାରାୟଣ ବହିଦାର ୧୩୮
ଶ୍ରୀ ଭାଗୀରଥି ନାୟକ,ଶ୍ରୀ ବାଳକୃଷ୍ଣ କର
୧୯•ଫିରିଙ୍ଗିଆର ସ୍ମରଣୀୟ ଶିକ୍ଷକ ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ୧୪୫
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ୨୦• ପ୍ରେରଣା ଓ ଆଦର୍ଶର ଆଲୋକ ସ୍ତମ୍ବ ଶିକ୍ଷକ ରାମକରଷ୍ଣ ନନ୍ଦ ୧୫୭
ଡ଼ଃ ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
୨୧• ଯାଜପୁରର ସ୍ବନାମଧନ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ ଦାଶରଥୀ ଦାସ ୧୬୯
ଶ୍ରୀ କିଶୋର ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ
୨୨• ଶୃଙ୍ଖଳାବ୍ରତୀ ସ ହୃଦୟ ଶିକ୍ଷକ ଦାଶରଥି ଦାସ ୧୭୫
ଶ୍ରୀ କରୁଣାକର ପରିଡ଼ା
୨୩• ଜ୍ଞାନବ୍ରତୀ ଶିକ୍ଷକ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ ୧୮୪
ଡକ୍ଟର ଜାଙ୍କୀବଲ୍ଲଭ ମହାନ୍ତି (ଭରଦ୍ବାଜ)
୨୪•କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଠ ଶିକ୍ଷକ ବାଶୁଦେବ ମହାନ୍ତି ୧୯୧
ଡ଼ଃ ରବିନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
୨୫•କେନ୍ଦୁଝରର ପ୍ରଥମ ନାରୀଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦର୍ଷିକା ଶିକ୍ଷିକା
କିରଣ କୁମାରୀ ମହାରଣା ୧୯୭
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚକ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
୨୬•ଅଧ୍ଯବସାୟୀ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ମୃତ୍ଯୁଞ୍ଜୟ ରଥଶର୍ମା ୨୦୩
ଶ୍ରୀ ଅଲେଖ ଦାଶ
୨୭•ଅସାଧାରଣ କୂଶଳୀ ଶିକ୍ଷକ ମଦନ ମୋହ ନ ଦାସ ୨୧୦
ଶ୍ରୀ ବାଞ୍ଚାନିଧି ପଣ୍ଡା
୨୮•ମଣିଷଗଢ଼ା କାରିଗର ଶିକ୍ଷକ ଭାବଗ୍ରାହୀ ମହାନ୍ତି ୨୧୯
ଶ୍ରୀ ଦେବାଶିଷ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
୨୯•କୃତୀ ଶିକ୍ଷକ ଉଦୟନାଥ ପଣ୍ଡା ୨୨୫
ଡ଼କ୍ଟର ଚିତ୍ତରାଜ ବ୍ରହ୍ମା ୩୦•ସ୍ବାଧୀନ ଚେତା ଶିକ୍ଷକ ବାଞ୍ଛାନିଧି ଶତପଥୀ ୨୨୯
ଡ଼କ୍ଟର ରବିନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
୩୧•ପ୍ରେରଣାଦାୟୀ ଶିକ୍ଷକ ରଘୁନାଥ ମିଶ୍ର ୨୩୩
ଶ୍ରୀ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ଦାସ
୩୨•ସମାଜସେବୀ ଶିକ୍ଷକ ବୀମଳ ଚରଣ ଦାସ ୨୪୦
ଡ଼କ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
୩୩•କଳାକାର ଶିକ୍ଷକ ବିଷ୍ଣୁ ଚରଣ ମିଶ୍ର
୨୪୬
ଡଃ ରବିନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
୩୪•ସଔମ୍ଯକାନ୍ତ ସମ୍ବେଦନଶିଳ ଶିକ୍ଷକ ନିମାଇଁ ବଲ୍ଲଭ ରାୟ ୨୫୭
ଶ୍ରୀ ବୀର କିଶୋର ପାଢ଼ୀ
୩୫•ଶିଳ୍ପ ପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରୀପାଠୀ ୨୬୨
ଡ଼କ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
୩୬• ସମାଜ ସେବୀ ଶିକ୍ଷକ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ମିଶ୍ର ୨୬୬
ଶ୍ରୀ କାଳୀକିଙ୍କର ମିଶ୍ର
୩୭•ପରୋପକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ନାଥ ମତୁଆଳ ୨୭୬
ଡ଼କ୍ଟର ଭାଗବତ ପ୍ରସାଦ ଲେଙ୍କା ଲେଖକ ପରିଚିତି
୨. ଡକ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ - ଦୀର୍ଘ ୪୦ ବର୍ଷରୁ ଶିକ୍ଷକତା ଓ ଓଡ଼ିଶାର ସରକାରୀ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ଓଡ଼ିଆ ବିଭାଗରେ ଅଧ୍ୟାପନା ଅନ୍ତେ ୧୯୯୬ ଡ଼ିସେମ୍ବରରୁ ରମାଦେବୀ ମହିଳା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ପ୍ରାଧ୍ୟାପକ ଭାବେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ, କରିଥିବା ଡ଼ଃ ପ୍ରହରାଜ ଅନ୍ୟୂନ ୧୫ ଖଣ୍ଡି ଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ଶତାଧିକ ପ୍ରବନ୍ଧ ତଥା ଜୀବଲେଖ୍ୟର ରଚୟିତା ଭାବରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ସୁପରିଚିତ । ଠିକଣା : ୧୯ ସି ‘କୈବଲ୍ୟ’, ଜୟଦୁର୍ଗା ନଗର, ଭୁବନେଶ୍ୱର -୭୫୧୦୦୬ ।
ଶ୍ରୀ ନାରାୟଣ ବାରିକ୍ - ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗୀୟ ଅଧ୍ୟାପକ ଭାବେ ସଂପ୍ରତି କର୍ମରତ । ଶ୍ରୀ ବାରିକ କେତେକ ଶିକ୍ଷାମୂଳକ ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା ଓ ପତ୍ର-ପତ୍ରିକାର ସମ୍ପାଦକ ଭାବେ ସୁପରିଚିତ । ଠିକଣା : ଅଧ୍ୟାପକ ଆନନ୍ଦପୁର ଆଞ୍ଚଳିକ ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜ, ଫକୀରପୁର, କେନ୍ଦୁଝର, ୭୫୩ ୦୨୨
୩. ଡ଼କ୍ଟର ଚାଇନା ପ୍ରଧାନ - ଶିକ୍ଷାବିଭାଗୀୟ ଅଧ୍ୟାପକ ଭାବେ ସଂପ୍ରତି କର୍ମରତ । ସେ ଶିକ୍ଷା ବିଷୟକ ଓ ଶିଶୁ ଉପଯୋଗୀ ସାହିତ୍ୟ ରଚନାରେ କୃତିତ୍ୱ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଛନ୍ତି । ଠିକଣା : ମୁଖ୍ୟ ଅଧ୍ୟାପକ, ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ, ନାଉଗାଁ ହାଟ, ଜଗତ୍ସିଂହପୁର- ୭୫୪୧୧୩ ।
୪. ଶ୍ରୀ ସରୋଜକାନ୍ତ ଚୌଧୁରୀ - ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗୀୟ ଅଧ୍ୟାପକ ଭାବେ ସଂପ୍ରତି କାର୍ଯ୍ୟରତ । ଶ୍ରୀ ଚୌଧୁରୀ ଶିକ୍ଷା ବିଷୟକ କେତେକ ଗ୍ରନ୍ଥର ପ୍ରଣେତା । ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ରଚନାରେ ସେ କୃତିତ୍ୱ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଠିକଣା : ଅଧ୍ୟାପକ, ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗ, ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ବିଦ୍ୟାଧର ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ, ଭୁବନେଶ୍ୱର : ୧୪
୫. ଡକ୍ଟର ରବିନାରାୟଣ ଦାଶ – ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟର ସୁପରିଣ୍ଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ୍ ପଦରୁ ଅବସରପ୍ରାପ୍ତ ଡଃ ଦାଶ୍ ବହୁ ଗବେଷଣାମୂକଳ 'ଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ପ୍ରବନ୍ଧର ରଚୟିତା ଭାବରେ - ଯଶସ୍ୱୀ । ଠିକଣା : କ୍ୱାଟର୍ସ ଭି.ଆର-୬୧, ୟୁନିଟ୍-୬, ଭୁବନେଶ୍ୱର-୧ ୬. ଶ୍ରୀ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଷଡ଼ଙ୍ଗୀ, ଶିକ୍ଷାପ୍ରେମୀ ଓ ସାହିତ୍ୟସେବୀ, ଲୋକ ସଂସ୍କୃତି ଗବେଷଣାରତ, ବହୁ ପ୍ରବନ୍ଧର ଲେଖକ । ଠିକଣା : ନୂଆସାହି, ଉଞ୍ଜନଗର, ଗଞ୍ଜାମ ୭୬୧୧୨୬ ।
୭. ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟବାଦୀ ବଳିୟାର ସିଂହ – ବିଭିନ୍ନ ମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷକ ଓ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କର୍ମରତ, ଶ୍ରୀ ବଳିୟାର ସିଂହ କେତେକ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଐତିହାସିକ ଗ୍ରନ୍ଥର ପ୍ରଣେତା । ଠିକଣା : ଏମ୍-୨୩, ଖୋର୍ଦ୍ଧା ବି.ଡ଼ି.ଏ. କଲୋନୀ, ଖୋର୍ଦ୍ଧା : ୭୫୨ ୦୫୫ ।
'ଶ୍ରୀ ଭାଗୀରିଥି ନାୟକ'ବୋଲ୍ଡ (Bold) ଲେଖା - ବର୍ଷୀୟାନ୍ ଶିକ୍ଷାବିଦା ଶ୍ରୀ ନାୟକ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ବିଭିନ୍ନ ପଦରେ ସୁଖ୍ୟାତିର ସହ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଶେଷରେ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ଶିକ୍ଷା ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ବହୁ ଉପାଦେୟ ପୁସ୍ତକର ସେ ପ୍ରଣେତା । ଠିକଣା : ବି-୪୧, ‘କଳ୍ପନା’ ଅଞ୍ଚଳ, ଭୁବନେଶ୍ୱର : ୧୪ ୯. ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ - ସମବାୟ ବିଭାଗରେ ଦୀର୍ଘକାଳ ସେବା କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ ପୂର୍ବକ ଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜନ କରିଥିବା ଶ୍ରୀ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ଅଧୁନା ଅବସରପ୍ରାପ୍ତ । ସେ ଜଣେ ସୁଲେଖକ, ଶିକ୍ଷାପ୍ରେମୀ ଓ ଆଦିବାସୀ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରବକ୍ତା - ଠିକଣା : ସା ମଣ୍ତଆ, କେନ୍ଦୁଝର : ୭୫୮୦୭୪
୧୦. ଶ୍ରୀ ବାଳକୃଷ୍ଣ କର ବୋଲ୍ଡ (Bold) ଲେଖା- ମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷକତା ଓ ପରିଦର୍ଶକ ଭାବେ ସଫଳ ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାହ ପରେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥୁବା ଶ୍ରୀ କର ଜଣେ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ସାହିତ୍ୟସେବୀ ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ । ଠିକଣା : ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ଲେନ୍ସ, ସମ୍ବଲପୁର : ୭୬୮୦୦୧
୧୧, ଶ୍ରୀ କିଶୋର ଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ - ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷାବିଭାଗରେ ଅଧ୍ୟାପକ ଓ ଇଂରେଜୀ ମାଧ୍ୟମୀୟ ବିଦ୍ୟାଳୟଗୁଡ଼ିକରେ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ପ୍ରଶାସନିକ ସୁନାମ ଅର୍ଜନ କରିଥିବା ଶ୍ରୀ ଦାସ ଅବସର କାଳକୁ ଶିକ୍ଷା ସଂଗଠନ ଓ ସମାଜ ସେବାରେ ବିନିୟୋଗ କରି ଆସୁଛନ୍ତି । ସେ ଶିକ୍ଷା ବିଷୟକ କେତୋଟି ପୁସ୍ତକର ଲେଖକ । ଠିକଣା : ନିଉ କୁଲୋନୀ, ରସୁଲଗଡ଼, ଭୁବନେଶ୍ବର । ୧୨. ଶ୍ରୀ କରୁଣାକର ପରିଡ଼ା - ଶିକ୍ଷକ ଓ ଶିକ୍ଷାବିଭାଗୀୟ ଅଧାପକ - ଭାବେ ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାହାନ୍ତେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଶ୍ରୀ ପରିଡ଼ା ଶିକ୍ଷା ସଂଗଠନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁଖ୍ୟାତି - ଅର୍ଜନ କରିଛନ୍ତି । ଠିକଣା : ୧୬୫, ଷ୍ଟେସନ୍ ସ୍କୋୟାର, ଭୁବନେଶ୍ୱର ।
୧୩. ତକ୍ଟର ଜାନକୀବଲ୍ଲଭ ମହାନ୍ତି (ଭରଦ୍ବାଜ) - ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ଓଡ଼ିଆ ବିଭାଗର ପ୍ରଫେସର ପଦବୀରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଡ଼ଃ ମହାନ୍ତି ଓଡ଼ିଶାର ଖ୍ୟାତନାମା କବି, ସମାଲୋଚକ, ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ଭାବରେ ଏକାନ୍ତ ସୁପରିଚିତ । ଠିକଣା 'ଗୀତିକା', ଜୟଦେବ ନିଗର, ଭୁବନେଶ୍ୱର-୨
୧୪. ଶ୍ରୀ ଅଲେଖ ଦାଶ - ମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷକ ଓ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ସଫଳ ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାହାନ୍ତେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଶ୍ରୀ ଦାଶ କେତେକ ଗ୍ରନ୍ଥର ରଚୟିତା ଭାବେ ପରିଚିତ । ଠିକଣା : ଇ (୨) ବି.ଡ଼ି.ଏ. କଲୋନୀ, ଖୋର୍ଦ୍ଧା : ୭୫୨ ୦୫୧
୧୫. ଶ୍ରୀ ବଞ୍ଛାନିଧି ପଣ୍ଡା -- ମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷକତା ଅନ୍ତେ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନିର୍ବାହ କରି ଶ୍ରୀ ପଣ୍ଡା ଜଣେ ଶିକ୍ଷା ଓ ସାହିତ୍ୟପ୍ରେମୀ ଭାବେ ପରିଚିତ । ଠିକଣା : କେ.ସି. ବିଦ୍ୟାମନ୍ଦିର, ଅଗରପଡ଼, ପ୍ରୀତିପୁର, ଭଦ୍ରକ : ୭୫୬୧୧୫
୧୬. ଶ୍ରୀ ଦେବାଶିଷ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ - ସରକାରୀ ବୃତ୍ତିରେ ନିୟୋଜିତ ଶ୍ରୀ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର -କବିତା ରଚୟିତ! ଭାବେ ସୁପରିଚିତ । ଠିକଣା : ମଣ୍ଡୁଆ, କେନ୍ଦୁଝର : ୭୫୮ ୦୭୪ । ୧୭, ଡକ୍ଟର ଦିଗରାଜ ବ୍ରଛୁ - ଅପକ ଡଃ ଚଲ୍ହା ଦୂରଦର୍ଶନରେ ବିତ୍ର ତାଲିମପ୍ରାପ୍ତ ଓ ସଂପ୍ରତି ଏସ.ସି.ଇ.ଆର୍.ଟି ରେ ପ୍ରାଧ୍ୟାପକ ଭାବେ କର୍ମରତ । ସେ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ . . . ରଚନ; ୫ ଗବେଷଣାରେ ସୁପରିଚିତ । ଠିକଣା : ରାଜ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଗବେଷଣା ଓ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ପରିଷଦ, ୟୁନିଟ୍-୪, ଭୁଦନେଶ୍ବର । ୧୮. ଶ୍ରୀ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମ୍ଭୀର ଦାଶ୍ମ - ଶିକ୍ଷକତାରେ ସେଦାରତ ଶ୍ରୀ ଦାଶ ଜଣେ ଅକୃତ୍ରିମ । । ସୂହିତ୍ୟସେବୀ, ଠିକଣା : ପ୍. ଗୁରୁପ୍ରସାଦ, ସ୍ବାସ୍ଥପଡ଼ା ପାଟଣା, ପୋ: ନରସିଂପୁର : ୫୪୩୨ ୯. ଶ୍ରୀ ବୀର କିଶୋର ପାଢ଼ୀ ଦୀର୍ଘକାଳ ମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷକତା ଅନ୍ତେ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ସେ ଅବସରପ୍ରାପ୍ତ । ଖ୍ୟାତନାମା ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟିକ ତଥା ଗାଁ ଭୁଇଁ ପତ୍ରିକାର ସମ୍ପାଦକ ଭାବେ ଶ୍ରୀ ପାଢ଼ୀ ସୁଖ୍ୟାତ । ଠିକଣା : ସା. ପୋ, କୋତପୁର, ଯାଜିପୁର : ୭୫୫୦୫ O. ଶ୍ରୀ କାଳୀକିଙ୍କର ମିଶ୍ର ଅଧ୍ୟାପକ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ଭାବେ ସୁପରିଚିତ ଶ୍ରୀ ମିଶ୍ର ଶିକ୍ଷା ଓ ସାହିତ୍ୟ ସେବାରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିଛନ୍ତି । ଠିକଣା : ଉଦ୍ମ ବିଭାଗ, ପଞ୍ଜାବ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ, ଉତ୍ତରାଞ୍ଚଳି ଭାଷା, କେନ୍ଦ୍ର, ପାତିଆଲ୍ : ୭୪୭୦୦୨ ୧. ଡକ୍ଟର ଭାଗବତ ପ୍ରସାଦ ଲେକ ଲେଙ୍କା – ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୀର୍ଘ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶିକ୍ଷା ବିଷୟକ ଗ୍ରନ୍ଥ ତଥା ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ସର୍ଜନରେ ଶ୍ରୀ ଲେଙ୍କ ଖ୍ୟାତିସଂପନ୍ନ ଲେଖକ । ଠିକଣା : ନିଗମାନନ୍ଦ ମାର୍ଗ, ବାରିପଦା : ୨୫୦ ୦୩ ୨. ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରିଦର୍ଶକ ଭାବେ ବୃରି ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିବା ଶ୍ରୀ ମହାନ୍ତି ସ୍ୱନିଷ୍ଠା ଓ ସାଧନା ବଳିରେ ଅଧାପକ, ପ୍ରାଧାପକ, ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ତଥା ପ୍ରଫେସର ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକରି, ଅଧୁନା ଅବସିର କାର୍କକୁ ଶିକ୍ଷା, ସମାଜ ଓ ସାହିତ୍ୟ ସଂଗଠନରେ ବିନିଯୋଗ୍ କରୁଛନ୍ତି । ଇଂରାଜୀ ଓ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ସେ ଶତାଧୁକ । ପୁସ୍ତକର ପ୍ରତି ଏବଂ କୃତିତ୍ୱସଂପନ୍ନ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟିକ । ସେ ମାଣିକ-ବିଶ୍ଚର୍ନାଥ ଦାତବ୍ୟ
ସ୍ମୃତିନ୍ୟାସର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା । ଠିକଣା : ୨.୯୩୫, ଗୌରୀନଗର, ଭୁବନେଶ୍ୱର-୨
ଓଡ଼ଶାରେ ଆଧୁନିକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣର
ଭାଗୀରଥୀ ଦ୍ୱାରକାନାଥ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
ଡ଼କ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
ଯେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷା, ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତି ସଂକଟାପନ୍ନ, ସେତେବେଳେ ଜଣେ ବଙ୍ଗୀୟ ଶିକ୍ଷକ ଏଠାକୁ ଆସି ତତ୍କାଳିନ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାଣକେନ୍ଦ୍ର କଟକରେ ନବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏକ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ଏକବର୍ଷ ନୁହେଁ କି ଏକ ଦଶନ୍ଧି ନୁହେଁ, ଦୀର୍ଘ ୨୫ ବର୍ଷ କାଳ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ପୁଣି ଉକ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ବଂଗଳା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଓଡ଼ିଆକୁ ପ୍ରଥମ ଭାଷା ରୂପେ ପଢ଼ାଇଥିଲେ । ସଂସ୍କୃତ, ପ୍ରାକୃତିକ ବିଜ୍ଞାନ, କୃଷି, ଚିତ୍ରାଙ୍କନ ଆଦିର ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ ପ୍ରଚଳନ କରାଇଥିଲେ । ଜଣେ ଆଫଗାନ ଅଧିବାସୀଙ୍କଠାରୁ ଖଣ୍ଡେ ଜମିକିଣି ମାତ୍ର ଚାରି ହଜାର ଟଙ୍କାରେ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପାଇଁ ବିରାଟ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ପୁଣି ଅଧିକ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର କଥା ସେହି ବଙ୍ଗୀୟ ଶିକ୍ଷକ କନ୍ଧମାଳର ଘନ ଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟରେ ପଶି କନ୍ଧମାନଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସାହିତ୍ୟ ଏବଂ ଲୁଗା ପିନ୍ଧାଇବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶିଖାଇଥିଲେ । ୧୮୭୨-୭୩ ମସିହାର ଶିକ୍ଷା ବିବରଣୀ(Education Report,1872-73)ରେ ତତ୍କାଳୀନ ଲୋକପ୍ରିୟ ଇଂରେଜ କମିଶନର ଟି. ଭି. ରେଭେନ୍ସା ଯଥାର୍ଥରେ ଲେଖିଥିଲେ, "ନିଜ ଓଜନର ସୁନା ସହିତ ସମାନ ସେଇ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ" (The Superintendent is a man worth his weight in gold) ।
୧୮୩୫ ମସିହାରେ ସେହି ଅସାଧାରଣ ମଣିଷଟି ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲେ ଉତ୍ତର କାନପୁର ସହରରେ । ମାତ୍ର ୧୦ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ନିଜ ମାତାଙ୍କ ସହିତ ବଙ୍ଗଳାର ଚବିଶପ୍ରଗଣା ଜିଲ୍ଲାର କାଥେର ଗ୍ରାମକୁ ଚାଲିଆସିଥିଲେ । ପିତା ତାରାଚାନ୍ଦ୍ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ କାନପୁର ସୈନ୍ୟବିଭାଗୀୟ ଏକ ଅଫିସରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ବର୍ଷାତ୍ ଉଚ୍ଚ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ତାଙ୍କର ସୁପୁତ୍ର ଦ୍ୱାରକାନାଥ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ବଙ୍ଗର ବିଶିଷ୍ଟ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ପ୍ୟାରିମୋହନ ସରକାର, ଯାହାଙ୍କର ସମସ୍ତ ସଦ୍ ଗୁଣ ତାଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା । ବିଦ୍ୟାଳୟ ଶିକ୍ଷାପରେ ସେ କଲିକତାର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହିନ୍ଦୁ କଲେଜରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ । ମାତ୍ର ଆର୍ଥିକ ଅସୁବିଧା ଯୋଗୁଁ କଲେଜରେ ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପୋଥିରେ ଡୋର ବାନ୍ଧିଥିଲେ ଏବଂ ପରିବାର ପ୍ରତିପୋଷଣ ପାଇଁ ଚାକିରୀ ଅନ୍ୱେଷଣରେ ରହିଥିଲେ ।
ସେ ଅବଶ୍ୟ ଏଣ୍ଟ୍ରାନ୍ସ ପାସ୍ କରିଥିବାରୁ ଡେପୁଟୀ ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ ବା ସେହିପରି ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥକାରୀ ଚାକିରୀ ପାଇପାରିଥାନ୍ତେ, ମାତ୍ର ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଅନୁରାଗ ଥିଲା ଏବଂ ଶିକ୍ଷକତା ଥିଲା ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଧର୍ମ । ତେଣୁ ସେ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗରେ ହୁଗୁଳି ଜିଲ୍ଲାସ୍ଥ ତାରକେଶ୍ୱର ଗ୍ରାମ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ସେତିକିବେଳେ ସିପାହି ବିଦ୍ରୋହ ଯୋଗୁଁ ବଙ୍ଗଳାରେ ବହୁ ଅଶାନ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଭାବ ଘଟିଥିଲା । ତେଣୁ ସେ ୧୮୬୧ ମସିହାରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲକୁ ଉପ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ଆସିଥିଲେ । ଏହି ବିଦ୍ୟଳୟରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା ବେଳେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଶିକ୍ଷା କରି ନିଜର ମାତୃଭାଷା ବଙ୍ଗଳା ପରି ସେଥିରେ ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଧନ, ଉତ୍କଳଗୈ।ରବ ମଧୁସୂଦନ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଛାତ୍ର ଥିଲେ।
୧୮୬୬ ମସିହାରେ ନଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପଡ଼ି ଓଡ଼ିଶାରେ ଲୋକମାନେ ପୋକମାଛି ପରି ମଲେ । ଖାଦ୍ୟ ଅଭାବରୁ ବହୁଦିନ ଉପାସରେ ପଡ଼ି ବା ଅଖାଦ୍ୟ ଖାଇ ବାଟଘାଟ, ଘରଦ୍ୱାର
୨
ପୂର୍ବେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ କୌଣସି ତାଲିମର ବ୍ୟବସ୍ଥା ନଥିଲା । ୧୮୬୯ ମସିହାରେ କଟକରେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ଶିକ୍ଷକ ତାଲିମ ବିଦ୍ୟାଳୟଟି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା । ଉକ୍ତ ଶିକ୍ଷାପ୍ରେମୀ ଦ୍ୱାରକାନାଥ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇଥିଲେ ପ୍ରଥମ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ । ତାଙ୍କର ସାଧୁତା ଓ ବନ୍ଧୁବତ୍ସତାକୁ ସ୍ମରଣ କରି ଫକୀଇରମୋହ ନ ତାଙ୍କ "ଆତ୍ମଜୀବନ ଚରିତ"ରେ ଲିଖିଛନ୍ତି, "ହାତରେ ଯେତୋଟି ଟଙ୍କା ଥିଲା ସରିଗଲା । ଦିନେ ସକାଳେ ରାନ୍ଧୁଣିଆ କ ହିଲା-ବସାକୁ ରାତିରେ ରୋଷେଇ ସରଞ୍ଜାମ କିଛି ନାହିଁ । କ'ଣ କରିବି, ଉପାୟ ଦିଶୁ ନାହିଁ । ବସାରେ ମନ ଲାଗିଲା ନାହିଁ । ଚାରିଟା ଉତ୍ତାରେ କଲେକ୍ଟରୀ କଚେରୀର ପୂର୍ବ ତରଫ କାଠ ଯୋଡ଼ି କୂଳ ପଥର ବନ୍ଧ ଉପରେ ଯାଇ ତୁନୀ ହୋଇବସି ଉଦାସ ଭାବେ ନ ଈ ଭିତରକୁ ଚାହିଁ ରହିଥାଏ । ପଛରୁ ଜଣେ ବାବୁ ଡାକିଲେ, "କିହୋ ଫକୀରମୋହନ, ଏଠାରେ ଏକୁଟିଆ ବସି କ'ଣ କରିଛ ?"
"ପଛକୁ ଚାହିଁ ଦେଖିଲି ନର୍ମାଲ ସ୍କୁଲର ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ ବାବୁ ଦ୍ୱାରକାନାଥ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ । ଦ୍ୱରକାବାବୁଙ୍କୁ ମୁଁ ଖୁଡ଼ୁତା ପରି ସମ୍ମାନ କରୁଥିଲି । ସେ ମଧ୍ୟ ମୋତେ ପୁତ୍ରପରି ସ୍ନେହ କରୁଥିଲେ । ଦ୍ୱାରକାବାବୁ କ ହିଲେ, "ଆମ୍ଭ ଫକୀରମୋହ ନ, ଆଜି ତୁମର ହିସାବ ବିକାଶ କରାଯିବ ।" ବର୍ତ୍ତମାନ ମୋ ମନରେ ଦାରୁଣ ଭାବନା ଉପସ୍ଥିତ, ହିସାବ ପତ୍ର ଭଲ ଲାଗିବ କିଆଁ ? " ମୁଁ କହିଲି,"'ଆଜ୍ଞା, ମୋତେ କ୍ଷମା କରନ୍ତୁ, ଆଜି ଆପଣଙ୍କ ବସାକୁ ଯାଇପାରିବି ନାହିଁ ।" ଦ୍ୱାରକାବାବୁ ମୋ ବାହୁକୁ ଧରି ତାଙ୍କ ବସା ନର୍ମାଲ ସ୍କୁଲକୁ ଭିଡ଼ିନେଇଗଲେ । ସ୍କୁଲ ବାରଣ୍ଡାରେ ଗୋଟିଏ ଚଉକିରେ ବସାଇଲେ । ଦ୍ୱାରକାବାବୁ ଘର ବସାଇ ଭିତରୁ ଆସି ଉଣେଇଷ ଟଙ୍କା କେତେ ଅଣା ମୋ ହାତରେ ଗୁଞ୍ଝିଦେଇ କହିଲେ, "ତୁମ୍ଭର ମୋ ଉପରେ ଅଠଚାଳିଶ ଟଙ୍କା ଥିଲା । ତୁମେ ଗୋଟିଏ ବନ୍ଧୁକ ନେଇଅଛ ତାର ଦାମ କୋଡ଼ିଏ ଟଙ୍କା କାଟିନେଲି । ବାକିଟଙ୍କା ନିଅ । "ଚାରିବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଦ୍ୱାରକାବାବୁ କେତେଖଣ୍ଡ ଭାରତବର୍ଷର ଇତିହାସ କିଣିନେଇଥିଲେ । ସେ ବାବଦରେ ଯେ କିଛିଟଙ୍କା ବାକି ପାଉଣା ଥିଲା, ତା ମୋ ମନରେ ନଥିଲା ( ପୃ ୬୯ -୭୧-୧୯୬୯ ) । ଛବି
"ପ୍ରତିଭାଦୀପ୍ତ ଶିକ୍ଷକୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଫକୀରମୋହ ନ ସେନାପତି"
ଡ଼କ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
ଓଡ଼ିଆ ପଣ୍ଡିତ ହରେକୃଷ୍ଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀ ନିମ୍ନପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ଗଦ୍ୟ ପଢ଼ାଉଥିଲେ ଏହିପରି : " କୈ।ଣସି ଦିନରେ କି କେହି ଅହ୍ନରେ, ଗୋଟିଏ କାଳ କି ଏକ ଗୋଟି ବୟସ, ଖଣ୍ଡିଏ ମାଂସ କି ଖଣ୍ଡିଏ ଫଳ ମୁଖରେ ଧରି କି ବଦନରେ ଧାରଣ କରି ଗୋଟାଏ ବୃକ୍ଷ କି ଏକଗୋଟା ମଢ଼ିରୁହ ଡାଳରେ କି ଶାଖାରେ ବସିଥିଲା କି ଇପବେଶନ କରିଥିଲା । " ଏଭଳି ପାଠଦାନର ସମୟ ଥିଲା ୧୮୬୨ ମସିହା, ସ୍ଥାନ ବାଲେଶ୍ୱରସ୍ଥ ବାରବାଟୀ ସ୍କୁଲ୍, ଅଧ୍ୟାୟୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟତମ ଥିଲେ ବ୍ରଜମୋହନ ଓରଫ ଫକୀରମୋହ୍ ନ ସେନାପତି । ସେ ଅବଶ୍ୟ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାର୍ଷିକ ପରିକ୍ଷାରେ ପ୍ରଥମ ହୋଇ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ, ମାତ୍ର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ପ୍ରତିଭା, ଅଧ୍ୟବସାୟ ଓ ଅଧ୍ୟୟନ ବଳରେ ସେ ଏ ପ୍ରକାର ପାଠଦାନରର ଅସାରତା ତଥା ହାସ୍ୟସ୍କରତାକୁ ଉପଲବ୍ଧି କରିପାରିଥିବାରୁ କେବଳ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସୁନାମ ଅର୍ଜନ କଲେ, ତାହା ନୁହେଁ, ସେ ଏକାଧିକ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକର ରଚିୟତା । ଉନ୍ନତ ଓ ପରିଚ୍ଛନ ପଠନରୀତିର ପ୍ରୟୋଗ କରିପାରିଥିବା ହେତୁ ଅନତି ବିଳମ୍ବେ ସେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ପଦକୁ ଉନ୍ନୀତ ହେଲେ ଏବଂ ବାଲେଶ୍ବର ମିଶନ୍ ସ୍କୁଲ୍ ଫଳାଫଳ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଓଡିଶାରେ ସ ର୍ବ ଶ୍ରେଷ୍ଟ ବିବେଚିତ ହେଲା|ଏପରିକି ଗୋଟିଏ ବ ର୍ଷରେ ଚାରିଜଣ ଛାତ୍ର ସେ ସ୍କୁଲରୁ ପରିକ୍ଷା ଦେଇ ବୃତ୍ତିପ୍ରାପ୍ତ -ହେଲେ|ଏହାଥିଲା ଫକିର ମୋହ ନଙ୍କର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଉଦ୍ଯମର ଫଳଶ୍ରୁତି|
ପିତା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଚରଣ ସେନାପତି ଓ ମାତା ତୁଳସୀ ଦେଇଙ୍କର ୨ୟ ପୁତ୍ର ଭାବେ ୧୮୪୩ ମସିହା ମକର ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଶୁକ୍ରବାର ଦିନ ଭୂମିଷ୍ଟ ହୋଇ ଥିବା ଫକିର ମୋହ ନ ଶୈଶବରୁ ଥିଲେ ପିତୃମାତୃହୀନ|ପିତା ମହୀଙ୍କ କୋଳରେ ସେ ବଢିଥିଲେ|ମାତ୍ର ଚାରିଆଣା ଦରମା ଦେଇ ନପାରି ବିଦ୍ଯାଳୟ ଶିକ୍ଷକ ରୁ ବଂଚିତ ହୋଇ ଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କୁ ସେ ଦିନର ଯେଉଁ ବିଦ୍ଯେତ୍ସାହୀ ସେକେଣ୍ଡ ମାଷ୍ଟର୍ ବାବୁ ଶ୍ରୀ ଶିବ ଚନ୍ଦ୍ର ସୋମାସେହି ସ୍କୁଲ୍ର ତୃତିୟ ଶକ୍ଷକ ପଦରେ ମାସିକ ଅଢେଇ ଟଙ୍କା ବେତନରେ ନିଯୁ କ୍ତି ଦେଇଥିଲେ ସେ ଯଥାର୍ଥରେ ଥିଲେ ଗୁଣଚିହ୍ନା ଗୁଣିଆ,ଏହା ଫକିର ମୋ ହ ନଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଜୀବନ ଧାରା ଓ କୃତିତ୍ବମାନଙ୍କରେ ବ ହୁଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥିଲା|
ଓଡିଆ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ପକର ଏକାନ୍ତ ଅଭାବ ସାଙ୍ଗକୁ ଅଣ ଓଡିଆ ବଙ୍ଗୀୟମାନଂକର ଓ ଡିଆ ସ୍ଥାନରେ ଓଡିଆ ବିଦ୍ଯାଳୟ ମାନଙ୍କରେ ବଙ୍ଗଳା ଚଳାଇବା ଲାଗି ସରକାରୀ ସ୍ତର ମାଧ୍ଯମରେ ପ୍ରବଳ ଉଦ୍ଯମ ଫକିର ମୋହ ନ ଙ୍କୁ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ରଚନା ଦିଗରେ ପ୍ରଣୋଦିତ କରିବାରୁ ସେ ପ୍ରଥମେ ଈଶ୍ବରଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ଯାସାଗରଙ୍କ ବ ଙ୍ଗଳା "ଯିବନ ଚରିତ"କୁ ଓଡିଆରେ ଅନୁବାଦ କରି ୧୮୬୬ ରେ କଲିକତା ବ୍ଯାପ୍ ଟି ଷ୍ଟ ମିଶନ୍ ପ୍ରେସ୍ ରୁ ଛପାର ଆଣିଲେ|ତାଙ୍କର "ଭାରତ ବର୍ଷର ଇତିହାସ"୧ମ ଓ୨ୟ ଭାଗ ବାଲେଶ୍ବରର ଉତ୍କଳ ପ୍ରେସ୍ ରୁ ଯଥାକ୍ରମେ୧୮୬୯ଓ୧୮୭୦ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶ ଲାଭ କଲା|ଏହି ପୁସ୍ତକଦୁଇଟି ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ପରୀକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ଭାବେ କେବଳ ନିରୂପିତ ହୋଇନାହିଁ,ଏଥି ଲାଗି ଫକିରମୋହ ନ୍ସ୍କୁଲ୍ ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟରଙ୍କ ଠାରୁ ସାତଶହ ଓ କମିଶନରଙ୍କ ଠାରୁ ତିନି ଶହଟଙ୍କାପୁରସ୍କାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ|ସେତେବେଳକୁ ମାସିକ ଦଶ ଟଙ୍କା ବେତନରେ ସେ ବାଲେଶ୍ବର ମିଶନ୍ ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ୍ ଶିକ୍ଷକ ହୋଇଥିଲେ|ଖିବା ବାହୁଲ୍ଯ ଫକିରମୋହ ନ୍ଙ୍କ ସ୍ବପ୍ରଦତ୍ତ ବିବରଣି ଅନୁସାରେ ସେତେବେଲେ ଟଙ୍କା ଟିଏ ଦେଲେଦେଢମହଣ ( ଅର୍ଥାତ୍ ଏକାଳର ପ୍ରାୟ୭୦ କିଲୋ) ଚା ଉଳ ମିଳୁଥିଲେ|ଏଥିରୁ ମନେ ହେବା ସ୍ବାଭାବିକ,ପ୍ରତିଭାବାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ଫକିରମୋହ ନ ହୋଇପାରି ଥିଲେସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣକାରୀ|
ସେ ପାଠ୍ଯ କ୍ରମେ ପ୍ରଚଳିତ ସମୟ ବିଷୟିକ ପାଠଦାନରେ ନିଶ୍ଚିତ ଥିଲେ କୁଶଳୀ|ତାଙ୍କ ଦେଖିବାରୁ ପରେପରେ ଆତ୍ମ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା"ବ୍ଯାକରଣ"ଓ"ଅଙ୍କମାଳା"|ସେ ଇତି
୭ ମଧ୍ଯରେ ବିଦ୍ଯାସାଗରଙ୍କ 'ବ୍ଯାକରଣ କୌମୁଦୀ ' ଓ ' ଋଜୁ ପାଠ ' କୁ ଆୟତ୍ତ କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ସାହିତ୍ଯ ଅଧ୍ଯୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କିଛି ଦୂର ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥିଲେ।ସେ ନିଜେ ତ ଥିଲେ ସାହିତ୍ଯରସିକ, ଅନ୍ଯ ଠାରୁ ସାହିତ୍ଯରସ ନିଷିକ୍ତ କରିବାରେ କି ଭଳି ପାରଙ୍ଗମ ଥିଲେ ନିମୋକ୍ତ ଘଟଣାରୁ ତାର ପରିଚୟ ମିଳେ ।
ବାଲେଶ୍ବର ମିଶନ୍ ସ୍କୁଲ୍ ଓ ବାଲେଶ୍ବର ବାଳିକା ମିଶନ୍ ସ୍କୁଲ୍ ସେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ବଡ ବଙ୍ଗଳାଘରେ ଚଳୁଥିଲା ।ମଝିରେ କେବଳ କାନ୍ଥଟିଏ ଥାଏ ବ୍ଯବଧାନ!।ସେଦିନ ଶିକ୍ଷାଦାନ ସମୟରେ ଶାରଦା ନାମ୍ନୀ ଜନୈକା ବାଳିକାକୁ କୌଣସି ପ୍ରୟୋଜନବୋଧରେ ଫକୀରମୋହ ନ ଆରପାଖ ଶ୍ରେଣୀରୁ ତାଙ୍କ ନିକଟ ପଠାଇବା ପାଇଁ ଶ୍ରେଣୀ ଶିକ୍ଷକ ବିଶ୍ବନାଥ ଶତପଥୀଙ୍କୁ ଛୋଟ କାଗଜରେ ଲେଖି ଜଣାଇଲେ । ଝିଅଟି ତ ଆସିଲା ନାହିଁ, ପତ୍ରବାହକ ସେ ପତ୍ରଟିକୁ ଫେରାଇ ଆଣିଲା ।ଫକୀରମୋହ ନ କାଗଜ ଖୋଲି ଦେଖିଲେ ସେଥରେ କେବଳ ଉତ୍ତର ସ୍ବରୂପ ଲେଖାଅଛି- "ଲଜ୍ଜାବତୀ ନେଚ୍ଛତି ତତ୍ର ଗନ୍ତୁମ୍ " । ଫକୀରମୋହ ନ ବିଶ୍ବନାଥ ଶତପଥୀଙ୍କର ଆଶୁ କଚିତ୍ବ ,ଗାୟନ ପଟୁତା ଓ କଳାକର୍ମ ନିପୁଣତାରେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ପ୍ରୀତ ଥିଲେ ।ତେଣୁ କାଗଜ କଣ୍ଡି ହାତରେ ଧରି ବାରଣ୍ଡାକୁ ଉଠିଯାଇ ଶତପଥୀଙ୍କୁ ଡାକି ଆଦେଶ ଦେବା ଭଙ୍ଗାରେ କହିଲେ "ଶୀଘ୍ର ଏହି କବିତାଟିର ପାଦ ପୂରଣ କର ।ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଚରଣ ଲେଖି କବିତ୍ବ ଜଣାଇବ ପରା ?"ବିଶ୍ବନାଥ ସେଇଠି ଠିଆ ହୋଇ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପାଦପୂରଣ କଲେ-
"ଉତ୍ତୁଙ୍ଗ ବକ୍ଷାହି ନତମ୍ବ ଗୁର୍ବା
ନବୀନ ଧାରାଧର ଚାରୁକେଶା
ସଦୈବ ହାସ୍ଯାମୃତପୂର୍ଣ୍ଣ ବକ୍ତ୍ରା
ଲଜ୍ଜାବତୀ ନେଚ୍ଚ୍ଛତି ତ୍ତ୍ର ଗନ୍ତୁମ୍ ।
ସ୍ବୟଂ ଫକୀରମୋହ୍ନ ଶ୍କୋକ ରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ କିଭଳି ସୁଦକ୍ଷ ଥିଲେ "ଛ ମାଣ ଆଠଗୁଣ୍ଠ" ରେ ବାଡିମଙ୍ଗଳାଙ୍କ ସ୍ତୁତି ଓ ଚଂପାର ରୂପ ବର୍ଣଣନାରୁ ପାଠକ ସାଧାରଣ ତାହା ଅବଗତ ହୋଇଥାନ୍ତି । "ମାମୁଁ " ଉପନ୍ଯାଷସର ପ୍ରତ୍ଯେକ ପରିଚ୍ଚ୍ଛେଦରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଶ୍ଳୋଜାବଳି, ଦାର୍ଶନିକ ଯୁକ୍ତିପ୍ରତିଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଉପନିଷଦ ଅନୁବାଦରୁ ତାଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା-ସାହିତ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶର ଗଭୀରତା କଳନା କରିହୁଏ ।ସେ ଆଖୁନ୍ଜୀଙ୍କ ଠାରୁ ଉର୍ଧହୁଭାଷା ଯେପରି ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ ଇଂରାଜୀ ଫାଷ୍ଟବୁକ୍ ଅଫ ରିଡିଙ୍ଗ୍ରୁ ଇଂରାଜୀ ନିଜେ ନିଜେ ପଢି ଆରବିୟାନ୍
୮ ନାଇଟ୍ସ୍,ରବିନ୍ସନ୍ କ୍ରୁଶୋ , ବେଙ୍ଗଲ ପେଜେଣ୍ଟ ଲାଇଫ୍ ଓ ବାଇବେଲ୍ ପ୍ରଭୃତି ପାଠ କରି ଇଂରାଜୀରେ ଚଳନକ୍ଷମ ଦକ୍ଷତା ସେହିପରି ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ ।ତ୍ତ୍କାଳୀନ ବାଲେଶ୍ବରରେ କଲେକ୍ଟର ବହୁ ଭାଷାବିଦ୍ ସୁବୁଦ୍ବାନ୍ ଜନ୍ ବୀମ୍ସ୍ଙ୍କ ସହ ଭାଷା-ସାହିତ୍ଯ ଆଲୋଚନାରେ ତାଙ୍କର ଉପସ୍ଥିତି ଲୋଡା ଯାଇଥିଲା ।ମନେହୁଏ ,ରସକଲ୍ଲୋଳ ସଂପର୍କରେ ବୀମ୍ସ୍ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟୀ ଜର୍ଣ୍ଠାଲ୍ରେ ଯେଉଁ ପାଣ୍ଠିତ୍ଯପୂର୍ଣ୍ଠ ସାମାଲୋଚନା ଲେଖିଥିଲେ ସେଥିପାଇଁ ଫକୀରମୋହ୍ନଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ଆଲୋଚନା ଅବଶ୍ଯ ସାହାଯ୍ଯକାରୀ ଲେଖିଥିବ ।
ଆମ ଦେଶରେ ଆଧୁନିକ ଶିକକ୍ଷା ବିସ୍ତାର ଉଦ୍ଯମାନଂକର ମୂଳଭୂତ ରୂପେ ଜଣେ ଜଣେ ଖ୍ଯାତନାମା ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ନିଃସ୍ବାର୍ଥପର ପ୍ରଚେଷ୍ଟା , ପ୍ରଭୃତ ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ଶ୍ରମ ଓ ସାଧନା ଯେପରି କାର୍ଯ୍ଯକାତୀ ହୋଇ ଏକ ସ୍ବନାମଧନ୍ଯ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଘଟାଇଥିବା ସଚାରାଚର ଦେଖାଯାଇଥାଏ ବୋଧହୁଏ ତାହାର ପ୍ରାରମ୍ବ ଘଟିଥିଲା ଫକୀରମୋହ୍ନଙ୍କ ଠାରୁ ।ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ତାଙ୍କର ଜନସାଧାରଣରେ ଯେଉଁ ବ୍ଯକ୍ତିତ୍ବ ସେ ସମୟରେ ମାନ୍ଯତାପ୍ରପ୍ତ ହୋଇଥିଲା ତା'ର ସଦୁପ୍ଯୋଗ ସେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଥା ପ୍ରିଣ୍ଟିଂପ୍ରେସ୍ ସ୍ଥାପନ , ବୋଧଦାୟିନୀ ଓ ବାଲେଶ୍ବର ସମ୍ବାଦବାହିକା ସଂପାଦନ ତ୍ଥା ପ୍ରକାଶନା ଇତ୍ଯାଦିରେ ଯେପରି କରିଥିଲେ ମଫସଲ ଅଞ୍ଚଳରେ ସ୍କୁଲ୍ ସ୍ଥାପନ କରାଇ ଓଡିଆ ଭାଷାର ବହୁଳ ପ୍ରସାର ପଥ ସେହିପରି ସୁଗମ କରାଇଥିଲେ ।ରେମୁଣା ଗ୍ରାମର କାୟସ୍ଥପଲ୍ଲୀ ନିକଟରେ ଯେଉଁ ସ୍କୁଲ୍ଟି ଗଢି ଉଠିଥିଲା , ତାହା ଫକୀରମୋହ୍ନଙ୍କର ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ଉଦ୍ଯମ ଓ ମହାରାଜ ବୈଉଣ୍ଠନାଥ ସେହି ସ୍କୁଲ୍ଟିର ବାର୍ଷିକ ବ୍ଯୟଭାର ୩୦୦ ଟଂକା ଏକ୍କାଳୀନ ତାଙ୍କ ହସ୍ତରେ ଦେଇଥିଲେ ।
ଆମଦେଶରେ ବହୁ କୃତବିଦ୍ଯ ,ସଦୁଦ୍ଯମୀ ଓ ସଂଗଠନପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ଅଭୁ୍ଯଦୟ ଘଟି ଆସିଛି, ମାତ୍ର ଶିଁକ୍ଷକତା ବୃତ୍ତିଲବ୍ଧ ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ କାଳଜୟୀ ସାହିତ୍ଯ କୃତିରେ ବିନିଯୋଗ ପୂର୍ବକ 'ରେବତୀ ' "ରାଣ୍ଡିପୁଅ ଅନନ୍ତା ' ଭଳି ଗଳ୍ପ ଓ 'ମୁଁ ହାଟ ବାହୁଡା ' ଭଳି ଏକାନ୍ତ ସରସ ତ୍ଥା ମର୍ମସ୍ପର୍ଶୀ କବିତା ରଚନା ଫକୀରମୋହ୍ନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ହିଁ ସମ୍ବବ ହୋଇଛି ।ତାଙ୍କ ଜୀବଙ୍କାଳର ମାତ୍ର ନାବର୍ଷ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷଭାବେ ଶିକ୍ଷକତା ବୃତିକୁ ବରଣ କରିଥିଲେ ହେଁ ଆଧୁନିକ ଓଡିଆ କଥା ସାହିତ୍ଯର ଯୁଗସ୍ରଷ୍ଟା ଜଙ୍କ ସରସ୍ବତୀ ଫକୀରମୋହ୍ନ କାଳକାଳକୁ ଦିଗ୍ଦ୍ରଷ୍ଟା ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଓଡିଆମାନଙ୍କ ସ୍ମୃତିକୋଷରେ ସଂଜୀବିତ ରହିଛନ୍ତି ।
୯ଛବି
ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାପ୍ରସାର ଓ ପରିଦର୍ଶନର ଅଗ୍ରଦୂତ
ରାଧାନାଥ ରାୟ
ଡକ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
ଅଧ୍ୟାପକ ନାରାୟଣ ବାରିକ୍
ପୁଣ୍ୟଭୂମି ଉତ୍କଳର କୋଣେ ଅନୁକୋଣେ ରାଧାନାଥ ରାୟ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟ ପାଇଁ କବିବରଭାବେ ପରିଚିତ ହେବାର ଗୈ।ରବ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ ହେଁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାର ମୂଳଭିତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରିବାରେ ସେ ଯେ ସର୍ବପ୍ରଥମ ଓ ସର୍ବପ୍ରଧାନ ବିନ୍ଧାଣୀ, ଏହା ଅସ୍ୱୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ ।
୧୮୨୮ ମସିହାରେ ହେନେରି ରିକେଟ୍ସ୍ ସାହେବ ବାଲେଶ୍ୱରରେ କଲେକ୍ଟର ରୂପେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇବାପରେ ତାଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆଧୁନିକ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା । ପ୍ରାୟ ୧୮୩୬ ମସିହା ବେଳକୁ ଓଡ଼ିଶାର ସବୁ ସରକାରୀ ଅଫିସରେ ଓଡ଼ିଆ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବକୁ ଲାଗିଲା । ଏହାହିଁ ଥିଲା ଓଡ଼ଶାରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଚଳନର ଅୟମାରମ୍ଭ କାଳ ।
୧୦
ପରିଣତି ସ୍ୱରୁପ ଏମାଟିରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାବିମଣ୍ଡିତ ଗୋଟିଏ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଉଭବ ହେଲା। ଏହି ଶିକ୍ଷିତ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ଜଣେ ସ୍ୱାଥକ ପ୍ରତିନିଧି ଏବଂ ଓଡିଶା ମାଟିରେ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ଜଣେ ମର୍ଯ୍ୟାଦାବନ୍ତ ଅଫିସରଭାବେ ରାଧାନାଥ ଓଡିଶା ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା ସହ ଏହାର ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ ତାଙ୍କର ବୃତ୍ତି ପ୍ରତି ଯେଉଁ ନିଷ୍ଠା ଓ ଆନ୍ତରିକତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଗଲେ ତାହା ତତ୍କାଳୀନ ଅଫିସରମାନଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରିଦେଇଥିଲା । ରାଧାନାଥ ଘରୋଇ ପାଠଶାଳାରୁ ପାଠପଢା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।ତିନି ବର୍ଷ ଭିତରେ ସେ ବର୍ଣ୍ଣ ଶିକ୍ଷା,ଗଣିତ ଓ ଛାନ୍ଦ ବୋଲା ଶେଷ କରି ସୋରସ୍ଥିତ ଭର୍ଣ୍ଣାକୁଲାର ସ୍କୁଲରେ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ।ଏହିଠାରେ ସେ ପଣ୍ଡିତ ଆର୍ତ୍ତତ୍ରାଣ ନନ୍ଦଙ୍କଠାରୁ ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ ।ଏଠାରେ ଦୁଇ ତିନି ବର୍ଷ ପଢିବାପରେ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ୧୮୫୮ ମସିହାରୁ ପିତାଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ୱବଧାନରେ ରହି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କଲେ । ରାଧାନାଥ ପ୍ରଥମରୁ ହିଁ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ତାଙ୍କର କୃତିତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ତା ପରେ ରାଧାନାଥ ମାସିକ ଚଉଦ ଟଙ୍କା ସରକାରୀ ବୃତ୍ତି ପାଇ କଲିକତା ଯାଇ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସି କଲେଜରେ ଏଫ୍ ଏ କ୍ଳାସରେ ନାମ ଲେଖାଇଲେ । ମାତ୍ର ଆମାଶୟ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଭଙ୍ଗ କାରଣରୁ ସେଠାରୁ ଓଡିଶା ଫେରି ଆସେଲେ ।ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କର ସଂପର୍କୀୟ ଭାଇ ଡେପୁଟି କଲେକ୍ଟର ଜଗମୋହନ ରାୟ କଟକରେ ଏଫ୍ ଏ ପଢିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ବାରମ୍ବାର ଉତ୍ସାହିତ କରିଥିଲେ ହେଁ ବିବେକୀ ରାଧାନାଥ ଆର୍ଥିକ ଅସ୍ୱତ୍ସଳତାରେ ପୀଡିତ ପିତାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଯାଇ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ତୃତୀୟ ଶିକ୍ଷକ ପଦରେ ୧୮୬୪ ମସିହା ମେ ମାସ ପହିଲାରେ ମାସିକ ୩୦ ଟଙ୍କା ବେତନରେ ତାଙ୍କର କର୍ମମୟ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ସେହିବର୍ଷ୍ ଜୁନ ୨୩ ତାରିଖରେ ତାଙ୍କ୍ ଚାକିରୀକୁ ସ୍ଥାୟୀ କରାଗଲା । ସେତେବେଳେ ଗଙ୍ଗାଧର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧନ ଶିକ୍ଷକ ଥାଆନ୍ତି । ଓ ସହନଶୀଳତା ଯୋଗୁଁ ସେ ନିଜର ସହକର୍ମୀ ତଥା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଅତି ପ୍ରିୟଭାଜନ ହୋଇପାରିଥିଲେ । ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀମାନଙ୍କୁ ଭୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ ନ କରି ସେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଛାତ୍ରପ୍ରତି ଉତ୍ତମ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ । ଶ୍ରେଣୀରେ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟ ପଢାଇବାରେ ସେ ଝେତିକି ତନ୍ମୟ ହୋଇ ଉଠୁଥିଲେ ଇଂରାଜୀ, ବ୍ୟାକରଣ , ଗଣିତ ଏବଂ ଭୂଗୋଳ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟକୁ ସରଳ ଓ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ଭାବରେ ପଢାଇ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷଣମାନକୁ ଉନ୍ନତତର କରିପାରୁଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକ କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ମୁଖାର୍ଜୀ ଆଗରୁ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ଥିବା ବେଳେ ରାଧାନାଥଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ତାଙ୍କ ଗୁଣ ଗାରିମାର ପରିଚ୍ଚୟ ପାଇଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ ରାଧାନାଥଙ୍କର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଓ ମହାନୁଭବତାର ପରିଚୟ ଦେବପରେ ଛାତ୍ରମନଙ୍କର ବିଡ୍ୱେଷଭାବ କିଛିମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଶମିତ ହୋଇଥିଲା । ପାଠ୍ଯ ପୁସ୍ତକ ଉଠାଇ ଦେଇ ଓଡିଆ ପାଠ୍ଯସ୍ତକ ପ୍ରଚଳନ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଗଲା । ମାତ୍ର ଓଡିଆରେ ଆବଶ୍ଯକ ପରି ମାଣ ପାଠ୍ଯ ପୁସ୍ତକର ଅଭାବ ଦର୍ଶାଇ ବଙ୍ଗଳାର କର୍ମଚାରୀ ମାନେ ଓଡିଶାରେ ବଙ୍ଗଳା ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ପ୍ରବଚନ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କୁ ପୁଣି ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଲେ। ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରି ଫକିରମୋହନସେନାପତି , ଗୌରୀ ଶଙ୍କର ରାୟ,ବିଚିତ୍ରାନନ୍ଦ ଦାସ ଏବଂ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ପଟ୍ଟନାୟକ ପ୍ରମୁକ ଏହି ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ରହିତ କରାଇ ଦେଲେ। ପରିସ୍ଥିତକୁ ଅନୁଧ୍ଯାନ କରି ଓଡିଆ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକର ଅଭାବ ପୁରଣପାଇଁରାଧାନାଥ ନିଜେ ଉତ୍ସାହୀ ହୋଇ ମଦୁସୁଦନ ଏବଂ ଫକିର ସେମାନଙ୍କ ସ ହ ପାଠ୍ଯ ପୁ୍ସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ। ତନ୍ମଧ୍ବ ରୁକବିତା ବଳୀ (ପ୍ରଥମ ଭାଗ) , କବିତାବାଳୀ(ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗ) ଉତ୍କଳ ରଚନା , ବ୍ଯାବାହାରିକ ଭ୍ୱଗୋଳ , ଭ୍ୱଗୋଳ ସାରସଂଗ୍ରହ, କ୍ଷେତ୍ର ତତ୍ତ୍ୱ କ୍ଷେ ତ୍ର ପରିମାଣ , ଗଣିତ , ଆଦର୍ଶ[ପ୍ରଶ୍ନାବଳୀ ଏବଂ ବ୍ଯାକରଣ ଇତ୍ଯାଦି ରାଧାନାଥଙ୍କର ରଚିତ ପାଠ୍ଯ ପୁ୍ସ୍ତ କ ଗୁଡିକ ସରକାରଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆସିବାଫଳରେ ବଙ୍ଗାଳୀମାନ ଙ୍କର ଓଡିଆପାଠ୍ଯ ପୁସ୍ତ କ ପ୍ରଚଳନ ଲାଗି କ୍ରମାଗତ ଉଦ୍ଯମର ଅବସାନ ଘଟିଥିଲା । ରାଧାନାଥ ପରିଦର୍ଶକ ଭାବେ ସବୁବେଳେ ପାଖରେ ଗୋଟିଏ ଟିପା ଖାତା ରଖୁ ଥିଲେ । ଏଥିରେ ପରିଦର୍ଶନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନନ ବିଦ୍ୟା ଳୟର ଅଭାବ ଅସୁବିଧା ଏବଂ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସଂପର୍କିତ ବିବରଣୀ ସେ ଲେଖୁଥିଲେ । ନିଜେ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗ ଉପରିସ୍ଥ କର୍ମଚାରୀ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କୁ ସେ 'ଆପଣ" ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରୁ ଥଲେ । ସେମାନଙ୍କ ସହ ମଧୁରାଳାପ କରୁଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କୁ ଏକ ଆସନରେ ବସାଉଥଲେ । କେହି ନମସ୍କାର ହେ ବା ଆଗରୁ ସେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନସ୍କାର କରିପକା ଉ ଥଲେ ରାଧନାଥଙ୍କର ବେଶପୋଷାକ ଅତି ସାଧାସିଧା ଥିଲା । ଏଥିପାଇଁ ପରିଦର୍ଶନରେ ଯିବା ସମୟରେ ଶିକ୍ଷକ ମାନେ ତାଙ୍କୁ ଚିହ୍ନି ନ ପାରି ବଡ ଅଡୁଆରେ ପଡୁଥିଲେ । ଥରକର କଥା ରାଧାନାଥ ଡେଙ୍କା ନାଳର ବାଙ୍ଗୁରସିଂହ ବିଦ୍ଯାଳ ୟ ପରି ଦର୍ଶନରେ ସବ୍ ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟର ବାବୁ ଭାବଗ୍ରାହୀ ବିଶ୍ୱାଳ ଓ ଜଣେ ଇନିସ୍ ପେକ୍ଟର ପଣ୍ଡିତ ଙ୍କ ସ ହ ବାହାରିଲେ। ଏମାନେ ଇନିସ୍ ପେକ୍ଟରଙ୍କ ପରି ଦର୍ଶନ ବିଷୟ ଯଥେଷ୍ଟ ଆଗରୁ ଜଣାଇ ସ୍କୁଲ୍ ପରିଷ୍କାର ପରିଚ୍ଛନ୍ନ ରଖିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇସାରିଥାନ୍ତି। ସ୍କୁଲ୍ ରେ ସବ୍ ଇନ୍ ପେକ୍ଟର ବାବୁ ଓ ଅନ୍ଯ ମାନେ ପହଞ୍ଚିବା ପୁର୍ବ ରୁ ଅତି ସାଧାରଣ ପୋଷାକରେ ରାଧାନାଥ ସ୍କୁଲ ବାରଣ୍ଡାରେ ଯାଇ ବସିପଢ଼ିଥାନ୍ତି।
ସ୍କୁଲର ଝାଡୁଦାର ଘର ଓଳେଇ ଆଣି ରାଧନାଥଙ୍କୁ ସ୍କୁଲର ବିଭାଗର ହାକିମ ବୋଲି ଜାଣିନ ପାରି ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଅଳିଆ ତକ ଝାଢ଼ିଦେଲା । ରାଧାନାଥଙ୍କ ରୁପଭେକରୁ ଓ ନିରବତାରୁ ସେ ତାଙ୍କୁ ବା ଜାଣନ୍ତା କିପରି ।ଏ ହି ସମ୍ୟରେ ପଣ୍ଡିତ ମହାଶ ୟ ଏବଂ ସବ୍ ଇନ୍ସ୍ପ୍ପ୍ପ୍ପେକ୍ଟର ବାବୁ ସ୍କୁଲରେ ପହଞ୍ଚିଝାଡୁଦାର ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖି ବିଚଳିତ ହୋଇପଢ଼ ନ୍ତେ ରାଧନାଥ କ ହି ପକାଇଲେ, ମୁଁ ଏଠି ଶୈଳେଶ୍ରୀ ଉପଭୋଗ କରୁଥିଲି । ପାଠଶାଳାର ଚାକର ମୋ ଊପରକୁ ଅଳିଆ ଗଦା ଫୋପାଡି ଡେଇଗଲା । ତା' ର 'କିଛି ଦୋଷ ନାହିଁ । ସେ ତ ମୋ ତେ ଜାଣେ ନାହିଁ । ଏତ ଦ୍ଦ୍ୱାରା ମୋର ସ୍ୱପ୍ନ ରଙ୍ଗ ଘଟିଲା ମା ତ୍ର ।"
ଆଉଥର କର କଥା । ରାଧାନାଥ କଟକ ସ ହ ରର ଚାନ୍ଦିନୀଚୌକ ରା ସ୍ତାକଢ଼େ କଢ଼େ ବୁଲି ଯା ଉ ଥିଲେ । ସେ ସମ ୟରେ ଶିଶିର ପଡୁଥିଲା । ଶିଶିର ଦା ଉ ରୁ ମୁଣ୍ଡକୁ ରକ୍ଷା କରିବା କୁ ରାଧାନାଥ ଛତାଟିଏ ଧରି ଚାଲୁଥଲେ । ବର୍ଷା ନ ଥାଇ ଛତାଧରି ଚାଲେଥିବା ଏପରି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେଖି ରାସ୍ତାରେ ଢିଉଟି କରୁଥିବା ଜ ନୈକ କନେଷ୍ଟବଳ ଲୋକଟି ନିଶ୍ଚୟବୋକା ହୋଇଥିବ ବୋଲି ଭାବି ଲା ଓ କୌତୁହଳି ହୋଇ ପଛପଟରୁ ଆସି ରାଧାନାଥଙ୍କ ଛତା ଉପରେ ତା ପୋଲିସ ବାଡ଼ି ରେ ପାହାରେ ପକେଇଦେଲା । ରାଧାନାଥ କ'ଣ ହେଲାବୋଲି ପଛକୁ ଚାହାନ୍ତେ , କନେଷ୍ଟବଳ ଜଣକ ରାଧାନାଥଙ୍କୁ ଚିହ୍ନିପାରି କ୍ଷମାଭିକ୍ଷ କଲା । ରାଧନାଥ କନେଷ୍ଟବଳକୁ ସଦ ୟ ଭାବେ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଇ କ ହିଲେ , ତୁମ ର ଏଥିରେ କି ଦୋଷ ? ଏ ଦୋଷ ତୁମ ଡିପାର୍ଟମେଣ୍ଟର। କ୍ଷମତାର ବ୍ୟାପ୍ତ ପରିସର ମଧ୍ଯରେ ଥାଇ କି ରାଧାନାଥ ମଣିଷକୁ ମଣିଷ ଭଳି ଦେଖୁ ଥିଲେ । ହାକିମ ଭାବର ବଶବର୍ତ୍ତି ହୋଇ ସେ ମାନ ବିକତା ଠାରୁ ଦୁରେଇ ଯାଇ ନଥିଲେ । ଝରଣାର ଜଳ ପରି ତାଙ୍କ ମନ ଥିଲା ନିର୍ମଳ ଏବଂ ଆକଶ ପରି ପ୍ରଶସ୍ତ ଥିଲା ତାଙ୍କ ହୃଦ ୟ।
ବାଲେଶ୍ୱରରେ ଡେପୁଟୀ ଇନ୍ସ୍ପ୍ପ୍ପ୍ପେକ୍ଟର ଭାବେ ନିଯୁ୍କ୍ତି ପାଇବା ପରେ ସେ ନିଜର ଦକ୍ଷତା , ନିଷ୍ଠାପରତା ଏବଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପରଣୟତାର ପରିଚୟ ଦେବା ସଂଗେ ସଂଗେ ଶିକ୍ଷା ଶିକ୍ଷାୟତନ, ଓ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀମାନଙ୍କର ସର୍ବାଙ୍ଗୀଣ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ନିଜକୁ ଉ ତ୍ସର୍ଗ କରି ଦେଇଥିଲେ । ଏଥୀପାଇଁ ସେ କେତେକ ନୁତନ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରି ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିଦର୍ଶନ ମାନ ବୃଦ୍ଧି କରିଥିଲେ । ମାସର ପ୍ରଥମ ସପ୍ତାହଟିରେ ଅଫିସ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ସାରି ସେ ଅବଶିଷ୍ଠ ସମୟ ବିଦ୍ୟାଳୟପରିଦର୍ଶନରେ ଯା ଉ ଥଲେ । ପରିଦର୍ଶନ ସମୟରେ ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କର ଶକ୍ଷାଦାନ ପ୍ରଣାଳୀ ଶିକ୍ଷକ- ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସଂପର୍କ, ବିଦ୍ୟାଳୟ ପାଠାଗାର ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟ ନିର୍ଘଣ୍ଟ ପ୍ରତି ସତର୍କ ଦୃଷ୍ଟି ରଖିବା ସ ହ କୌଣସି ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ତ୍ରୁଟି ବିଚ୍ଯୁତି ଦେଖିଲେ ପ୍ରତିକାର ବିଧାନ ପାଇଁ ଦେଉଥିଲେ। ରାଧନାଥ ୧୮୭୭ ମସିହାରେ ଜ ଏ ଣ୍ଟ୍ ଇନ୍ସ୍ ପେକଟର ପଦକୁ ଉନ୍ନିତ ହୋ ଇ କତକରେ ଅବସ୍ତାପିତ ହୋଇଥିବା ସମୟରେ ଓଡିଶାର ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ଏବଂ ଗଢ଼ଜାତ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧିନରେ ଥିଲା । ସେତେ ବେଳେ ଜାନବାହ ନ ଓ ରାସ୍ତା ଘାଟ ର ନ ଥିଲେ ହେଁ ରାଧନାଥ ହାତି, ଘୋଡ଼ା, ସବାରି ,ବଳଦ ଗାଡ଼ି ତ ଥା ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ଦୁର୍ଗମ ଅଞ୍ଚଳର ବିଦ୍ଯାଳୟଗୁଡ଼ିକୁ ଯାଇ ପରିଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ । ଏପରିକି ପନ୍ଦର ମାଇଲ ବାଟ ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ଯିବାକୁ ପଡ଼ିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ମନରେ କ୍ଳାନ୍ତି ବା ଅସନ୍ତୋଷ ଭାବ ଜାତ ହେଉନଥିଲା । ଥରେ କଟକ ରୁ ବାହାରି ନଲେ ଆଠଗଡ଼, ତିଗିରିଆ, ନରସିଂହପୁର, ଆଠମଲ୍ଲି, ଅନୁଗୋଳ , ତାଳଚେର, ପାଲ୍ ଲହଡ଼ା, କେଉଁଝର ଓ ମୟୁରଭଞ୍ଜ ଗସ୍ତ ସାରି ପୁଣି କଟକ ଫେରି ଆସିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ଦୁଇ ତିନି ମାସ ସମୟ ଲାଗୁଥଲା । ରାଧନାଥ ଜ ଏଣ୍ଟ ଇନିସ୍ ପେକ୍ଟର ଭାବେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେତିକି କାର୍ଯ୍ଯ ସଂପାଦନା କରିବା କଥା ତା' ଠାରୁ ଅଧିକ କରୁଥଲେ । ଏହି ମର୍ମରେ ବାଲେଶର ଜିଲ୍ଲା ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ୍ ଜନ ବୀମ୍ସ୍ , ସ୍କୁଲ ବିଭାଗ ଇନିସ୍ ପେକଟର ଆ !!ର୍ କେ ମାର୍ଟିନ୍ ବାଲେଶୱର ଅସ୍ଥାୟୀ କଲେ୍କଟର ଟି ନର୍ମାନ, ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍ଥାନୀୟ କମିଟିର ସଂପାଦକ ଆ ର ଏଚ୍ ଗ୍ରୀଉସ୍ ଓଡ଼ିଆ ବିଭାଗର ସ୍କୁଲ ଜ ଏଣ୍ଟ ଇନିସ୍ ପେକ୍ଟ ର ଶ୍ରୀ ନନ୍ଦକିଶୋର ଦାସ ପ୍ରଭୃତି ରାଧାନାଥଙ୍କର ନିଷ୍ଟା ଅଧ୍ଯବସାୟ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଦକ୍ଷତା ସଂପର୍କରେ ସେମାନଙ୍କର ଉଚ୍ଚ ମନ୍ତବ୍ୟ ମାନ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ପ୍ରଦାନ କରିଯାଇଛନ୍ତି ;
ସେତେବେଳେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ରକ୍ଷଣଶୀଳ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଅଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାର ଘୋର ବିରଧୀ ଥଲେ। ମାତ୍ର ରାଧାନାଥ ଆଧୁନିକ ଶି କ୍ଷା ର ପ୍ରସାର ଦିଗରେ ପୁରୀ ଜଲ୍ଲାର ବ୍ରାହହ୍ମଣ ଶାସନ ଅଗ୍ରଣୀ ହୋଇ ପାରି ଥୀଲା ।
ଶିକ୍ଷାବିଭାଗର ଇନ୍ ସପେକ୍ଟର ଭାବରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ବିସ୍ତାର ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନରେ ରାଧାନାଥଙ୍କର ଉଦ୍ୟମ ଓ ଉତ୍ସାହର ଅନ୍ତ ନଥିଲା ।ସେ ପୁରି ଜିଲ୍ଲା ର ବ୍ରାହହ୍ମଣ ଶାସନମାନଙ୍କରେ ଥିବା ଟୋଲ ଓଚ ଉପାଢ଼ୀମାନଙ୍କୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଆଧୁନିକ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପରିଣତି କରିବା ଲାଗି ପ୍ରବଳ ଉ ଦ୍ୟମକରୁଥିଲେ । ଦିନ କର ବ୍ରାହହ୍ମଣ ଶାସନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଗୋଟିଏ ଚ ଉପାଢ଼ୀରେ ଅଚାନକ ରାଧାନାଥ ପହଞ୍ଚି ଗଲେ। ଦେଖିଲେ ପି ଲା ୨୦/୨୫ ଏକାଠି ବସି ଜୋରରେ କ'ଣ ଗୁଡାଏ ଶ୍ଲୋକ ଆବୃତି କରୁଥାନ୍ତି । ଗାମୁଛାଟିଏ ପିନ୍ଦି ଚୁଟିରଖା ଅବଧାନ ଅଦୂରରେ ପିଣ୍ଡାକୁ ଆଉଜି ବସି ଡୁଳାଉଥାନ୍ତି । ରାଧାନାଥ ତାଙ୍କୁ ବିଦ୍ୟାଳୟ ବିଷୟରେ ପଚାରିବା ରୁ ପଣ୍ଡିତ କ ହିଲେ , କ'ଣ କ ହିବା ଆପଣଙ୍କୁ ତ ଦେଖୁଛନ୍ତି ଆମର ଦୂରାବସ୍ତା । ରାଧାନଥ ଅଲ୍ପ ହସି କ ହିଲେ ତାହା ତ ଆପଣଙ୍କର ଏହି ଦୂରାବସ୍ତା ପ୍ରୋୟଗରୁ ଦେଖୁଛି । ସଂସ୍କୃତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କର ଶବ୍ଦଜ୍ଞା ଦର୍ବଳତା ଅର୍ଥାତ ଶବ୍ଦଟିକୁ ଦୁରବସ୍ତା ନକହି ଦୁରାବସ୍ତା କ ହି ବାରେ କିପରି ସୂଚିତ ରାଧାନାଥ ତାହା ଜଣାଇଦେଲେ ଏବଂ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଛାତ୍ର ତଥା ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ବ୍ୟଭାର ପାଇଁ କିଛି କାଗଜ ଓ କଲମ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ଦେଇ ଆସିଲେ ।
ତା' ର ଅଲ୍ପ କିଛିଦିନ ପରେ ସେହି ପଣ୍ଡିତେ ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ରାଧନାଥାଙ୍କ କଟକ ଘରେ ପ ହଞ୍ଚି ତାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରି ଦେ ଦେଇଥବା କାଗଜ ଓ କଲମ ଫେରାଇ ଦେଲେ । କାରଣ ଯାହା କ ହିଥିଲେ ସେଥିରୁ ବୁଝା ଗଲା ବିଦ୍ୟାଳୟପାଇଁ କାଗଜ କଲମ ରଖିଥିବାରୁ ଓ ତାଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥିବାରୁ ବ୍ରାହହ୍ମଣ ଶାସନରେ ବାସନ୍ଦ ହୋଇଛନ୍ତି । ସେଥି ପାଇଁ ତାଙ୍କ ପିତୃଶ୍ରାଦ୍ଧରେ ଜ୍ଞାତିକୁଟୁମ୍ବ ଓ ପ୍ରତିବେଶୀ କେହି ନିମନ୍ତ୍ରଣ ରକ୍ଷା କରି ଯୋଗ ଦେଇନହାନ୍ତି । ରାଧାନଥ ଯେତେ ବୁଝାଇଲେ ବି ପଣ୍ଡି ତେ କାଗଜ, କଲମ ଫେରାଇ ନେଲେ ନାହିଁ। ରାଧାନାଥ ପନର୍ବାର ସେଠାକୁ ଯାଇ ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ଶାସନପତିମାଙ୍କ ସହ ଆଲୋଚନାକରି ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ। ରାଧାନାଥ ଓଡିଶା ଓ ବିହାର ଡିଭିଜନ୍ର ସ୍କୁଲ ଇନିସ୍ପେକ୍ଟର ଭୂଦେବ ମୁଖାର୍ଜୀଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା ପରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଗତି ଧାରା ଅନେକ ବଦଳି ଯାଇଥିଲା । ଭୂଦେବବାବୁ ଥିଲେ ଏକାଧାରରେ ଥଲେ ସୁଜ୍ଞାନୀ, ସୁଲେଖକ, ସୁସାହିତ୍ୟିକ ଏଂ ସୁପଣ୍ଡିତ । ସେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ବାଲେଶ୍ୱରଠାରୁ ପୁରିଯାଏ ସ୍କୁଲ ସମୁହର ପରିଦର୍ସନ ଗସ୍ତରେ ଆସୁଥଲେ । ରାଧାନାଥ ଜଏଣ୍ଟ ଇନିସ୍ପେକ୍ଟର ଭାବେ ତାଙ୍କ ସହ ସୌଜନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗସ୍ତ କରୁଥଲେ । ଭୁଦେବବୌ ରାଧନାଥଙ୍କର ପ୍ରତିଭାର ସ୍ପର୍ଶ ପାଇବା ପରେ ତାଙ୍କୁ ବ ହୁତ ପ୍ରଶଂସା କରିଥଲେ । ପ୍ରକୃତିଘେରା ଓଡିଶାର ମାଟି, ପାଣି, ପବନବଂଗୀୟ ସରକାରି ଉଚ୍ଚ କର୍ମଚାରୀ ଭୂଦେବବାବୁଙ୍କୁ ବିମୋହିତ କରିଥଲା ଓ ସେ ରାଧନାଥଙ୍କୁ ଓଡିଶାରେ କାବ୍ୟ କବିତା ରଚନା କରିବାକୁ ସଂକଲ୍ପବଦ୍ଧ କରାଇଥଲେ । କାରଣ ରାଧନାଥଙ୍କ ବଂଗଳା ଭାଷାର 'ଲେଖାବଳୀ' ପାଠକରି ଭୂଦେବ ବାବୁ ପ୍ରୀତ ହୋଇ ତାଙ୍କ ସଂପାଦିତ 'ଏଜୁକେସନ୍ ଗେଜେଟ୍'ରେ ଏହା ପ୍ରକାଶିତ କରିଥଲେ ହେଁ ଉତ୍କଳବାସୀ ଭାବେ ଓଡିଆ ଭାଷାର ସେବା କରବା ତାଙ୍କର ପରମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବୋଲି ତାଙ୍କୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥଲେ ।
ରାଧନାଥ ନିଜର ଯୋଗ୍ୟତା ବଳରେ ଶୀକ୍ଷା ବିଭାଗର ଶୀର୍ଷ ଆସନରେ ଥାଇ ଶିକ୍ଷକ ଓ କବି ଜୀବନର ଜ୍ଞାନ ପରିଧୀକୁ ବିସ୍ତୃତ କରିଇବା ସହ ପ୍ରକୃତିର ନୈସର୍ଗିକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଉପଭୋଗ ଓ ଭ୍ରମଣ ପିପାସା ମେଣ୍ଟାଇବା ପାଇଁ ଓଡିଶା ତଥା ଓଡିଶାର ବାହାରେ ନାନା ସ୍ଥାନ ପରି ଭ୍ରମଣ କରିଥିଲେ । ପରିଭ୍ରମଣପ୍ରିୟ ରାଧନାଥ ଉତ୍ତରରେ ମେଘସନଠାରୁ ଦକ୍ଷିଣରେ ମହେନ୍ଦ୍ରଗିରି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏବଂ ପୂର୍ବରେ ମହୋଦଧୀର ବେଳାଭୁଇଁ ଠାରୁ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ବହୁବାର ଭ୍ରମଣ କରି ନିଜର ଈପ୍ସିତ ଅଭିଳାଷ ପୂରଣ କରିଥିଲେ । ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ କାବ୍ୟ 'ଚିଲିକା'ରେ ନିଜ ଦେଶ ଭ୍ରମଣର ଜ୍ଜଳନ୍ତ କାହାଣୀ ସହଜ ଓ ଶ୍ରବଣ ସୁଖକର ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ବିଧିରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭାବାବେଗ ମାଧ୍ୟମରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ସେ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଯେପରି ଋଦ୍ଧିମନ୍ତ କରିଯାଇଛନ୍ତି, ତାହାର ପଟ୍ଟାନ୍ତର ନାହିଁ।
ଜଣେ ଅବିଶ୍ରାନ୍ତ ପାଠକ ଭାବରେ ରାଧାନାଥ ସାରା ଜୀବନ କଟାଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ସେହି ମହାନ୍ ଯଶସ୍ୱୀ ପୁରୁଷଙ୍କର ମର ଶରୀର ୧୯୦୮ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ମାସ ୧୮ ତାରିଖରେ ନିଶ୍ଚିହ୍ନ ହୋଇ ଯାଇଥଲେ ହେଁ ସେ ଥଲେ କାଳଜୟୀ । ରାଧାନାଥଙ୍କର ଅନ୍ତିମ ଜୀବନ ଜରା, ରୋଗ, ଶୋକ ଓ ଭ୍ରାନ୍ତ ଚିନ୍ତାରେ ଅତିଷ୍ଠ ହୋଇ ପଡିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କର ପଠନ-ପିପାସା ମେଣ୍ଟି ନଥିଲା । ମୃତ୍ୟୁ ଶଯ୍ୟାରେ "ଆଇଡିଆଲ ସଜେସନ୍ସ୍ ଥ୍ରୋ ମେଣ୍ଟାଲ୍ ଫଟୋଗ୍ରାଫ" ପୁସ୍ତକର "ଆଇ ଲୁକ୍ ଅପୱାର୍ଡ" ପୃଷ୍ଠା ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟି ନିବଦ୍ଧ ଥିବା ଆବସ୍ଥାରେ ତାଙ୍କର ଅମର ଆତ୍ମା ନଶ୍ୱର ଶରୀର ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଅମରଧାମକୁ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରିଥଲା । ସେହି ଶିକ୍ଷକ-କବିଙ୍କ ଭଷାରେ କହିଲେ-
ବଡ଼ କ୍ରୁର କାଳ ବଡ଼ ଅବିଶ୍ୱାସୀ,
ହାବୋଡ଼ି ଗଲା ସେ ଆଚମ୍ବିତେ ଆସି ।
ମାତ୍ର ଓଡିଶାମାଟିରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ବିସ୍ତାର ତଥା ଉତ୍କଳ ବାଣI ଭଣ୍ଡାରର ଶ୍ରୀବୃଦ୍ଧି ସାଧନରେ ଅହରହ କର୍ତ୍ତବ୍ୟରତ ଜଣେ ମହାନ୍ ଶିକ୍ଷାବ୍ରତୀ ଭାବରେ ରାଧନାଥଙ୍କ ଅବଦାନ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ।
୨୦
ଛବି
ଅମୃତମୟ ସୃଷ୍ଟିର ଅନନ୍ୟ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଶିକ୍ଷକ
ମଧୁସୂଦନ ରାଓ
ପ୍ରଫେସର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
"ହେ ଶିକ୍ଷକ! ତୁମେ କବିତା ପଢ଼ାଇବାର ଭାର ଗ୍ରହଣ କରିଅଛ । ଛାତ୍ରମାନେ ତୁମ୍ଭ ନିକଟରେ ମ୍ରିୟମ୍ରାଣ ଭାବରେ ବସିଅଛନ୍ତି। ତୁମ୍ଭେ ନିଜେ ମ୍ରିୟମାଣ ଭାବରେ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କହିଦେଉଅଛ। କବିତାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, କବିତାର ଭାବ ପ୍ରତି ତୁମ୍ଭର କିଛିମାତ୍ର ଦୃଷ୍ଟି ନାହିଁ। ତୁମ୍ଭେ କିପରି ସୁକୁମାରମତି ବାଳକମାନଙ୍କୁ କବିତାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଷିଖାଇପାରିବ ? ତୁମ୍ଭେ କିପରି ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ହୃଦୟ କୁସୁମର ଶ୍ରୀବର୍ଦ୍ଧନ କରିପାରିବ ? ତୁମେ କିପରି ସୁନୀଳ ଅନନ୍ତ ଗଗନ ପଟରେ ଯେଉଁ ରବିଚନ୍ଦ୍ରମୟୀ ମହାକବିତା ଲିଖିତ ହୋଇଅଛି, ସେଥିର ମହିମା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରାଣକୁ ଉଦାର କରିପାରିବ ? ତୁମ୍ଭେ କିପରି ସମୁଦ୍ରର ଗମ୍ଭୀର ଧ୍ୱନି ମଧ୍ୟରେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡପତିଙ୍କର ମହାସ୍ତବ ଶୁଣାଇ ପାରିବ ? ତୁମେ କିପରି ପର୍ବତକାନନ ଜଳସ୍ଥଳ ସର୍ବତ୍ର ଶିକ୍ଷାର ଦ୍ୱାର ଉଦ୍ଘାଟନ କରିପାରିବ? ତୁମ୍ଭେ କିପରି ନରନାରୀ ହୃଦୟର ନିଗୁଢ଼ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ନିଜେ ନିଜେ ନଦେଖି ଅନ୍ୟକୁ ଦେଖାଇପାରିବ?
୨୧
ଉପରୋକ୍ତ ଉକ୍ତି ଜଣେ କବିପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଠାରୁ ହିଁ ଆଶା କରାଯାଇପାରେ। ୧୯୮୬ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ମାସରେ ପ୍ରକାଶିତ ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହା କୁହାଯାଇଛି । କବିତାକୁ କିପରି ସରସ ଓ ସାର୍ଥକ ଭାବରେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ାଇ ତା'ର ସ୍ୱାଦ ଓ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟକୁ ଉପଭୋଗ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ସାହିତ୍ୟ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ପରମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ମାତ୍ର ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ କବିତା ଶିକ୍ଷାଦାନ ନୀରସ ଓ ନିରର୍ଥକ ହେଉଛି, ତାହା ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖକ ଚେତାଇ ଦେଇଛନ୍ତି।
ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧର ଲେଖକ ଆଉ କେହି ନୁହେଁ, ସ୍ୱୟଂ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ । ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ସାହିତ୍ୟିକ ଡଃ ନଟବର ସାମନ୍ତରାୟ ଯଥାର୍ଥରେ ଲେଖିଛନ୍ତି, "ଜାତିକୁ ନୂତନ ରସବୋଧରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରିବାର ପରମ ଦାୟିତ୍ୱ ଥିଲା ତାଙ୍କ (ଶିକ୍ଷକଙ୍କ) ହସ୍ତରେ ଯାହା ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାୟତନରେ ଆଧୁନିକ ରୁଚିବୋଧ ଜନ୍ମାଇ ପାରିଥିଲା । ସେଥିରୁ ସମୟରେ ଆବିର୍ଭାବ ଲାଭ କରିଥିଲା ଆଧୁନିକ ସାହିତ୍ୟ" (ଏଜନ,ପୃ୧୪୬)। ସାହିତ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତିର ମନ୍ତ୍ରଦାତା ହୋଇଛନ୍ତି ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ । ସେ ମଧ୍ୟ ଆଧୁନିକ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟର ଅନ୍ୟତମ ନିର୍ମାତା।
ମଧୁସୂଦନ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ପୁରୀ ପଥୁରିଆ ସାହିରେ ୧୮୫୩ ମସିହାର ବସନ୍ତ ପଞ୍ଚମୀ ଦିନ । ସେତେବେଳେ ମଧୁମାସର ପ୍ରାରମ୍ଭ । ସେଥିପାଇଁ ବୋଧହୁଏ ମଧୁମୟ ସଂଗୀତମାନ ରଚନା କରି ସେ ଧନ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଆଚରଣ ଓ ଆଳାପ ଥିଲା
(୨୨)
୧୮୭୬ରୁ ୩ ବର୍ଷ ସେ ଥିଲେ ରେଭେନସା କଲେଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲର ସରକାରୀ ଶିକ୍ଷକ, କଟକ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ସମୂହର ଡ଼େପୁଟି ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟର ଏବଂ ୧୯୦୭ରେ ରାଇ ବାହାଦୂର ଉପାଧିପ୍ରାପ୍ତ । ୧୯୦୮ ମସିହାରେ ସେ ସର୍ବଭାରତୀୟ ଶିକ୍ଷା ସେବା ( ଆଇ ଇ ଏସ୍ )ରେ ସ୍ଥାନ ପାଇ ମାସିକ ଏକ ଶହ ଟଙ୍କା ଅଧିକା ବେତନ ପାଇଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ଅତିରିକ୍ତ ଇନ୍ସ ପେକ୍ଟର ପଦରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ମଧୁସୂଦନ ୧୯୦୯ରେ ସରକାରୀ ବୃତ୍ତିରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କଲେ ।
ବାଲେଶ୍ୱରରେ ଫକୀରମୋହନ ସେତେବେଳେ ପ୍ରତିଷ୍ଥା କରିଥିଲେ ଏକ ନୂତନ ମୁଦ୍ରଣ ଯନ୍ତ୍ର(ପ୍ରେସ) । ରାଥାନାଥ ଓ ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ସେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ପତ୍ରିକା ବାଲେଶ୍ୱର ସମ୍ବାଦବାହିକା ଓ ବୋଧଦାୟିନୀ । ଏହି ପତ୍ରିକା ମଧ୍ଯମରେ ସମ୍ବାଦ ଓ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରସାର ଘଟିଥିଲା । ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଏହା ଦ୍ୱାରା ନୂତନ ଅଧ୍ଯାୟ ଉନ୍ମୋଚିତ ହୋଇ ଥିଲା । ସେତେ ବେଳେ ବାଲେଶ୍ୱରର ରାଜକୁମାର ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ଦେ ମଧ୍ଯ ଗୋଟିଏ ପ୍ରେସ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ସେମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଊତ୍କଳ ଦର୍ପଣପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କଲେ । ମଧୁସୂଦନଙ୍କର ଅନେକ ଉପାୟ କବିତା ଓ ପ୍ରବନ୍ଧ ଏହି ପତ୍ରିକାରେ ମଧ୍ଯ ଆତ୍ମ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ସଂକଳିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ଯଥାକ୍ରମେ କବିତାବନୀ ଓ ପ୍ରବନ୍ଧମାଳୀ ରୂପରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍କୃଟ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ରୂପେ ବହୁଦିନ ଧରି ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲା । ସେ ଓ ରାଧାନାଥ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକର ବିକଟ ଅଭାବ ଅନୁଭବ କରି ବହୁ ଶ୍ରମ ସ୍ୱୀକାର ପୂର୍ବକ ଏହିପରି ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକମାନ ରଚନା କରିଥିଲେ । ମାତ୍ର ସେମାନେ ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ଉଚ୍ଚ ପଦାଧିକାରୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଓ ପ୍ରତିପତ୍ତି ବିସ୍ତାର କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ସମାଲୋଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ମାତ୍ର ଏହା ନିତାନ୍ତ ଅମୂଳକ ଓ ଅସୂୟା-ପ୍ରଣୋଦିତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଛି ।
୧୮୯୫ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣବୋଧ କଟକରେ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସୁବିଧା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇ ନଥିବାରୁ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ନିମିତ୍ତ ମଧୁସୂଦନ ୧୮୮୧ ମସିହାରେ କଟକ ଟାଉନ୍ ସ୍କୁଲ (ଆଜିର ଉକ୍ତ ମଧୁ ବିଦ୍ୟାପୀଠ) ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଉକ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ବିଶିଷ୍ଠ ଶିକ୍ଷାବିଦ୍ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ସର୍ବଶ୍ରୀ ବିଜୟଚନ୍ଦ୍ର ମଜୁମଦାର, ବିଶ୍ୱନାଥ କର, ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳ ପ୍ରମୁଖ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ୧୮୮୯ ମସିହାରେ ଏହା ହାଇସ୍କୁଲ ସ୍ତରକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଆବଶ୍ୟକ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଇବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥିଲା । ଅବଶ୍ୟ ପରେ ତାହା ପୁନର୍ବାର ଉନ୍ନୀତ ହୋଇ ଅନ୍ୟତମ ହାଇସ୍କୁଲ ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲା । ମଧୁସୂଦନ ଦୀର୍ଘ ୧୧ ବର୍ଷ କାଳ କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ଡେପୁଟି ଇନ୍ସ୍ପେକ୍ଟର ଭାବରେ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବା ସହିତ ଉକ୍ତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନର ପରିଚାଳନାରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ମଧୁସୂଦନ ୧୮୯୧ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଯୋଗଦାନ କରିଥିଲେ । ଏହି ପଦବୀ ଲାଭ କରିବାରେ ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଓଡ଼ିଆ । ଏହା ପରେ ୧୮୯୩ ମସିହାରେ ଅକ୍ଟୋବର ୨୬ ତାରିଖରେ କଟକ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ସେଦିନ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ପଣ୍ତିତ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥଙ୍କ ଭାଷାରେ "ମଧୁସୂଦନ ଯୁଗ" । ମଧୁବାବୁ ପରିଦର୍ଶନ ଭାବରେ ବହୁଦିନ ଧରି ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ଯେଉଁସବୁ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଥିଲେ ସେଗୁଡ଼ିକର ଦୂରୀକରଣ ପାଇଁ ଏହା ଥିଲା ସୁବର୍ଣ୍ଣ ସୁଯୋଗ । ସେତେବେଳେ ବିଦ୍ୟାଳୟପରିଚାଳନା ଓ ଶିକ୍ଷାଦାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଏଥିରେ ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ ବାଗ୍ମୀ ବିଶ୍ୱନାଥ କର ଏବଂ ସେ ଥରେ କହିଥିଲେ, "ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ ପ୍ରତି ସରକାର ସଜାଗ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଅନ୍ତୁ । ଏଥିରେ ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଉ ଏବଂ ଉପଯୁକ୍ତ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ନିର୍ବାଚନ କରାଯାଉ । ମଧୁସୂଦନ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସାଧନ କରିବାରେ ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ । ମଧୁସୂଦନ ଶିକ୍ଷକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିବାଠାରୁ ଗୁରୁଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ବୌଦ୍ଧିକ ଓ ବୃତ୍ତିଗତ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ଲାଗି ବହୁବିଧ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ୱର୍ଗତ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ଓ ମଧୁସୂଦନ ଦାଶ ସମର୍ଥ ସହକର୍ମୀ ଭାବରେ ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲେ । ଗୁରୁଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଜ୍ଞାନର ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ପୁସ୍ତକ ଅଧ୍ୟୟନ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେ ଉପଯୁକ୍ତ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ପ୍ରଣୟନ ଓ ନିର୍ବାଚନରେ ଯତ୍ନବାନ୍ ହୋଇଥିଲେ । ମଧୁସୂଦନ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ପାଠ୍ୟକ୍ରମକୁ ଆହୁରି ବ୍ୟାପକ ଓ ସମୃଦ୍ଧ କରିଥିଲେ । ଯେଉଁ ବିଷୟରେ ମୌଳିକ ପୁସ୍ତକର ଅଭାବ ଥିଲା, ତାକୁ ପୂରଣ କରିବାକୁ ସେ ବଙ୍ଗଳା ଓ ଇଂରେଜ ପୁସ୍ତକର ଅନୁବାଦ କରୁଥିଲେ । ମଧୁସୂଦନ ନିଜେ ଶ୍ରେଣୀଅଧ୍ୟାପନାରେ ନେତୃତ୍ୱ ନେଇ ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ କୌଶଳ ଓ ମାର୍ଗଦର୍ଶନ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ । ଏଥିରେ ତାଙ୍କର ଗଭୀର ନିଷ୍ଠା ଓ ଆଗ୍ରହ ଥିଲା । ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ପ୍ରାଶାସନିକ ଦାୟିତ୍ୱ ସଂପାଦନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମଧୁସୂଦନ ସାହିତ୍ୟ, ସଂସ୍କୃତ, ଗଣିତ, ଏମିତିକି ଶାରୀରିକ ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ସଂପୃକ୍ତ ଶିକ୍ଷକ ଅନୁପସ୍ଥିତ ରହିଲେ ସେ ନିଜେ ଉକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରୁଥିଲେ । ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ଥିଲେ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜର ଜନକ । ଏହି କଟକ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ ଥିଲା ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜର ଏନ୍ତୁଡ଼ିଶାଳ । ଗୁରୁଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ମନରେ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଅନୁରାଗ ଜାତ କରାଇ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ପ୍ରେରଣା ଭରି ଦେଇଥିଲେ । ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲାବେଳେ ସେ ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ "ଆଲୋଚନା ସଭା" ଗଠନ କରି ସାହିତ୍ୟିକ ବିଚାରବିମର୍ଶ କରାଉଥିଲେ । ଏହାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇଥିଲା ୧୮୯୪ ମସିହାରୁ ଏବଂ ପ୍ରତି ଶନିବାର ଦିନ ଏହାର ବୈଠକ ବସୁଥିଲା । ଏହାର ପ୍ରଥମ ସଂପାଦକ ଥିଲେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ଏବଂ ବାହାରୁ ଯୋଗଦାନ କରୁଥିବା ସାହିତ୍ୟ ସ୍ରଷ୍ଟାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଥିଲେ ବିଶ୍ୱନାଥ କର, ନନ୍ଦ କିଶୋର ବଳ, ରାଜମୋହନ ବସୁ, କୃଷ୍ଣପ୍ରସାଦ ଚୌଧୁରୀ । ମଧୁସୂଦନ ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ସଭାପତି ଭାବରେ ଦୀର୍ଘ ନଅ ବର୍ଷ କାଳ ଦାୟିତ୍ୱ ସଂପାଦନ କରି ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକବୃନ୍ଦଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ସେବା ଓ ସାଧନା ମନୋବୃତ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରି ପାରିଥିଲେ । ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲର ଏହି ଆଲୋଚନା ସଭା ୧୯୦୩ ମସିହା ମଇ ମାସ ୭ ତାରିଖରେ "ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜ" ନାମରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । ମଧୁସୂଦନ ଭଗ୍ନ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ଆଲୋଚନା ସଭା ବୈଠକଗୁଡ଼ିକରେ ଯୋଗଦାନ କରିବାଠାରୁ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜର ନାମକରଣ ଓ ସଂଗଠନ ସଂପର୍କୀୟ ନିୟମାବଳୀ ପ୍ରଣୟନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁଥିରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ୧୮୯୭ ମସିହାରେ "ଆଲୋଚନା ସଭା" ର ତୃତୀୟ ବାର୍ଷିକ ସମ୍ମିଳନୀରେ ବିଶ୍ୱନାଥ କର ଯଥାର୍ଥରେ କହିଥିଲେ, "ଏହି ଆଲୋଚନା ସଭା ଉପଯୁକ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂସ୍ଥାପିତ ହୋଇଅଛି । ନର୍ମାଲ୍ ସ୍କୁଲ୍ (ତତ୍କାଳୀନ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ୍) ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟ । ଏହାର ଛାତ୍ରମାନେ ଉତ୍କଳ ଭୂମିର ନାନା ସ୍ଥାନରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଯିବେ । ସେମାନେ ଯେବେ ସାହିତ୍ୟ ସେବାର ଉନ୍ନତ ଭାବ ଓ ଆକଂକ୍ଷା ପ୍ରାଣରେ ପୋଷଣ କରି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସାଧନରେ ତତ୍ପର ହୁଅନ୍ତି, ତାହାହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଦେଶର ଅଶେଷ କଲ୍ୟାଣ ସାଧିତ ହୋଇପାରିବ । ସେମାନେ ନିଜେ ସାହିତ୍ୟ ସେବା କରି ଜୀବନ କୃତାର୍ଥ କରିପାରିବେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଶତ ଶତ ପ୍ରାଣରେ ସାହିତ୍ୟ ସେବାର ଭାବ ଜାଗ୍ରତ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବେ ।" ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତତ୍କାଳୀନ ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷକଗଣ ହିଁ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ବିଶିଷ୍ଟ ସାହିତ୍ୟିକ ହୋଇପାରିଥିଲେ ।
ମଧୁସୂଦନ ୧୯୦୯ ମସିହା ଜୁଲାଇ ୨୮ ତାରିଖରେ ଓଡ଼ିଶାର ସ୍କୁଲ୍ ଇନ୍ସ୍ପେକ୍ଟର ଭାବରେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଟାଉନ୍ ଭିକ୍ଟୋରିଆ ହାଇସ୍କୁଲର ସ୍ଥାୟୀ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ ଓ ଏହାର ବହୁବିଧ ଉନ୍ନତିକର କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଜକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ । ନିଜର ସଂଚିତ ଅର୍ଥ ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ବିକାଶ ପାଇଁ ପଯ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇନଥିଲା । ତେଣୁ ଜରାଜୀର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରେ ସେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ଯାତ୍ରା କରି ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ପାଇଁ ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ରାଜ୍ୟର ବହୁ ଶିକ୍ଷାପ୍ରେମୀ ବଦାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ମହତ୍ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଋଷିପ୍ରାଣ ମଧୁସୂଦନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ୧୯୧୨ ଡ଼ିସେମ୍ବର ୨୮ ତାରିଖରେ ସେ ଶେଷଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ବାହୀ ସମିତିର ସଭାପତି ଥିଲେ ଏବଂ କଟକର ବହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏଥିରେ ସଭ୍ୟ ଓ କର୍ମକର୍ତ୍ତା ରହି ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସହଯୋଗ କରିଥିଲେ । ଭକ୍ତ କବିଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ରାୟ ବାହାଦୁର ଜାନକୀ ନାଥ ବୋଷ (ନେତାଜୀଙ୍କ ପିତା) ଏହି ସମିତିର ସଭାପତି ହୋଇଥିଲେ । କୁଳବୃଦ୍ଧ ମଧୁସୂଦନ, ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ, ବିଶ୍ୱନାଥ କର, ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ପଟ୍ଟନାୟକ (ବିଜୁ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ପିତା) ପ୍ରମୁଖ ଏହାର ସଦସ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ପ୍ରତିଷ୍ଠାତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଉକ୍ତ ହାଇସ୍କୁଲର ନାମ ଭକ୍ତମଧୁ ବିଦ୍ୟାପୀଠ ହୋଇଥିଲା । ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ମଧ୍ୟସୂଦନଙ୍କର ଏକ ଅକ୍ଷୟ କୀର୍ତ୍ତିସ୍ତମ୍ଭ ।
ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ତଥା ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକର ଜନକ ଭାବରେ ଭକ୍ତକବି ଚିରସ୍ମରଣୀୟ । ତାଙ୍କର "ବର୍ଣ୍ଣବୋଧ" ଦୀର୍ଘକାଳ ଧରି ପିଲାମାନଙ୍କର ଅକ୍ଷର ଶିକ୍ଷା ସହିତ ସାହିତ୍ୟ ଶିକ୍ଷାରେ ସହାୟକ ହୋଇ ଆସିଛି । ତାଙ୍କର ଶିଶୁସାହିତ୍ୟ ରଚନା ଖୁବ୍ ଉପଭୋଗ୍ୟ ଓ ସାର୍ଥକ । କେତୋଟି କବିତାଂଶ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରିବାର ଲୋଭ ସମ୍ବରଣ କରି ହେଉନାହିଁ । ଏହା ଶିଶୁ ଶିକ୍ଷା, ସାହିତ୍ୟ ଓ ଭକ୍ତିଭାବ ତଥା ସଦ୍ ସ୍ୱଭାବ ଗଠନରେ ବିଶେଷ ପ୍ରେରଣା ଦେଇ ପାରିଥିଲା ସେଗୁଡ଼ିକର କେତୋଟି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ହେଲା "ବାଳକେ ମୋର ବୋଲ କର, ସତ୍ୟ ପାଳିବ ନିରନ୍ତର" । "ବିଦ୍ୟା ଅଟଇ ମହାଧନ, ବାଳକେ କର ଉପାର୍ଜ୍ଜନ" । ଭକ୍ତକବିଙ୍କର ପ୍ରାର୍ଥନା କବିତାଗୁଡ଼ିକ କିପରି ମର୍ମସ୍ପର୍ଶୀ ଦେଖନ୍ତୁ । "ଯାହା ମୁଁ କରଇ, ଯାହା ମୁଁ କହଇ, ଯାହା ମୁଁ ଚିନ୍ତଇ ମନେ, ଜଗତର କର୍ତ୍ତା ପରମ ଈଶ୍ୱର, ଜାଣୁଛନ୍ତି ପ୍ରତିକ୍ଷଣେ," "ମୋ ପାଶେ ଅଛନ୍ତି ଦିବସ ରଜନୀ, ମହାପ୍ରଭୁ ପରାତ୍ପର ଏ କତା ସୁମରି ହୃଦୟେ ତାହାଙ୍କୁ, ପୂଜିବି ମୁଁ ନିରନ୍ତର ।" ଊତୁ ବର୍ଣ୍ଣନା, ଜଗତ ଓ ଜୀବନ ସଂପର୍କୀୟ ଭକ୍ତକବିଙ୍କର କବିତା ଅନନ୍ୟ । ଏମିତିକି ତାଙ୍କର କେତେକ ଇଂରେଜୀ କବିତାର ଅନୁବାଦ ଏକାନ୍ତ ମୌଳିକ ଓ ସାର୍ଥକ । ତାଙ୍କର "ଜୀବନ ଚିନ୍ତା" "ଋଷି ପ୍ରାଣେ ଦେବାବତରଣ", "ଏ ସୃଷ୍ଟି ଅମୃତମୟ ହେ", "ପଦ୍ମ", ଓ "ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ" ଆଦି କବିତାମାନ ଅନୁପମ ଓ ସଦା ସ୍ମରଣୀୟ । ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ବହୁମୁଖୀ । ସେ ଥିଲେ, ଏକଧାରରେ ଜ୍ଞାନ, ଭକ୍ତି, କର୍ମ ଓ ପ୍ରେମର ଅଫୁରନ୍ତ ଉତ୍ସ, ଆଧୁନିକ ଯୁଗର ଏହି ଭକ୍ତକବି, ଶିଶୁସାହିତ୍ୟର ଜଙ୍କ, ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜର ସ୍ରଷ୍ଟା, ଭକ୍ତମଧୁ ବିଦ୍ୟାପୀଠର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା, ସୁଦକ୍ଷ ଶିକ୍ଷକ, ନୀତିବାଦୀ ସାହିତ୍ୟିକ, ବ୍ରହ୍ମବାଦୀ ଓ ଜାତୀୟ ନବଜାଗୃତିର ଅନ୍ୟତମ ପଥପ୍ରଦର୍ଶକ ଭାବରେ ହୋଇଛନ୍ତି ସୁନାମଧନ୍ୟ । ମାତ୍ର ସର୍ବୋପରି ଜଣେ ଅନନ୍ୟ ଓ ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଶିକ୍ଷାବିଦ୍ ଭାବରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଭା ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଥିଲା ଅସାଧାରଣ । ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଥମେ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରେ ଅନ୍ୟକିଛି । ଶିକ୍ଷାକୁ ଜ୍ଞାନାର୍ଜନ, ଚରିତ୍ରଗଠନ,ସାହିତ୍ୟ ସର୍ଜନା ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଜୀବନଚର୍ଯ୍ୟାର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାଧ୍ୟମ ତଥା ଆୟୁଧ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିବାରେ ସେ ଥିଲେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ଓ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ପ୍ରବକ୍ତା । ଏହା ଏକ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଘଟଣା ଯେ, ଭକ୍ତକବି ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କରିବା ବର୍ଷ (୧୯୧୨) ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ସନିର୍ବନ୍ଧ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ସତ୍ୟବାଦୀରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଶିକ୍ଷାସମ୍ମିଳନୀରେ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତା କରି ଏହିପରି ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିବାକୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଥିଲେ । ବ୍ୟାସକବି ଫକୀରମୋହନ ଯଥାର୍ଥରେ ଗାଇଛନ୍ତି - "ଆଦର୍ଶ ମନୁଷ୍ୟ ଯେବେ ଦେଖିବାକୁ ଚାହିଁ, ଧାଇଁ ଆସି ଥରେ ଦେଖି ଯାଅ ମଧୁରାଓ" "ମଧୁରାଓ" ଥିଲେ ପ୍ରକୃତରେ ଆଦର୍ଶ ମାନବ ଏବଂ ତାଙ୍କର ଋଷିପ୍ରାଣରେ ଦେବାବତରଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷକତା ଥିଲା "ଅମୃତର ସୋପାନ," ଓ ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟିକୁ ଅମୃତମୟ କରିବାର ଦୂରନ୍ତ ସ୍ୱପ୍ନ । ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ମହାମହୋପାଧ୍ୟାୟ ସଦାଶିବ ଡକ୍ଟର ଚାଇନା ପ୍ରଧାନ
ଦେବଭୂମି ପବିତ୍ର ଭାରତବର୍ଷରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଗୁରୁତ୍ୱ ଉପଲ୍ଧି କରାଯିବା ସହିତ ଏହାର ଢ଼େର ଲୋକପ୍ରିୟତା ଥିଲା । ଏପରିକି ବୈଦିକ ଯୁଗରେ ବେଦ, ପୁରାଣ, ଉପନିଷଦ ଆଦି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ;ଲେଖାଯାଉଥିଲା । ସମୟକ୍ରମେ ଭାରତବର୍ଷରେ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ଶାସନ ସମୟରେ ପାର୍ଶି ଭାଷା ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଉଥିବାରୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା କ୍ରମଶଃ ଅବହେଳିତ ହେଲା । ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ ଦେଶର ଶିକ୍ଷା, ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ସାମାଜିକ ନୀତିରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହେଲା ସେଥିରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଓ ଶିକ୍ଷାର ମାନ ହ୍ରାସପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଅବକ୍ଷୟର ଘଡ଼ିସନ୍ଧି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ପୁରୀରେ ଏହି ଭାଷାର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଉତ୍କଳର ଯେଉଁ କେତେଜଣ ବରପୁତ୍ର ନିଜର ଶ୍ରମ ଓ ସାଧନାକୁ ଅବ୍ୟାହତ ରଖିଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହାମହୋପାଧ୍ୟାୟ ପଣ୍ତିତ ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର ଥିଲେ ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ । ପଣ୍ତିତ ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ଅନ୍ତର୍ଗତ ଦାମୋଦରପୁର ଶାସନରେ ୧୮୫୭ ମସିହା ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସ ଗୁରୁବାରର ଶୁଭ ଅବସରରେ ଏକ ନୈଷ୍ଠିକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପିତା ଶ୍ରୀଧର ମିଶ୍ର ଜଣେ ବିଦ୍ୱାନ ପଣ୍ତିତ ଥିଲେ ଏବଂ ମାତା ଥିଲେ ଅମ୍ବିକା ଦେବୀ । ଶ୍ରୀଧର ମିଶ୍ରଙ୍କ ଭାଇ ବାମଦେବ ମିଶ୍ରଙ୍କର କୌଣସି ପିଲାପିଲି ନଥିବାରୁ ସେ ଶ୍ରୀଧରଙ୍କର ସାନପୁଅ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଦତ୍ତପୁତ୍ର କରିନେଲେ । ବାମଦେବ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ବହୁତ ସ୍ନେହ ଆଦର କରୁଥିଲେ । ଏହି ଅଶେଷ ସ୍ନେହ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଆଦରର ସୁଯୋଗ ପାଇ ସଦାଶିବ ଦିନକୁ ଦିନ ଖୁବ୍ ଅମାନିଆ ହୋଇ ଉଠିଲେ । ରାତି ପାହିଲେ ସଦାଶିବ ନିଜ ସାଙ୍ଗ ସାଥୀମାନଙ୍କ ଗହଣରେ ସମୟ ବିତାଇବାକୁ ଭଲ ପାଉଥିଲେ । ବେଳେ ବେଳେ ଦୁଷ୍ଟ ପିଲାମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ସେ ଖୁବ୍ କଳି କରି ଘରକୁ ଫେରୁଥିଲେ । ପାଠପଢ଼ା କଥା ପଚାରେ କିଏ? ଏପରିକି ତତ୍କାଳୀନ ସମାଜର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ବ୍ରାହ୍ମଣପରିବାରର ପିଲାଟିଏ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଓ ଶାସ୍ତ୍ର ପୁରାଣ ଆଦି ସେ ଭାରି ଘୃଣା କରୁଥିଲେ । ଅନ୍ୟ ସାଙ୍ଗସାଥୀମାନଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର କଳି କରିବା ଏବଂ ଦୁଷ୍ଟାମି କରିବା ଦିନକୁ ଦିନ ବଢ଼ିଲା ସିନା କମିଲା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଘରେ ସମସ୍ତେ ସଦାଶିବଙ୍କ ପାଇଁ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲେ ।
ପିଲାଦିନର କଥା । ଥରେ ସଦାଶିବ ପୁରୀରେ ଚନ୍ଦନଯାତ୍ରା ବେଳେ ନରେନ୍ଦ୍ର ପୋଖରୀରେ ପହଁରୁଥାଆନ୍ତି । ସେମିତି ପହଁରୁ ପହଁରୁ ନିଜର ଅସାବଧାନତା ହେତୁ ସେ ଆଉ ଜଣଙ୍କ ଉପରେ ପଡ଼ିଯିବାରୁ ସେ ଲୋକଟି ଚେତା ହରାଇ ବସିଲା । ଅନ୍ୟ ଲୋକମାନେ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ଦଉଡ଼ିଆସି ଲୋକଟିକୁ ପୋଖରୀ ପାଣିରୁ ଉପରକୁ ଆଣି ଚେତା କରାଇବାରେ ଲାଗିଗଲେ । ବହୁ ଚେଷ୍ଟା ପରେ ଲୋକଟି ଚେତା ଫେରିପାଇଲା । ତା'ପରେ ସମସ୍ତେ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଏଥିପାଇଁ ଦାୟୀ କରିବା ସହିତ ଗାଳିମନ୍ଦ କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଦେଲେ । ସଦାଶିବ ସବୁ ନୀରବରେ ଶୁଣିସାରି ପୁରୀରୁ ଯାଇ ଗୋଟିଏ ଚଣ୍ତିକା ମନ୍ଦିର ଭିତରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଲେ । ସେତେବେଳକୁ ରାତି ଅଧରୁ ବଳିଲାଣି
ରାତି ପାହି ସକାଳ ହେଲା । ଗଉଡ଼ଟି ପାଖକୁ ଆସି ଦେଖିଲା ଯେ, ସେ ଯାହାକୁ ବାନ୍ଧିଛି, ସେ ତାର ଅତି ପରିଚିତ ବ୍ରାହ୍ଣଣ ସାଆନ୍ତଙ୍କ ପୁଅ ସଦାଶିବ । ବିଚରା ଗଉଡ଼ଟି ଭାରି ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇ ନିଜ ଅଜାଣତରେ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ପିଟି ଥିବାରୁ କ୍ଷମା ବି ମାଗିଲା । ଏହି ଘଟଣା ପରେ ବାପା ବିରକ୍ତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସଦାଶିବଙ୍କର ମନ ବଦଳି ନ ଥିଲା ।
ଦୁଷ୍ଟ ପ୍ରକୃତି ସାଙ୍ଗକୁ ପିଲାଦିନେ ସଦାଶିବ ଆଦୌ ପାଠପଢ଼ାରେ ମନ ଦେଉ ନ ଥିଲେ । ଗାଆଁ ଚାହାଳିରେ ପାଠପଢ଼ିବା ବେଳେ ଚାହାଳିକୁ ଯିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ମନ ହୁଏ ନାହିଁ । ହେଲେ କରିବ କ'ଣ ? ଘରେ ରହିଲେ ବାପା ଗାଳି ଦେବେ, ଏଇ ଭୟରେ ସେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଛେଳିକୁ ପାଣିକୁ ନେଲା ପରି ସ୍କୁଲ୍କୁ ଯାଉ ଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ସ୍କୁଲ୍ ଛୁଟି ହେଲା ପରେ ଘରକୁ ଫେରନ୍ତି । ଏକଥା ଘରେ କେହି ଜାଣି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ସବୁଦିନ ପରି ସଦାଶିବ ଦିନେ ଚାହାଳିକୁ ବାହାରିଲେ । କିନ୍ତୁ ବାଟରେ ଥିବା ଏକ ବଡ଼ ଗଛରେ ଚଢ଼ି ତାର ଡାଳରେ ଆନନ୍ଦରେ ବସିରହିଲେ । ସବୁଦିନ ସମାନ ଯାଏନା । ସେ ଗଛରେ ଥିବା ଗୋଟିଏ ବଡ଼ କୋରଡ଼ ଭିତରୁ କିଛି ସମୟ ପରେ ଗୋଟିଏ କଳା ରଙ୍ଗର ସାପ ଫଣା ଟେକି ବାହାରିପଡ଼ିଲା । ଏହା ଦେଖି ସଦାଶିବ ଭୟରେ ଛାନିଆ ହୋଇ ଆଗପଛ କିଛି ବିଚାର ନ କରି ଗଛ ଉପରୁ ତଳକୁ ଡେଇଁ ପଡ଼ିଲେ । ଭାଗ୍ୟ ଭଲ, ତାଙ୍କର ହାତ ଗୋଡ଼ କିଛି ଭାଙ୍ଗି ନ ଥିଲା । ତା'ପରେ ଏକାନିଃଶ୍ୱାସ କେ ଦଉଡ଼ି ଦଉଡ଼ି ବାପାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚି ସବୁ କଥା ଗୋଟି ଗୋଟି କରି କହିଗଲେ । ସବୁ ଶୁଣି ବାପା ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଗାଳି ମନ୍ଦ ନ କରି ଅନେକ ବୁଝାଇଲେ । ତ'ପରେ ଦୁଷ୍ଟଙ୍କ ସର୍ଦ୍ଦାର ସଦାଶିବଙ୍କର ମନ ବଦଳିଗଲା । ସେ ଆଉ ପୁର୍ବପରି ଖରାପ ପିଲାମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଶିଲେ ନାହିଁ ଏବଂ ଦୁଷ୍ଟାମି କଲେ ନାହିଁ । ସତେ ଯେମିତି ସେଇ କଳା ସାପଟା ସଦାଶିବଙ୍କ ଜୀବନର ଗତିପଥକୁ ବଦଳାଇ ଦେବା ସହିତ ତାଙ୍କୁ ମହାନ କରି ଗଢ଼ି ତୋଳିଦେଲା ।
ଯୁକ୍ତିର ଶେଷ ଯେଉଁଠି, ଭକ୍ତିର ଆରମ୍ଭ ସେଇଠି ନ୍ୟାୟରେ ସଦାଶିବଙ୍କ ଜୀବନ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଦୁଷ୍ଟାମିର ପୁର୍ଣ୍ଣଚ୍ଛେଦ ପଡ଼ିଲା । ତାପରେ ପାଠପଢ଼ାରେ ତାଙ୍କ ମନ ଲାଗିଗଲା । ଏହି ଅବସରରେ ବାପା ତାଙ୍କୁ ଘରେ ସ୍ରୋତ୍ର ମନ୍ତ୍ର ଆଦି ଶିକ୍ଷା ଦେଲେ । ପିତା ଶ୍ରୀଧର
୩୧
ମିଶ୍ର ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ନାମାଜାତା ପଣ୍ଡିତ ଥିବାରୁ ପୁଅ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଜଣେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପଣ୍ଡିତ କରିବାର ଅଭିଳାଷ ରଖି ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବା ନିମନ୍ତେ ପିଳି ପିଳା ଗାଆଁର ଗଦାଧର ନ୍ୟାୟବାଗୀଶଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଦେଲେ । ପଣ୍ଡିତ ଗଦାଧର ନିଜର ସମସ୍ତ ଶ୍ରମ ଦେଇ ସଦାଶିବଙ୍କୁ କାବ୍ୟ , ନାଟକ ବ୍ୟାକରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷା ଦେଲେ । ସଦାଶିବ ସେ ସବୁ ଖୁବ କମ ଦିନରେ ଆୟତ କରିନେଲେ ସତ, ହେଲେ ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର କୁ ଆଦଔ ବୁଝି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଗଦାଧର ପଣ୍ଡିତେ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର ବୁଝାଇବା ନିମନ୍ତେ ଢ଼େର ଅଧିକ ପରିଶ୍ରମ କରୁଥିଲେ । ଗଦାଧର ପାଠରେ ପଣ୍ଡିତେ ହେଲେ ହେଁ ତାଙ୍କର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଥିଲା ଖୁବ ଦୁର୍ବଳ । ସେ ଦୁର୍ବଳ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ନେଇ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ଅଧିକ ପରିଶ୍ରମ କରିବାର ଦେଖି ଗଦାଧରଙ୍କ ମାଅବୁଢ଼ୀ ବିରକ୍ତି ବଶତଃ ସଦାଶିବଙ୍କ ଉପରେ ରାଗ ସାରୁଥିଲେ । ବେଳେ ବେଳେ ସେ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଗାଳି ଗୁଳଜ କରୁଥିଲେ । ବୁଢ଼ୀଙ୍କ ଗାଳି ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଭାରି କାଟେ । ଏଣିକି ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର ବୁଝିବାଲାଗି ସଦାଶିବଙ୍କର ଏତେ ଆଗ୍ରହ ବଢ଼ିଗଲା ଯେ, ସେ ବୁଢ଼ୀଙ୍କ ଗାଳି କୁ ସ ହି ନେଲେ । ସମୟ ଆସିଲା, ଯେତେବେଳେ ସେ ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର କୁ ଠିକ ଭାବେ ଆୟତ କେରି ନେଇପାରିଲେ । ଦାଶବଙ୍କୁ ୧୮ ବର୍ଷ ଓହି ଥିବା ବେଳେ ତାଙ୍କ ପୋଷ୍ୟ ପିତା ବାମଦେବ ମିଶ୍ର ଚିରଦିନ ପାଇଁ ଆଖି ବୁଝିଲେ । ଫଲତଃ ସଦାଶିବଙ୍କ ଉପରେ ଘର ଚାଲାଇବା ଭାର ପଡ଼ିଲା । ତ ତକାଳୀନ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ରାହ୍ଣଣ ମାନେ ଚାଷ କରିବା କିମ୍ବା ବାଣିଜ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ଘୃଣା କରୁଥିଲେ । ରାଜସଭାମାନଙ୍କରେ ଶାସ୍ତ୍ର ଆଲୋଚନାର ଅର୍ଜିତ ଅର୍ଥ କୁ ନେଇ ଚଳିଯିବା ଥିଲା ଏକ ପନ୍ଥା । ସଦାଶିବ ସେ ପନ୍ଥା ଆଶ୍ରୟ କରିପାରିଥାନ୍ତେ, କିନତ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଗତ ଯୋଗ୍ୟତା ଏତେ ଅଧିକ ନଥିଲା ଏବଂ ବୟସ ମଧ୍ୟ କମ ଥିଲା । ତେଣୁ ରାଜସାଭାକୁ ଯାଆନ୍ତେ ବା କେମିତି? ଏମିତି ବର୍ଷେ ଦି ବର୍ଷ ଗଲାପରେ ବଳଭଦ୍ରପୁର ଶାସନରେ ତାଙ୍କର ବିଭଘର ହୋଇ ଗଲା । ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ହୀରାମଣି ସୁଶ୍ରୀ ଓ ଧୈର୍ଯ୍ୟଶୀଳା ଥିଲେ । ବୋଝ ଉପରେ ନଳିତା ବିଡ଼ା ପରି ବିଭାଘର ତାଙ୍କ ଉପରେ ଆହୁରି ଗୋଟିଏ ବୋଝହୋଇଗଲା । ପରିବାର ଚଲାଇବାର ଚିନ୍ତା ସଦାଶିବଙ୍କ ମନ କୁ ଘାରିଲା ସେତେବେଳେ ସଦାଶିବ ଗାଆଁରେ ଥିବା ଗୋଟିଏ ଭର୍ଣାକ୍ୟୁଲାର ସ୍କୁଲ୍ ରେ ସଦାଶିବ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ଯୋଗଦେଲେ । ବିନା ଦରମାରେ ପାଞ୍ଚ ମାସ କାଳ ପାଢ଼ିବାପରେ ତାଙ୍କୁ ମାସକୁ ୧୫ ଟଙ୍କା ଲେଝାଏଁ ଦରମା ମିଳିଲା । ଏଣିକି ସଦାଶିବଙ୍କର ପରିବାର ସୁରୁଖୁରୁରେ ଚଳିଗଲା । ଏହି ସୁଖ ସାଙ୍ଗକୁ ସଦାଶିବଙ୍କର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦୁଃଖ ଥିଲା ଯେ, ପିଲାମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ଯେତିକି ଜ୍ଞାନ ଦରକାର, ତାଙ୍କ ପାଖରେ ସେତିକି ନଥିଲା । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ନିଜେ ନ ବୁଝି ପିଲାଙ୍କୁ ବୁଝେଇବେ ବା କେମିତି ? ଏଥି ପାଇଁ ସଦାଶିବ ଦିନରେ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ରହ ନ୍ତି ଏବଂ ରାତିରେ ପୁରୀ ଗୁରୁ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ୍ ର ଶିକ୍ଷକ ହରିହର ରଥଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ ତାଙ୍କଠାରୁ ସବୁ ବିଷୟ ଭଲ କରି ବୁଝନ୍ତି ଏବଂ ପରଦିନ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ପିଲାମାନ ଙ୍କୁ ପଢ଼ାନ୍ତି । ଏହିପରି ଅନେକ ଦିନ ପରି ପର୍ଯନ୍ତ ସେ ନିଜର ଉଦ୍ୟମ ରଖିଲେ । ସେତେବେଳେ ଚାରିଆଡ଼େ ବ୍ରାହ୍ଣଣ ପଣ୍ଡିତ ମାନେ ତାଳପତ୍ର ପୋଥି ପଢ଼ିବାରେ ଗର୍ଭ ଅନୁଭବ କରିବା ସ ହିତ ଛାପା ବ ହି କୁ ଛୁଇଁବାକୁ ଘୃଣା କରୁଥିଲେ । ହେଲେ ସଦାଶିବ ଏ ସବୁ କାଥାକୁ ଖାତିର ନ କରି ନିଜେ ଛାପା ବ ହି ପଢ଼ା ପଢ଼ି କଲେ । ଅନ୍ୟ ପଣ୍ଡିତ ମାନେ ଏଥିପାଇଁ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଢ଼େର ନିନ୍ଦା ଓ ଗାଳିଗୁଳଜ କଲେ ମଧ୍ୟ ସଦାଶିବ ସେଥିକୁ କାନ ଦେଉ ନ ଥିଲେ ପରେ ପରେ ତାଙ୍କରି ଉଦ୍ୟମରେ ଗାଆଁ ସ୍କୁଲ୍ ଟି ଅନେକ ଇନ୍ନତ ହୋଇଗଲା । ସେତେବେଳେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ଜଗନ୍ନାଥ ଧର୍ମ ପୁରିରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଚର୍ଚାର ଢ଼େର ଆଦର ଥିବାରୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସଦାଶିବ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ ପୁର୍ବକ ଚାକିରୀ ଜୀବନରେ ମିଳୁଥିବା ଛୁଟି ସମୟର ସଦୁଙ୍କର ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା ଦେଖି ତାଙ୍କ ଗୁରୁ ଖୁସି ହୋଇ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ପୁରୀରେ ରହି ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବାକୁ କ ହିଲେ ସଦାଶିବ ଗୁରୁଙ୍କ ଆଦେଶ ମାନିନେଲେ ସିନା ଏଣେ ଘର ଚଳିବାରେ ଅସୁବିଧା ହେଲା । ତାଙ୍କ ବଡ଼ ଭାଇ ଘର ଅଳିନେବେ ବୋଲି କ ହିବାରୁ ସଦାଶିବ ପୁରୀ ଆସି ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ରେ ମନନିବେଶ କଲେ । ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାଳରେ ହେଡ଼ପଣ୍ଡିତ ଥିବା ଗୋପୀନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ତତ୍ତାବଧାନରେ ସେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ପଢ଼ା ସ ହିତ ଗୁରୁଙ୍କୁ ରୋଷେଇ କରିଦେବା, ବଜାର କରିବା ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କୁ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା । ଏହିସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ ପରେ ମିଳିଥିବା ସମୟର ସଦୁପଯୋଗ କରିବା ସହିତ ସଦାଶିବ ରାତି ଅଧରୁ ଉଠି ସକାଳ ଯାଏ ପାଠ ପଢ଼ୁଥିଲେ । କିଛିଦିନ ପରେ ସେ ସଦାବର୍ତ୍ତ ମଠରେ ରହିଲେ । ଏହିପରି ଭାବେ ସଦାଶିବ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷ ପଢ଼ିସାରିବାପରେ ପରୀକ୍ଷା ଦେବା ନିମନ୍ତେ କଲିକତା ଗଲେ । ପ୍ରଥମଥର ସେ ପରୀକ୍ଷାରେ ସଫଳ ହୋଇ ନପାରିବାରୁ ପୁନଶ୍ଚ ତାପର ବର୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ କୃତିତ୍ୱ ମୁହକାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ପାସ୍ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ କାବ୍ୟକଣ୍ଠ ଉପାଧି ଲାଭକଲେ । ଏହାପରେ ୧୮୮୯ ମସିହାରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ରେ ହେଡ଼୍ ପଣ୍ଡିତ ଭାବେ ଯୋଗଦେଇ ସେଠାରେ ୩୪ ବର୍ଷ ପର୍ଯନ୍ତ ନିଜର ସେବା ଓ ସାଧନା ବିନିଯୋଗ କରି ଖ୍ୟାତିର ଚରମ ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିଥିଲେ । ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଏତେ ବର୍ଷ ରହିବା ସରକାରୀ ଚାକିରୀର ନିୟମ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନିଜର ଉତ୍ତମ ବ୍ୟଭାର ଯୋଗୁଁ ସେ ଶିକ୍ଷକ, ଛାତ୍ର, ଅଭିଭାବକ ମାନ ଙ୍କର ପ୍ରିୟପାତ୍ର ହୋଇ ପାରିଥିଲେ । ସେ ପିଲାମାନ ଙ୍କୁ ପ୍ରଥମ ଦିନ ଯେଉଁ ବିଷୟ ପଢ଼ାଉଥିଲେ, ତା'ପର ଦିନ ତା'ର ନୋଟ ଡାକିବା ସ ହିତ ତୃତୀୟ ଦିନ ସେ ପାଠକୁ ପିଲାମାନ ଙ୍କ ଠାରୁ ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ସବୁ ପିଲା ଥିଲେ ସମାନ । ପାଠପଢ଼ାରେ ଅବ ହେଳା କରୁଥିବା ଛାତ୍ରକୁ ସେ ଢ଼େର ଅପମାନ ଦେଉ ଥିଲେ । ସଦାଶିବ ଜିଲ୍ଲାସ୍କୁଲ୍ ରେ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲା ବେଳେ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଓ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଆଦି ବରପୁତ୍ର ମାନ ଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ଗୌରବ ମଧୁସୂଧନ ତାଙ୍କ ଛାତ୍ର ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଢ଼େର ସମାନ୍ନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ । ଏପରିକି ସେ ସଦାଶିବଙ୍କ ବସାକୁ ଗଲେ ଖଣ୍ଡେ ଦୂରରୁ ଘୋଡ଼ା ଗାଡ଼ିରୁ ଓହ୍ଲାଇ ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ଯାଇ ତାଙ୍କ ପାଖରେ 3 ବଙ୍ଗଳାର ମାର୍କବ୍ୟ ଏବଂ, ବଙ୍ଗଳାଦ୍ଧ ମନରେ ପରିଦର୍ଶକ ଜଣକ ଜଣେ ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷକ ହିସ୍ରେ ସେ ତାଙ୍କୁ ଯେତିକି ପs: : 1
- ( :
ପହଞ୍ଚିଥିଲେ । ବିଶିଷ୍ଟ ନେତା ସାର୍ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟର ସ୍ଥାପୟିତା ପଣ୍ଡିତ " ମଦନ ମୋହନ ସାର ଆଖୁତୋଷ ମୁଖାର୍ଜୀ ବନାରସ ହିନ୍ଦୁ ମହାମହୋପାୟ ହରପ୍ରସାଦ, ଶାସ୍ତ୍ରୀ ଆଦି ଭାରତର ବହୁ ଜ୍ଞାନୀ, :ଗୁଣୀ . ସାଧିକବର୍ଗ ତାଙ୍କୁ ଚୈତ୍ତି ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ । ସଦାଶିବଙ୍କର । ଜଣେ ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ଇନ୍ପେକୁର ଥିଲେ । ସେଥିରେ ସେଇ ସ୍କୁଲକୁ ଆସି ସବୁ ଶ୍ରେଣୀ ପରିଦର୍ଶନ କରିବା ସହିତ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଶେଷରେ ସଦାଶିବ ପଢ଼ାଉଥିବା; ଶ୍ରେଣୀରେ ପହଞ୍ଚି ହଠାତ ସଦାଶିବଙ୍କ ପାଦଧୂଳି ନେଇ ମୁଣ୍ଡରେ ଲଗାଇଲେ । ଏହା. ଦେଖୁ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ସମେତ ଅନ୍ୟ ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ଛାତ୍ରମାନେ [ଧ୍ୟ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଗଲେ । ଏତେ ସମ୍ମାନ ଓ ଶ୍ରଦ୍ଧା, ଅଧିକାରୀ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଟିକିଏ ହେଲେ ବି ଗର୍ବ ନଥିଲା । ପରନ୍ତୁ
- ହେଲେ ମଧ୍ୟ
ଦେବୀ କୃଥ୍ୟ ସେଥୁରେ ତିଳେ ହେଲେ ଊଣା କରିଥିଲେ । ସଦାଶ୍ଚିବ କ୍ଷଣକୋପୀ ଥିଲେ ମଧି ଘଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ନୂଆଁବାଣରୁ ଥିଣ୍ଡାବରଫ ଖଣ୍ଡ ଥିବା ପାଲଟି ଯାଉଥିଲେ । ସେ ଭାରି ଛାତ୍ରବିତ୍ସକ୍ତି ଥିଲେ । ଅରେ ଶ୍ରେଣୀରେ ଜଣେ ଦୁଷ୍ଟପିଲା ପଦେ ଅବାଗିଆ କରି କହିଦେବାରୁ ସଦାଶିବ ବହୁ କ୍ରୋଧ ପ୍ରକାଶ ପୂର୍ବକ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ କହିଲେ, ତା’ପରେ ଦୋଷୀ ପିଲାଟିକୁ ସ୍କୁଲ ବାରଣ୍ଡାରେ ଆଣ୍ଠୁମାଡ଼ି ବସି ରହିବାକୁ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ । ଏହି ଦଣ୍ଡ ଦିନେ ନୁହେଁ ୱାଡ । ପାଇଁ ଦିଆଯାଇଥିଲା। ହେଲେ, ଅଲେ ଶିବ ଯେତେବେଳ ପିଲାଟି ଆଣ୍ଠୁ ମାଡ଼ି ବସ୍ତିବା ଦେଲେ, ତାଙ୍କ ହୃଦୟ ତରଳିଗଲା । ସେ ୟିଲାଟିକୁ କୁଣ୍ଢାଇ ପିଇଲେ ଏବଂ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଖକୁ ପିଲାଟିକୁ ନେବା ସହିତ, ନିତେ କାନ୍ଦ କାନ୍ଦ ହୋଇ କହିଲେ ବହୁତ ହୋଇଗଲାଣି, ଯାକୁ ଆଉ ଅଧିକ ଣ୍ଡିତ ଦେଲେ ସେ ଦଣ୍ଟ ମୋତେ ଦେଲା ପରି ହେବ । ତେଣୁ ଆପଣ ଏହାକୁ କ୍ଷମା କରି ଦିଅନ୍ତୁ । ପ୍ରଷିକ୍ଷକ : ତଣ୍ଡ : ପିଲାଟିକୁ କ୍ଷମା ଦେଇଥିଲେ । ଛାତ୍ର ଚାକିରି କାଳରେ - ସଦାଶିନ ପୁରୀରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗାଆଁ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର, ଅତୁଟ ମମତା ଅ । ତେଣୁ ଗାଆଁରେ ସେ ସଂସ୍କୃତ ଟୋଲ୍ଟିଏ ସ୍ଥାପନ କରିବା ସହିତ ପୂର୍ବରୁ ଥିବା ଭର୍ଣ୍ଣାକ୍ଲାଳର ସ୍କୁଟିକୁ ମାଇନର ସ୍କୁଲରେ ପରିଣତ କରାଇ ପାରିଥିଲେ ।
ଦିନ ପ୍ରଥମ ଦିନ ରେ 08 ପିଲାଟିଏ ସ୍କୁଲରେ ଅନୁପସ୍ଥିତ ରହିଯାଉଥିଲେ ସେ ତାରି ଭଲ ମନ୍ଦ ବୁଝିବା ପାଇଁ ଚାଲି ଚାଲି ପିଲାଟିର ଘରକୁ ଯାଉଥିଲେ । ମେଧାବୀ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗଦେବା ନିମନ୍ତେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ଠାରୁ ବୁଲି ବୁଲି ଚାନ୍ଦା ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ । ଖାଲି ସେତିକି ନୁହେଁ, ଗରିବ, ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପୁରୀରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦାସଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସ୍ଥାପିତ "ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମିତି" ନାମକ ଏକ ଛାତ୍ରାବାସର ଦାୟିତ୍ବ ସେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେ ଏହାର ସଭାପତି ଅଲେ । ଏଥିପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଡ଼ ନିମନ୍ତେ ସେ ପ୍ରତି ରବିବାର ଦିନ ବେଳେ ସହର ସାରା ବୁଲି ଚାନ୍ଦା ମାଗୁଥିଲେ। ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମିତି ଭଲ ପାଉଥିଲେ । ଏକଦା ତାଙ୍କର ପୁଅ, ଆଉ ଝିଅଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଜଣେ ବନ୍ଧୁ ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେବା ବେଳେ ସେ କହିଲେ "ମୁଁ ଆଉ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବ୍ୟସ୍ତ ହେଉନାହିଁ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମିତି ହେଉଛି ମୋର ପୁଅ, ଝିଅ, ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମିତି ବଞ୍ଚିଥିବା ଯାଏଁ ମୁଁ ବଞ୍ଚିଛି ।" ପୁରୀ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ‘ମଗିରି ପାଟ’ର ପାଣି ଯୋଗୁଁ ପ୍ରାୟ ୨୯ ଖଣ୍ଡି ଗାଆଁର ଜନସାଧାଚଣ ଖୁବ୍ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହେଉଥିଲେ । ପଶ୍ଚିମରେ ଭାର୍ଗବୀ ନଈ, ଦକ୍ଷିଣରେ ଗୁପ୍ତଯମୁନା, ଉତ୍ତରରେ ରତ୍ନଚିରା ନଦୀର ପାଣି ଯୋଗୁଁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଯେଉଁ ଦୁଃଖ ବଢ଼ିଯାଉଥିଲା, ସେଥ୍ ନିମନ୍ତେ ସେ ବଡ଼ ବଡ଼ 'ଇଂଜିନିୟରମାନଙ୍କୁ ଡକାଇ ଏକ ସେତୁ ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ଏହି ଜନହିତକର କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅନେକ ଉପକୃତ ହୋଇଥିଲେ ।
ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରସ୍ଥିତ ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପ ସ୍ୱଭା ସମଗ୍ର ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କର ଏଢ଼ ବିଚାରସ୍ଥଳୀ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ସେ ସମୟରେ ଏହାର ଅବନତି ଘଟିଥିଲା । ତେଣୁ ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପ ପଣ୍ଡିତ ସଭାକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିବା ସହିତ ସଦାଶିବ ଏକ ପାଠାଗାର ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସେ ବହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରତିଭାସଂପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଉପାଧି ଓ ମାନପତ୍ର ଦେବାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିଲେ । ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପର ଆୟ ବଢ଼ାଇବୀ ନିମନ୍ତେ ‘ପୁରୀବାସୀ’ ନାମରେ ଏକ ' ପତ୍ରିକା ଏବଂ ‘ରତ୍ନାକର’ ନାର୍ମରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ସେ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ।
ସଦାଶିବ ବାରାଣସୀସ୍ଥିତ ବେଦକର୍ମକାଣ୍ଡ ପାଠଶାଳା ଓ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ, ଶିକ୍ଷା ଆଦି ଦେଖବା ପରେ ନିଜେ ବହୁ ବଦାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତାରେ ପୁରୀରେ ଏକ ବେଦ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଏବଂ ସେତେବେଳେ ସଂସ୍କୃତ ଟୋମାନରେ ପଢୁଥିବା ଛାତ୍ରଛତ୍ରୀମନେ : କଲିକତାସ୍ଥିତ ପରୀକ୍ଷା ଏବଂ କର୍ମକାଣ୍ଡ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସେ ଦୁଇ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ମିଶାଇ ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟର ନାମ ବେଦ କର୍ମକାଣ୍ଡ ବିଦ୍ୟାଳୟ' ରଖୁଥିଲେ ଏବଂ ଏହାର ସଂପାଦନା ଦାୟିତ୍ୱ ନିଜେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏଥି ସହିତ ହରିହର ଦାସଙ୍କୁ ଉଦ୍ୟମରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବା ପୁରୀସ୍ଥିତ : ସଂସ୍କୃତ ସ୍କୁଲ ଠାରେ: ପ୍ରଥମେ ସେ ସଂସ୍କୃତି ଆରମ୍ଭ କଲେ ଏବଂ ଏହାର ଉନ୍ନତିକଛେ.ସାରାଜୀବନ: ଚେଷ୍ଟା କରି ଆସିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସେଇ ସଂସ୍କୃତି କଲେଜଟିର ନାଆଁ ହେଲା ସଦାଶିବ ସଂସ୍କୃତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ । କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଏହି ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନଟିକୁ ହାତକୁ ନେବା ପୂରେ ଏହି ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ସଦାଶିବ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସଂସ୍କୃତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ : ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି । କଳିଙ୍ଗ ଏହା ବ୍ୟତ୍ରୀତ କେନ୍ଦ୍ରରେ ପରୀକ୍ଷୀ ଦେବାକୁ ଯାଉଥିଲେ । ଏହି ଅସୁବିଧା ଏଡ଼ାଲୁବା ପାଇଁ ସେ ଲାଗିପଡ଼ି ଓଡ଼ିଶାର ପୁରୀ, କଟକ, ବାଲେଶ୍ବରରେ ପରୀକ୍ଷା କେନ୍ଦ୍ର କରାଇଲେ । ' ସେତେବେଳେ ବିହାରଓଡ଼ିଶୀ ସଂସ୍କୃତ ସମାବର୍ତ୍ତନ ଉତ୍ସବ ମୁଜାଫରପୁର ଓ ପାଟଣା ସଂସ୍କୃତ କଲେଜରେ ହେଉଥିଲା । ଏହି ସମିତିର କାର୍ଯ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାରେ ହେଉ ବୋଲି ଦାବି କରି ସେ ସଫଳ ହେଲେ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶାଖା sa ପରିଷଦ ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଗଲା । ସେ ଏହି ପରିଷଦର ସଭାପତି ଥିଲେ । ଅତିବଡ଼ୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦୀସଙ୍କର ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିଟି ଯେଉଁ କୋଠାଘରେ ରହୁଥିଲା, ତାହା ବାଲିରେ ପୋତି ହୋଇପଡ଼ିଥିବାରୁ ସଦାଶିବ ଏହାର ମଧ ଜୀର୍ଣ୍ଣ ସଂସ୍କାର କରିଥିଲେ । ସଦାଶିବ ତାଙ୍କର ଜଞ୍ଜାଳମୟ ଜୀବନ ମଧ୍ୟରେ ସାରସ୍ବତ ସାଧନାରେ ବ୍ରତୀ ଥିଲେ । . ସେ ଓଡ଼ିଆ ଛନ୍ଦ ଓ ସାହିତ୍ୟ ବିଷୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ର ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରବିନ୍ଧ ଲେଖୁଥିଲେ । ସେ ‘‘କପଦ ଧର୍ମ ସର୍ବସ୍’ ନାମକ ଏକ ସ୍ମତିଗ୍ରଛି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଲେଖୁଥିଲେ । ଏହା ପ୍ରଥମେ କଲିକତାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇବା ସହିତ ତାଙ୍କୁ ଅଜସ୍ର ଖ୍ୟାତିର ଅଧିକାରୀ କରାଇ ପାରିଥିଲା । ସେ ଭାଗବତ ରଚୟିତା । ଅତିବଡ଼ୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଜୀବନକାହାଣୀ ସଂଗ୍ରହ କଗରାଥ ଦାସ' ନାମିକ ଏକ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ଏହାକୁ ନେଇ ସେ ‘ଅତିବଡ଼ୀ କରିଥିଲେ । ସଦାଶିବଙ୍କ ଲିଖୁତ ‘ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର” ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରଟନ୍ଧି ତଳୀନ ବଳ! ପତ୍ରିକା “ନବ୍ୟ ଭାରତ’ରେ ପ୍ରକାଣ୍ଡ ପାଇଁ ଏଥିରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସଂପର୍କରେ ବହୁ ଅଜ୍ଞାତ ପରିବେଶିତ ହୋଇଥିଲ! ! ପରେ ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧଟି ବଙ୍ଗଳା ଭାଷାରେ ତଥ୍ୟ ୩୭ ଜୀବନର, ବଡ଼ ଦୁଃଖ ଥିଲା ଯେ, ତାଙ୍କର ଚାରୋଟି ପୁତ୍ର ମେତ ଗୋଟିଏ କନ୍ୟ 'ଧର୍ମ ମହାମଣ୍ଡଳୀତାଙ୍କୁ ଉତ୍କଳ ମଣ୍ଡ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ନାମରେ ଏକ ବହି ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇବା ସହିତ ଏହା ସଦାଶିବଙ୍କୁ ଢେର ଖ୍ୟାତି ଆଣି ଦେଶ ଦେଇଥିଲା । ସାରସ୍ବତ ସୃଷ୍ଟି ବ୍ୟତୀତ , ସଦାଶିବ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ଓ ବଙ୍ଗ ଲିପିରେ ‘ବ୍ୟାକଣାନୁଶୀଳନୀ ଗ୍ରନ୍ଥ’, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ର ତତ୍ତ୍ବ, ‘ଭାରତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶନ’, ‘ଶାନ୍ତି ସଂଗୀତ ପ୍ରଭୃତି ଲେଖୁଥିଲେ । ଏଥି ସହିତ ସେ ‘ଗଦାଧର ପଦ୍ଧତି ‘ନିତ୍ୟାର ପ୍ରଦୀପ’, ‘ମୁଭିଚିନ୍ତାମଣି’, ‘ସୁତି ପ୍ରକାଶ” ଓ “ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ ମନୋହର ପ୍ରଭୃତି ପୁସ୍ତକଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକଳନ କରିଥିଲେ । "ସଦାଶିବ ସମୟ ଜଗି ଚଳୁଥିଲେ । ସେ ନିଜର ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରି ଗୋରୁଗାଈଙ୍କ ସେବା, ପୂଜା ଅର୍ଚ୍ଚନା : ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନର ବିଭିନ୍ନ ଉପାସନୀ, ଗୀତ୍ ପଠନ, ମହାଭାରତ ଅଧୟନ, ନିୟମିତ ପ୍ରାର୍ଥନା ଆଦି ସୁଚାରୁ ରୂପେ କରୁଥିଲେ । ନିଢ଼ ଗାଆଁର ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ଭାଗ ନେବାକୁ ଭୁଲୁନଥିଲେ । ଏତେବଡ଼ ଜ୍ଞାନୀ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଅହଂକାର ଛୁଇଁନଥିଲା । ତାଙ୍କ ଆରପାରିକି ଚାଲିଯାଇଥିଲେ । ଏପରିକି ବଡ଼ଭାଇଙ୍କ ଯେଉଁ ପୁତ୍ରକୁ ସେ ପୋଷ୍ୟପୁତ୍ର କରି ଆଣିଥିଲେ ସେ ମଧ୍ୟ ମାଟ୍ରିକ୍ ପାସ୍ କରିବା ପରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲା । ସବୁକିଛି ଦୁଃଖକୁ ପୂନ୍ : ହୀରାମଣି ଓ ସେ ନିଜେ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ସହକାରେ, ସହି ନେଇଥିଲେ । ସଦାଶିବଙ୍କ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଖ୍ୟାତି , ଓ ଏକନିଷ୍ଠ ସାଧନା ତାଙ୍କୁ ଏସିଆଟ୍ରିକ୍ ସୋସାଇଟିର ସ୍ଥାୟୀ ସଭ୍ୟ, ଏବଂ ମଥୁରା ବ୍ରଜମଣ୍ଡଳ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଚାନ୍ସେଲର୍ ପରି ବଡ଼ ବଡ଼ ପଦବୀର ଅଧିକାରୀ କରି ତୋଳିଥିଲା . ସଦାଶିବଙ୍କୁ ସାମୂହିକ କୃତି ନିମନ୍ତେ agai cabaran ବନାରସସ୍ଥିତ ଭାରତ ପ୍ରଦେଶ ତାଙ୍କୁ ବିଦ୍ୟାଭୂଷଣ?” ଓ “ଉତ୍କଳଭୂଷଣ’ ଉପାଧୁରେ ଭୂଷିତ କରିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷା ଜୁଗତର ଭୀଷ୍ଟ, ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ଅମ୍ମାନ ଧ୍ରୁବତାରା, ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ସଂର୍କ, ଧର୍ମ ପରମ୍ପରାର ମହାରଥୀ, ସଂସ୍କୃତ ଓ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଅନ୍ୟତମ ସାରସ୍ବତ ସାରଥୀ, ପ୍ରବଣ୍ଡ : ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବର ଅଧିକାରୀ, ମିହନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ ମହାମହୋପଧ୍ୟାୟ : - ସଦାଶିବ ,୧୯୨୯ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୨୨ ତାରିଖ ସକାଳ ୮ଟା ବେଳେ ୭୩ ବର୍ଷ ବୟିସରେ ପରଲୋକ ଗମନ କଲେହେଁ ଉତ୍କଳ କାହିଁକି । ଦେଶ ଓ ଜାତି ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଯୋଗୁଁ ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ଧରାବନ୍ଧରେ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ତଥା ବନ୍ଦନୀୟ ରହିଛନ୍ତି । ସମଗ୍ର 6 ପୂର୍ବରୁ ତାଙ୍କର " ର ଚର୍ଚ୍ଚା ଚାରିଆଡ଼େ । ଭାରି ପାନରୁ ଚୂନ ଖସିଲେ ଖଣ୍ଡପ୍ରଳୟ : ଘଟିବାଭଳି ଅବସ୍ଥାହେମାଷ୍ଟରଙ୍କ . ଅଫିସ୍ ସାମ୍ନା ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ, ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ଅଧ୍ୟକୁ ସରୋଜକାନ୍ତ ଚୌଧୁରୀ ବାଲେଶ୍ବର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ନୂଆ 'ହେଡ଼୍ମାଷ୍ଟର ଆସୁଛନ୍ତି । ସେ ସ୍କୁଲରେ ପ ପହୁଞ୍ଚିବା କଡ଼ା ମିଜାଜୁର ଲୋକ, ଅତ୍ୟନ୍ତ ଚିଡ଼ାମଣିଷ, ଟିକେ ଏପଟ ସେପଟ ସହନ୍ତି ନାହିଁ, କାହା ସହିତ ମିଳାମିଶା କରନ୍ତି ନାହିଁ । 'ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି । ଏସବୁ ଶୁଣୁ ଶୁଣୁ ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଅଜଣା ଭୟ ଘାରି ପ୍ରକାଇଲା । ସ୍କୁଲ ପରିସର ପରିଷ୍କାର ପରିଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇ ସାରିଥିଲା । ବହୁ ପ୍ରତୀକ୍ଷାର ଅନ୍ତ କରି ପ୍ରଧାନଶିକ୍' ମହୀଶୟ ସ୍କୁଲ୍ରେ ପଲେ । ସୁଉଚ୍ଚ, ଶ୍ୟାମାଙ୍ଗ ପୁରୁଷ, ଦୀପ୍ତିମନ୍ତ ମୁଖମଣ୍ଡଳିରେ ଶୋଭା ପାଉଥିଲ୍ଲା ନିଶ୍ କେରାଏ ସେତେବେଳେ 'ସ୍କୁଲ୍ର ସବୁ ଶିକ୍ଷକ, କିରାଣୀ, ଚପରାସୀ ଓ ଛାତ୍ର ସମସ୍ତେ ସନ୍ତରେ ଜଗି ଜଗି ଚଳୁଥିଲେ । ବାରଣ୍ଡାରେ ଛାତ୍ର କିମ୍ବା ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଯିବା ପାଇଁ ଚପୂରାସୀ ହାତ ହଲାଇ ବାରଣ କରେ । ଯେଉଁମାନଙ୍କର ହେମାଷ୍ଟରଙ୍କ ପାଖରେ କାମୁଥାଏ, ସେମାନେ ନୀରବରେ ଆସି ଦୁଆର ୩୯ ପାଖରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇ ହେଡ୍ମାଷ୍ଟରଙ୍କ ଅନୁମତି ନେଇ ଭିତରକୁ ଯାଆନ୍ତି । ଦିନେ ଦିନେ ହେଡ୍ମାଷ୍ଟର ସ୍କୁଲ ଚାରିପାଖ ଚୌଡ଼ା ବାରଣ୍ଡା ଦେଇ ଥରେ ବୁଲିଆସନ୍ତି । କୌଣସି କ୍ଲାସ୍ରୁମ୍କୁ ପଶନ୍ତି ନାହିଁ । ହେଲେ ସେତିକି ଯଥେଷ୍ଟ, ସବୁଠିକ୍ ଚାଲେ ।
ସେହି ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହେଲେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ସେ କ୍ଷଣକ୍ରୋଧୀ ଥିଲେ ସତ୍ ; ମାତ୍ର ଥିଲେ କ୍ଷମାଶୀଳ ଓ ପରୋପକାରୀ, ସବୁ ଟିକିନିଖି ତନଖି କରିବା ତାଙ୍କର ଏକ ଅଭ୍ୟାସ । ସ୍କୁଲ୍ରେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦେବା ଭଳି ସେ ଜାଣିଥିବା କାମ ବାହାର ଲୋକଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ବେଳେ ବେଳେ ଶିଖାଇ ଦିଅନ୍ତି । ଦିନର କଥା । ସେ ଦିଲ୍ଲୀ : ବାଟରେ କୌଣସି ସ୍ଥାନକୁ ଯାଉଥାନ୍ତି, ହେଲେ ଘାସ କାଟୁଥିବା ଲୋକଟି ଠିକ୍ ଭାବରେ ଦାଆ ଚଳାଉ ନାହିଁ । ସେଇ ଲୋକ ହାତରୁ ଦାଆ, ସାଙ୍ଗେ ଘାସ ଦେଖାଇଦେଲେ କିପରି
ଚଳାଇବାକୁ ହେବ । ସେ
ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ତାଙ୍କ ସାହିତ୍ୟକୃତି ଉଣା ଅଧିବେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଗୋଟର ଥିଲା,
ହେଲେ ସେ: କିଛିଦିନ ପାଇଁ ତାଙ୍କ
ସାହିତ୍ୟ ସାଧନାରୁ ବିରତି ନେଇଥିଲେ । ଅନେକ ତା
ତୀଙ୍କୁ
"ଚିଠି ଖି ସାହିତ୍ୟସାଧନା ପାଇଁ ଊତ୍ସାହିତ
କରିଲେ । ଅନେକ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଏଥୁପାଇଁ,
ମୌଖୁକ ଭାବେ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ସେ ଜରରେ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ (୧୩୦୯-୧୩୧୦
ସାଲ) ୬ ଭାଗ, ବୟ ସଂviରେ କୈଫୟତ୍ ଶୀର୍ଷକ ' ପତ୍ରରେ
ଅନେକଥର
ଅନୁରୋଧ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ମୁଁ ନବାରୁ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି; କେଉଁ କାରଣରୁ ମୁଁ
ଅଭାବରେ, ଜାବର୍
ଅଭାବରେ ପ୍ରକୃତ ଜାବ୍ୟ କବିତା ପ୍ରଭୃତି : ଅସମ୍ଭବ । ଏ ଦେଶର ଲୋକେ ଅବସାୟ
ସହକାରେ
ପ୍ରଭୃତି
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିଦେଶ ଗମନ କରି ବିଦ୍ଭିଜତ୍’ କାଭ ନକଲେ, ସାହିତ୍ୟ , ବିକାଶ ପକ୍ଷରେ
ଅନୁକୂଳ
ପବନର ଆଶା ଦୂର ପରାହତ ! ଆଳସ୍ୟ ଓ ବ୍ୟସନରେ'ଭଳି ବର୍ତ୍ତମାନ
ଜିଡ଼ୀଭୂତ । ଯେଉଁ
ହଁ ଉତ୍କଳୀୟମାନେ କୃତୀ ବା କୃତଳ୍ପ ବୋଲି "ଗ ଗ, ସେମାନେ ଏ ଦିଓଟି
ଶିକୁଳିରୁ ଆପଣାକୁ ବିମୁକ୍ତ । ନୃକଲେ, ଉତ୍କଳର : କଡ଼ ଘୁଞ୍ଚିବ ନାହିଁ । ଏ ପ୍ରଦେଶ
ବିଦ୍ୟାଗୌରବରେ ମହୀୟାନ୍ ଓ ଧନବଳରେ ବଳୀୟାନ୍ ହୋଚ୍ଛପାରିବ ନାହିଁ ।””
- ,
ନାନା ଜଳ ସେହି ଯୁଗପୁରୁଷ ମହାମିନ୍ଯ ସୁସାହିତ୍ଯିକ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କ ଭାବନା ସହିତ ଆଜି ମଧ୍ଯ ଅନେକ ସାହିତ୍ଯ ସାଧକ ଏକମତ । ସେ ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ହିସାବରେ ଜନମାନସରେ ଯେପରି ଆଜିପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ବଞ୍ଚି ରହିଛନ୍ତି ସେହିପରି ଜଣେ ଉଚ୍ଚ ଅଭିଲାଷୀ ସାହିତ୍ଯିକ ଭାବେ ଯୁବ ପୀଢି ପାଇଁ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି ପ୍ରେରଣାର ଉତ୍ସ । ତାଙ୍କର ସେଥିପାଇଁ ବହୁ ଭାବରେ ଆଲୋଚ୍ଯ ।
ବାଲେଶ୍ବର ଜିଲ୍ଲାର ରେମୁଣାଠାରେ ୧୮୬୭ ମସିହା ଏପ୍ରଲ୍ ୬ ତାରିଖରେ
ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ଏକ ଗରିବ ପାଟରା ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ମାତାଙ୍କ ସ୍ନେହ ଆଶିଷ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହ୍ନଙ୍କୁ ଅନେକ ଉତ୍ସାହ ଦେଇଥିଲା ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ । ପରିବାରର ଆର୍ଥିକ ଦୁରବସ୍ଥା ବିରାଟ ସମସ୍ଯା ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ହେଁ ଦୃଢ ମନୋବଳ ତାଙ୍କୁ ଉନ୍ନତି ପଥରେ ଆଗେଇ ନେଇଥିଲା । ପ୍ରଥମେ କବିବର ରାଧାନାଥ , ବ୍ଯାସକବି ଫକିରମୋହନ ଓ ରାଜା ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ଦେଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ରେମୁଣା ମିଡିଲ୍ ଭର୍ଣ୍ନାକ୍ଯୁଲାର ସ୍କୁଲ୍ ରୁ ସେ ବ୍ଋତ୍ତି ସହ କୃତକାର୍ଯ୍ଯ ହୋଇଥିଲେ । ୧୮୮୫ ମସିହାରେ ସେ ଏଣ୍ଟ୍ରାନ୍ସ ପାସ୍ କରି ବାଲେଶ୍ବର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ଅଧ୍ଯୟନ କଲେ । ରେମୁଣାରୁ ବାଲେଶ୍ବର ୧୦ ମାଇଲ୍ ବାଟ ସେ ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ପ୍ରତିଦିନ ସ୍କୁଲ୍ ଯାଉଥିଲେ । ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରତ୍ଯୁଷରୁ ତାଙ୍କ ବୁଢୀ ମା' ଜଙ୍ଗଲ ବାଟରେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କୁ କିଛିବାତ ବଳାଇ ଦେବାକୁ ଆସୁଥିଲେ । ସ୍କୁଲ୍ ସାରି ଘରେ ଫଞ୍ଚିଲା ବେଲକୁ ରାତି ହୋଇଯାଇଥିଲା । ଏଇଥିପାଇଁ ପାଠପଢାରେ ବହୁତ ଅସୁବିଧା ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ଯ ଅଧ୍ଯବସାୟ ଓ ନିଷ୍ଠା ବଳରେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ସବୁ ଶ୍ରେଣୀରେ ବୃତ୍ତି ପାଇ ନିଜର ଦକ୍ଷତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଇଲେକ୍ଟ୍ରିକ୍ ଆଲୁଅ ନ ଥାଏ । ସହରର ପ୍ରଧାନ ଛକମାନଙ୍କରେ ରାତିରେ ଉଚ୍ଚ ଖୁଣ୍ଟ ଉପରେ ଲଣ୍ଠନ ଆଲୁଅ ବତୀ ଜଳୁଥାଏ । ତାଙ୍କର ଅର୍ଥାଭାବ ହେତୁ ଆଲୁଅ ଜାଳିବା ପାଇଁ ତେଲ କିଣି ନପାରି ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ସେ ବତୀଖୁଣ୍ଟ ଆଲୁଅରେ ପଢୁଥିଲେ । ସେ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ପାଇଁ କଟକ ଗଲେ । ସେତେବେଳେ ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଓଡିଶାର କଟକରେ ଥାଏ ଏକମାତ୍ର ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ । ରେଳମଟର ଗାଡି ସେତେବେଳେ ନରଥାଏ । ନଦୀ ଓ ସମୁଦ୍ରରେ ବୋଇତ ଦ୍ବାରା ଲୋକ ଦେଶ ବିଦେଶକୁ ଯାତାୟାତ କରି ବାଣିଜ୍ଯ ବ୍ଯବସାୟ କରୁଥିଲେ । ବଙ୍ଗଳା ନଦୀ କୂଳର ବାଲେଶ୍ବର ସହରସ୍ଥ ପରିମିଟ୍ ଘାଟରେ ଅନୁକୂଳ ପାଗରେ ଚାଲୁଥିବା ନୌକା ଦ୍ବାରା ସମୁଦ୍ର ବାଟେ ଧାମରା ମୁହାଣ ଦେଇ ଚାନ୍ଦବାଲି ଏବଂ
୪୧ ଚାନ୍ଦବାଲିରୁ ଆଳି ଓ ପଟ୍ଟାମୁଣ୍ଡାଇରୁ ଜଗତ୍ ସିଂହପୂର ପ୍ରାୟ ପଚାଶ ମାଇଲ୍ ବାଟ ଚାଲି ଚାଲି ସେ କଟକ ସହରରେ ଫଞ୍ଚୁଥିଲେ । ଜେତେବେଳେ କାମିତି ଅସୁବିଧା ହେଲେ
ରେମୁଣାରୁ ବାଲେଶ୍ବର ଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥ ସଡକରେ କଟକକୁ ପାଦରେ ଯିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରାୟ ତିନି ଚାରି ଦିନ ଲାଗୁଥିଲା । ୧୮୮୯ ମସିହାରେ ସେ ପାଷ୍ଟ୍ ଗ୍ରେଡ୍ରେ ବି ଏ ପାସ୍ କରି କର୍ମମୟ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।
ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ବି ଏ ପାସ୍ କରିବା ପରେ କିଛିଦିନ ତାଳଚେର ଯୁବକମାନଙ୍କ ଘରୋଇ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ନବିନର ରାଧାନାଥ ରାୟ ଜଏଣ୍ଟ୍ ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟର ଥାଆନ୍ତି । ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ତାଙ୍କ ଉପଦେଶ ଅନୁଯାୟୀ ବାଲେଶ୍ବର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ରେ ଖୋଜିଥିବା ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ପଦବୀରେ ୧୮୯୧ ମସିହାରେ ଯୋଗ ଦେଲେ । କିଛିଦିନ ପରେ ସେ କଟକ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ବଦଳି ହୋଇଗଲେ । ଏହି ବିଦ୍ଯାପୀଠ ପ୍ରଥମରୁ ବହୁ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ନର୍ମାଲ ସ୍କୁଲ୍ ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲା । ସମଯକ୍ରମେ ତାହା ସେକେଣ୍ଡାରୀ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ୍ ନାମରେ ଅଭିହିତ ହେଲା । ଓଡିଶାର ସମସ୍ତେ ଜାଣନ୍ତି ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୁଦନ ରାଓ ଓ ସ୍ବର୍ଗତ ସାହିତ୍ଯରଥୀ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ବହୁବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ଉକ୍ତ ବିଦ୍ଯାପିଠର ତୀର୍ଥଗୁରୁ ଥିଲେ ।
ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ଥିଲେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଓ ଶିକ୍ଷାଶାସନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନାରିକେଳ ତୁଲ୍ଯ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେପରି ନାରିକାଳର ଭିରାବରଣ ଅତି କଠୋର ଏବଂ ଅନ୍ତର ରସମୟ ଖାଦ୍ଯପୂର୍ଣ୍ଣ, ସେହିପରି ତାଙ୍କର କଥା ଓ ଦୃଷ୍ଟି କର୍କଶ ଥିଲା ଓ ଅନ୍ତର ଖୁବ୍ କୋମଳ ଓ କ୍ଷମାଶୀଳ ଥିଲା । ଛାତ୍ରମାନେ ଅନ୍ଯାୟ ଓ ଅନ୍ଯାଚାରରୁ ଦୂରରେ ରହୁଥିଲେ । ତେଣୁ ଗୁରୁଦେବଙ୍କୁ କଔଣସି ଦଣ୍ଡ ଦେବାକୁ ପଡୁନଥିଲା । ଯଦି ଦୈବାତ୍ କେହି ଦୋଷ କରୁଥିଲେ , ସେ ତାଙ୍କୁ ଶାରୀରିକ କିମ୍ବା ଆର୍ଥିକ ଦଣ୍ଡ ନ ଦେଇ ଅନିତାପ ସୁତରେ ତାର ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ ବିଧାନ କରୌଥିଲେ ।
ଏହି ନର୍ମାଲ୍ ସ୍କୁଲ୍ କୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଏକ 'ଆଲୋଚନା ସଭା" ତାଙ୍କରି ଉଦ୍ଯମରେ ଗଢି ଉଠିଥିଲା । ପରେ ଏହା "ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ଯ-ସମାଜ" ନାମରେ ପରିଚିତ ହେଲା । ତାପରେ ତାଙ୍କର ପଦୋନ୍ନତି ହେଲା ଡେପୁଟି-ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟର ପଦବିକୁ । ଏହି ପଦବୀରେ ସେ ଅନେକ ସ୍କୁଲ୍ ପରିଦର୍ଶନ କରି ସମସ୍ଯାର ସମଧାନ କରିଥିଲେ । ଶିକ୍ଷାର ସମୃଦ୍ଧି ପାଇଁ
୪୨ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଥରେ ଗୋଟିଏ ସ୍କୁଲ୍ ସେ ପରିଦର୍ଶନ କରିବା ସମୟରେ କୋଇଲି ବୋବାଇବାର ଶବ୍ଦ ଶୁଣି ସେ ପଚାରିଲେ ସ୍କୁଲ୍ ର ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ 'କୁହନ୍ତୁତ ଏ ମାଇ
କି ଅଣ୍ଡିରା', ପଣ୍ଡିତ ଟିକିଏ ଇତସ୍ତତଃ ହୋଇ ଖିପକାଇଲେ ମାଈ କୋଇଲି ହୋଇଥିବ । କୋଇଲିର ଏପରି ସ୍ବର ନାହିଁ, କାଳିଦାସ ଲେଖିଛନ୍ତ " ପୁଂସ୍କୋକିଳୋ ଯନ୍ ମଧୁରଂ ଚୁକୂଢ'
କେବଳ ପାଠ୍ଯ ବିଷୟରେ ଅସାଦାଚରଣ ପାଣ୍ଡିତ୍ଯ ଓ ପ୍ରୟୋଗକୁଶଳତା ଯୋଗୁଁ ନୁହେଁ, ଅଖଣ୍ଡ ନୀତି ଓ ଦୃଢ ଶୃଂଖଳାବାଦୀ ଥିବାରୁ ସେ ଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଶ୍ରଦ୍ଧା, ସମ୍ମାନ, ଭକ୍ତି ଓ ଭୟର ଭାଜନ ହୋଇଥିଲା । ୧୯୦୪ ମସିହାରେ ପୁରି ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ଯେ ଦାୟିତ୍ବ ଗ୍ରହଣ କଲେ ।
ସେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାର ଉନ୍ନତି ଓ ଚରିତ୍ର ଗଠନ ପାଇଁ ଅନେକ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇ ଥିଲେ ଯେଉଁଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଅନେକ ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖିନ ହେବାକୁ ପଡିଥିଲା । ସେ ସମ୍ୟରେ ପୁରୀରେ ବଙ୍ଗାଳୀମାନଙ୍କର ବିଶେଷ ପ୍ରତିପତ୍ତି ଥାଏ । ଜଣେ ଓଡିଆ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହୋଇଜିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଛଳ ପଡିଗଲା । ବୟସ୍କ ବଙ୍ଗାଳୀମାନେ ଯେପରି ପ୍ରତିପତ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇଥାନ୍ତି, କେତେଜନ ବଙ୍ଗାଳୀ ପିଲା ସେହିପରି ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ବିଭ୍ରଟ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଅଗ୍ରଣୀ ଥାଏ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଠ ଓକିଲଙ୍କ ଭାର ଏକାଦଶ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର । ଦିନେ ହଠାତ୍ ବିଦ୍ଯାଳୟ ସାରା ଦୋହଲିଗଲା । ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ବାବୁ ଶ୍ରେଣୀ ଭିତରେ ପଶି ସେ ପିଲାଟିକୁ ବେତରେ ଖୁବ ପ୍ରହାର କଲେ । ପିଲାଟି ଦୁଇ ଚାରିଥର ପ୍ରହାର ଖାଇଲା ପରେ ବେତଟିକୁ ଧରିପକାଇ ଚିତ୍କାର କରି ଇଂରାଜିରେ ଖିଲା " ଆଉଥରେ ଯଦ ମୋ ଦେହକୁ ଛୁଅଁ ମୁଁ ତୁମକୁ କଚାରୀକୁ ଟାଣି ଟାଣି ନାବି, ଜାନ ମୁଁ ଅମୁଳଙ୍କ ଭାଇ । ତା' ପରେ ଅନେକ ଘାଣ୍ଟ ଚକଟ ଅବଶ୍ଯ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ବାବୁଙ୍କୁ କଚାରୀକୁ ଜିବାକୁ ପଡିଲା ନାହିଁ । ପିଲାଟି ବିରୋଧରେ ଗୁରୁତର ପ୍ରମାଣମାନ ରହିଥିଲା ।
କ୍ରମେ ବିଦ୍ଯାଳୟ ସୁମାର୍ଗକୁ ଆସିଲା । ପିଲାମାନେ ହାତେ ମାପି ଚାଖଣ୍ଡେ ଚାଲିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଛାତ୍ରାବାସର ତାସ୍ ଖେଳ ଓ ଛିତ୍ରମାନଙ୍କର ରାତିରେ ଯାଇ ସମୁଦ୍ର
୪୩ କୁଲରେ ବୋଲିବା ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ସେ କେବଳ ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ନଥିଲେ;
ସେଥିଲେ ଜଣେ ଅସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷକ । ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର 'ଅର୍ଦ୍ଧଶତାବ୍ଦିର ଓଡିଶା ଓ ତହିଁରେ ମୋର ସ୍ଥାନ ପୁସ୍ତକର ୬୪ ପୃଷ୍ଠାରେ ଲେଖିଛନ୍ତି' ଉଚ୍ଚାରନ ହେଉ ବା ଭାଷା !ଜ୍ଞାନ ହେଉ, ଇଂରାଜୀରେ ବ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତି ନମନ୍ତେ ମୁଁ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ବାବୁଙ୍କ ଠାରେ ଋଣୀ।' ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ସେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କ ଛାତ୍ର ଭାବରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ର ଏକ ଅନୁଭୁତି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି - "ମୋର ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀ ବେଳେ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ଡାଇରେକ୍ଟର ଆସିଥିଲେ ସ୍କୁଲ୍ ପରଦର୍ଶନରେ । ସେତେବେଳେ ସେହି ଜଙ୍କ ଥିଲେ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ,ପୁର୍ବବଙ୍ଗ, ଓଡିଶା ଓ ବିହାର ଏପରି ଚାରି ପ୍ରଦେଶର ଏକମାତ୍ର ଡାରେକ୍ଟର । ଡାଇରେକ୍ଟର ଆମ ଶ୍ରେଣୀରେ ପଶିଯାଇ ପଚାରିଲେ'ଏ ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରଥମ ଛାତ୍ର କିଏ ? ' ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ବ୍ଯକ୍ତିତ ଭାବରେ ମୋତେ ଚିହ୍ନିଥିଲେ । ମୋତେ ବହିଧରି ପଢିବାକୁ କହିଲେ । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଦୁଇ ଧାଡି ପୂରାଣ ଡାଇରେକ୍ଟର ଓ ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟର ଦୁହେଁ ଠୋ ଠୋ ହସିଲେ । ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ମୁହଁ କଳା ପଡିଗଲା ।
ତା' ପରଦିନ ଆମ ଶ୍ରେଣୀର ପଠନ ନିର୍ଘଣ୍ଟ ବଦଳିଗଲା , ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ବାବୁ ଦ୍ବିତୀୟ
ଘଣ୍ଟାରେ ଆସି ଇଂରାଜୀ ପଢାଇଲେ । ସେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଆସିବା ମାତ୍ରେ ମୋତେ
ପଢିବାକୁ କୁହ୍ନ୍ତି ଏବଂ ମୋ ପ୍ରଥମେ ଭୁଲ୍ରେ ବେଞ୍ଚ ଉପରେ ଠିଆ ହେବାକୁ ଆଦେଶ କରନ୍ତି ।
ତାହା ପ୍ରାୟ ଚାରିମାସ ଚାଲିଲା । ହାଲେ ଗୋଦାବରିଶ ମିଶ୍ରଙ୍କ ଇଂରାଜିରେ ଦକ୍ଷତା
ବଢିଗଲା । ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରିଶ ମିଶ୍ର, ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ ଆଦି ଅନେକ ବହୁ ବିଶିଷ୍ଟ
ବ୍ଯକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କ ଟଃଅରୁ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ । ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କ ପ୍ରବେଶ
ଅସାଧାରନ ଥିଲା । ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ତାଙ୍କର ଆତ୍ମ ଜୀବନରେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏକ ପର୍ଯ୍ଯାୟରେ
ତାଙ୍କ ବିକ୍ଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ, ବୀଜଗଣିତର ଯାବତୀୟ କଠିନ ଅଙ୍କ ସୂତ୍ରଗୁଡିକ
ସେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କଠାରୁ ସନ୍ତୋଷଜନକ ଭାବରେ ବୁଝିପାରୁଥିଲେ । ଅଙ୍କ ବୁଝିବା ପାଇଁ ରାତି
ଏଗାରଟା ବେଳେ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଛାତ୍ର ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ ହେଁ ସେ ନିଦରୁ ଉଠି ଧୈର୍ଯ୍ଯର
ସହିତ ଅଙ୍କ ବୁଝାଇ ଦେଉଥିଲେ , ଓଡିଆ, ସଂସ୍କୃତ ଓ ଇଂରାଜୀ ବ୍ଯାକରଣରେ ସେ ଧୁନ୍ଧର
ପଣ୍ଡିତ ଥିବା ବିଷୟ ଏବେ ପ୍ରବାଦ୍ ହୋଇରହିଛି । ୧୯୧୦ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ଓଡିଆ
ବ୍ଯାକରଣ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ।
୪୪ ୧୯୦୭ ମସିହାରୁ ପୁଣି କଟକ ଗୁରୁ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲରେ କିଛି ଦିନ ପାଇଁ ସେ କାର୍ଯ୍ଯ
କରେଥିଲେ ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟ ଥର ପାଇଁ ପୁରୀ ନ ଜିଲ୍ଲାସ୍କୁର ଯେତେବେଲେ ତାଙ୍କର ବଳଳି ହେଲା ସ୍ବାସ୍ଥ୍ଯ ଗତ ଅସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତାଙ୍କ ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ ତାଙ୍କୁ ବାଲେଶ୍ବର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକରୁପେ ଅବସ୍ଥିତ କରାଯାଇଥିଲା। ୧୯୧୯ମସିହାରୁ ୧୯୨୪ମସିହା ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ସେ ବାଲେଶ୍ବରରେ ଦକ୍ଷତାର ସହ କାର୍ଯ୍ଯ ସେହିଠାରେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ଏକାଧାରାରେ ଜଣେ ଆଦର୍ଶ , ଦକ୍ଷଶିକ୍ଷକ ଓ ସୁସାହିତ୍ଯକ ଭାବେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଜଣାଶୁଣା । ଓଡ଼ିଶାର ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକର ଘୋର ଅଭାବ ସମୟ ରେ ତାଙ୍କର ସୁମହତ୍ ଚେଷ୍ଟା ଏକାନ୍ତ ସ୍ମରଣଜଯୋଗ୍ଯ । ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ବଙ୍ଗାଳୀମାନେ ପଦସ୍ଥ ସାହେବମାନଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଆ ପାଠ୍ଯ ପୁସ୍ତକ ର ଅଭାବ ଦର୍ଶାଇ ଓଡ଼ିଶାର
ଭର୍ଣ୍ଣାକୁଲାଇ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରେ ବଙ୍ଗାଳା ଭାଷା ପ୍ରଚଳନ
ଚେଷ୍ଟାରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆସନ୍ନ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଥିଲେ ,ସେମାନେଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ଥିଲେ ଅନ୍ଯତନ; ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନେକ ଓଡ଼ିଆ ବହିପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ର ମାନ୍ଯତା ପାଇଥିଲେ। ର ଅଧାନାଥଙ୍କ ସମସାମୟିକ ଭାବେ ଅଥବା ତାଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟତରେ ଯେଉଁ କେତେଜଣ ସ୍ବନାମଧନ୍ଯ ବାଣିସାଧକ ଉଭୟ ଗଦ୍ଯ ଓ ପଦ୍ଯ ରଚନାରେ ବିଶେଷ କୃତିତ୍ବ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେଛନ୍ତି ତନ୍ମଧ୍ଯରୁ ସ୍ବର୍ଗତ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ଅନ୍ଯତମ । ଜଣେ ନିୟମିତ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ଲେଖକ ହିସାବରେ ସେ ସୁପରିଚିତ ଥିଲେ ।ଉଭୟ ଓଡ଼ିଆ ଓ ଇଁରେଜୀ ବ୍ଯାକରଣରେ ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ପ୍ରବେଶ ଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ମୁଖ୍ଯୁତଃ ଜଣେ ବୈୟାକରଣିକ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିଲା । ସେ ପଦ୍ଯ ଓ ଗଦ୍ଯ ବ୍ଯତୀତ ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଉଚ୍ଚସଶ୍ରେଣୀର ଅଧ୍ଯାପନା ନିମିତ୍ତ ଏକାଧିକ ବ୍ଯାକରଣ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଛନ୍ତି । ୧୯୧୦ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମ "ଓଡ଼ିଆ ବ୍ଯାକରଣ " ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ଓ ଏହା ପଞ୍ଚମ ଶ୍ରେଣୀର ପାଠ୍ଯକ୍ରମ ପାଇଁ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ଡାଇରେକ୍ଟରଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନିର୍ବାଚନା ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର "ରଚନା ଶିକ୍ଷା " ନାମକ ତାଙ୍କର ଆଉ ଏକ ପାଠ୍ଯପୁ୍ସ୍ତକ ପ୍ରାଥମିକଶ୍ରେଣୀ ରେ ଚଳୁଥିଲା । ଚିନ୍ତାମୂଳକ , ବର୍ଣ୍ଣାନାମୂଳକ ତଥ୍ଯ ମୂଳକ ପ୍ରବନ୍ଧ ସବୁ ଉଲ୍ଲିଖିତ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୁସ୍ତକ ରେ ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଜଣେ ଉଚ୍ଚକୋଟିର ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଭାବେରେ ଅଧ୍ଯାପନା ସଂଜାତ ଅଭିଜ୍ଞତା ନେଇ ସେ ଯେଉଁ ଅଭାବ ଓ ଆବଶ୍ଯକତା ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ , ତାହାକୁ ପୂରଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ଲିଖନରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ । ପ୍ରତିଷ୍ଟିତ 'ଉତ୍କଳ-ସାହିତ୍ଯ 'ଓ 'ସଂସ୍କାର 'ଆଦି ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ସେ ଜଣେ ନିୟମିତ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖକ ଥିଲେ ।ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ପ୍ରବନ୍ଧ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯ ରୁ ' ଭୂଗୋଲ ବିଦ୍ଯା ','ଶ୍ରଧର ସ୍ବାମି' 'ଇତିହାସ' ଓ ' ସ୍ବପ୍ନ ' ଆଦି ଉଲ୍ଲେଖଯୋ ଗ୍ଯ । 'ନବୋଦ୍ଯମ ' ନାମକ କବିତା ପୁସ୍ତକ ରେ ତାଙ୍କ ରଚିତ ସଂକଳିତ । କଥାବଳୀ (ପ୍ରଥମ ଭାଗ), କଥାବଳୀ (ଦ୍ବିତୀୟଭାଗ ) ତାଙ୍କ ରଚିତ ଅନ୍ଯ ଦୁଇଟି ଉଲ୍ଲେଖଯୋ ଗ୍ଯ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ । ଏହି ଦୁଇ ପୁସ୍ତକରେ ଉଭୟ ଗଦ୍ଯ ଓ ପଦ୍ଯରେ ଲିଖିତ ବିଷୟ ବିବିଧ ସନ୍ନିବେଶିତ ।ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କର ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକାଂଶ ନୀତି -ଉପଦେଶାତ୍ମକ। ସେଥିରେ ମଧ୍ଯ ତାଙ୍କ କବି ଚିତ୍ତର ସ୍ବତଃସ୍ପୁର୍ତ୍ତ ଅଭିବ୍ଯକ୍ତି ପରିସ୍ଫୁଟ ।ଚନ୍ଦ୍ରମୋହ ନବାବୁ ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକର ମୁଦ୍ରଣ ଓ ପ୍ରସାର ପାଇଁ ମ୍ଯାକ୍ ମିଲାନ୍ କମ୍ପାନୀ କୁ ସର୍ବସ୍ବତ୍ତ୍ବ ଲେଖିଦେଇଥିଲେ । ଦିର୍ଘ ଦିନ ଧରି ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀର ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ରୂପେ ଏହି କଥାବଳୀ (୧ମଭାଗ )ଓ କଥାବଳୀ (୨ୟଭାଗ ) ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ।ପ୍ରକୃତି ଚିତ୍ରଣରେ ତାଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଅନ୍ଯବଦ୍ଯ ।ଶିଶୁ ପ୍ରାଣରେ ଐଶୀଭାବନା ଜାଗରଣ ପାଇଁ ସେ ପଦେ ପଦେ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି । ବିଶ୍ବର ବିଶାବତା ଏବଂ ମହାନଦୀ ସଂଦର୍ଶନ କରି କବି ଅନୁଭବ କରିଛନ୍ତି , ସତେ
ଅବା ତାହାରି ମଧ୍ଯ ରେ ଅନନ୍ତ ଶକ୍ତି ରାଜପଣ କରୁଛି । ସେହି ପରମେଶ୍ବର ସର୍ବତ୍ର ବିଦ୍ଯମାନ
ଅଛନ୍ତି । ତାହାରି ମହିମା ଉପଲବଧି କରି ସେ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରିଛନ୍ତି । କଥାବଳୀ ରେ ଶିଶୁପାଠ ଉପ ଯୋଗୀ ଯେଉଁ କବିତା ସ୍ଥାନ ଲାଭ କରିଛି ସେ ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ଯରେ କେତୋଟି କଥା କବିତା ହେଲେ ହେଁ ଅଧିକାନ୍ଶ କବିତାରେ ପ୍ରକୃତି ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି । ଉକ୍ତ କବି ମଧୂସୂଦନଙ୍କ ପରି ସେ ମଧ୍ଯ ଛଅ ଋତୁର ବର୍ଣ୍ଣାନା କରିଛନ୍ତି । ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କ ଋତୁବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଉପମା ପ୍ରୟୋଗ ଏକାନ୍ତ ଭାବବ୍ଯଞକ । ବେଳେବେଳେ କବି ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଲେଖନୀ ଚାଳାନା କରିଛନ୍ତି । ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନଙ୍କ କଥାବଳୀସ୍ଥ କବିତାରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଗ ସମ୍ବଳିତ । ଗ୍ରୀଷ୍ମ କବିତାଟି ମଙ୍ଗଳ ରାଗରେ , ବର୍ଷାକବିତାଟି ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଲ ରାଗରେ , 'ଶରତ ' ରାମକେରି, 'ହେମନ୍ତ' କଳହଂସ କେଦାର 'ଶିଶିର ' କଲ୍ଯାଣ ଆହାର ଓ' ବସନ୍ତ ' ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ ରାଗରେ ବିରଚିତ । ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ବାବୁଙ୍କ ର ବହୁ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଅପ୍ରକାଶିତ । ଅନେକ କହନ୍ତି ,ତାଙ୍କ ଲିଖତ ପ୍ରବନ୍ଧ ଓ କବିତା ଗୁଡ଼ିକ ସେ ବାରମ୍ବାର ସଂଶୋଧନ କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖା ଶେଷ ହେବା ପାଇଁ ବହୁ ସମୟ ଦରକାର ପଡୁଥିଲା । ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ପ୍ରାୟ ଚାଳିଶଟି ଅପ୍ରକାଶିତ ପାଚଣ୍ଡୁଲିପି ଗୃହଦାହରେ ଭସ୍ମ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।
'
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଓ ସୁସାହିତ୍ଯିକ ଭାବରେ ଓଡିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ଜଣାଶୁଣା । ଏହି ପୁରୁଷଙ୍କ ବାଲ୍ଯାବସ୍ଥା ଯେପରି ଉତ୍କଟ ଦାରିଦ୍ର ଜନିତ ଦାରୁଣ କଷ୍ଟରେ କଟିଥିଲା, ଶେଷଜୀବନ ସେହିପରି କଟିଥିଲା ଯନ୍ତ୍ରଣା ଜର୍ଜରିତ ରୋଗ୍ଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇ ।
ଶତ୍ରୁମାନେ ତାଙ୍କର ଗୃହଦାହ କରି ଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଜୀବନସାରା ଜମିବାଡି
ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ମାଲିମୋକଦ୍ଦମା ଲାଗିରହିଥିଲା । ସେ ଥିଲେ ସଫାସୁତୁରା, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ଯରକ୍ଷା ପ୍ରତି
ଧ୍ଯାନଶୀଳ । ସେ ଦିଙ୍କୁ ଚାରିଥର ସ୍ନାନ କରୁଥିଲେ । ନିୟମିତ ପ୍ରାଣାୟାମ କରୁଥିଲେ ।
ପ୍ରାଣାୟାମଗତ ତ୍ରୁଟି ଯୋଗୁଁ ସେ ଗ୍ରହଣୀ ରୋଗରେ ପୀଡିତ ହୋଇ ୧୯୨୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍
୯ ତାରିଖରେ ପରଲୋକ ଗମନ କରିଥିଲେ ।
ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର ଚରିତ୍ରବତ୍ତା, ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ନିଷ୍ଠାପର
କର୍ମତ୍ପରତା ଓ ସାହିତ୍ଯ ରଚନାରେ ମଔଳିକତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରି ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ସମସାମୟିକ
ନେତୃସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ଯକ୍ତି ତଥା ତାଙ୍କର ଗୁଣମୁଗ୍ଧ ଯଶସ୍ବୀ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ସୃତିରେ ଯେପରି
ଦେଦିପ୍ଯମାନ ରହିଛନ୍ତି ସେଥିରୁ ଆଜିର ଶିକ୍ଷକ ତଥା ଛାତ୍ରସମାଜ ପ୍ରେରଣା ଲାଭ କଲେ
ଓଡିଶାର ଶିକ୍ଷକ- ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ, ଶିକ୍ଷା-ପ୍ରଶାସନ ଯେ ସମୃଦ୍ଧ ହୋଇପାରନ୍ତା, ଏହା ସବୁମନ୍ତେ ଆଶା
କରିଜାଇପାରେ ।
ଛବି
୪୭ ସ୍ମରଣୀୟ ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ଦାଶଶର୍ମା
ଡକ୍ଟର ରବିନାରାୟଣ ଦାସ
ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ ଅନ୍ତର୍ଗତ ବଳରାମପୁର ରାଜପ୍ରାସାଦର ରାଜସଭା ପ୍ରବେଶ କଲେ ଜଣେ ସୋମ୍ଯଦର୍ଶନ ଯୁବକ । ରାଜାଙ୍କୁ ସଂବାଦ ଦିଆଗଲା , ନବଦ୍ବୀପରୁ ଶିକ୍ଷାପ୍ରାପ୍ତ ଜଣେ ପଣ୍ଡିତ ଆସିଛନ୍ତି । ରାଜା ଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶର ତାଙ୍କୁ ରାଜାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖକୁ ପାଛୋଟି ନିଆଗଲା । ରାଜା କେବଳ ନାମମାତ୍ର ରାଜା ନଥିଲେ । ସେ ଜଣେ ପ୍ରବଣୀ ସଂସ୍କୃତ ପଣ୍ଡିତ ।ସେ ଆଗନ୍ତୁକୁଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ 'କ୍ବଃ ପୂବଃ '? ଆଗନ୍ତୁକ ପଣ୍ଡିତ ଉତ୍ତର ଦେଲେ 'ପୂରୀ ପୂର୍ଣ୍ଣଃ' । ବେଶ , ଏଇ କଥା ଦୁଇପଦ ରେ ପରିଚୟ ଓ ଘନିଷଷ୍ଠତା ହୋଇଗଲା । ଆଉ କୁଶଳ ପ୍ରଶ୍ନର ଆବଶ୍ଯକତା ନଥିଲା ।ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ବଃ (କେଉଁ) ପୁର (ରୁ ) ବଃ (ଆପଣ) ଆସିଛନ୍ତି । ପୂରୀ ନାମକ ପୁରୀ(ରୁ) ନଃ( ଆମ୍ଭେ ) ଆସିଅଛୁ । ରାଜା ତାଙ୍କ ଆଗମନର ଅଭିପ୍ରାୟ ପଚାରିଲେ । 'ଜଗନ୍ନାଥ- ପୂରୀ ' ଧାମରେ ଗୋଟିଏ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ଯାଳୟ ସ୍ଥାପନ ନିମନ୍ତେ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଦାନ ଲାଗି ପଣ୍ଡିତେ ଅନୁରୋଧ ବ୍ଯକ୍ତ କଲେ । ରାଜା ତ ତ୍କ୍ଷଣାତ ତାହା ପୂରଣ କରିଥିଲେ । ପଣ୍ଡିତେ ତାଙ୍କୁ ପୂରୀ ଆସିବାକୁ ନିବେଦନ କରି ଫେରିଲେ ।ରାଜା ତହିଁ ପରବର୍ଷ ପୂରୀକୁ ତୀର୍ଥଯାତ୍ରା ରେ ଆସି ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ଯାଳୟଟି ଦେଖି ମୁଗ୍ ଧ ହେଲେ ଏବଂ ଜଗନ୍ନଥଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ବିକ୍ଷ୍ଯ ଭୋଗବାବଦରେ ପ୍ରଦାନ କରବାକୁ ଯାଉଥିବା ଅର୍ଥକୁ ବିଦ୍ଯାଳୟ ତଥା ଛାତ୍ରବୃତି ନିମନ୍ତେ ଖଞ୍ଜଦେଲେ । ପ୍ର ତ୍ଯେକ ଛାତ୍ରଙ୍କ ପାଇଁ ବୃତ୍ତି ଥିଲା ମାସିକ ତିନି ଟଙ୍କା । ଏଇ ପଣ୍ଡିତ ହେଉଛନ୍ତି ସ୍କୁଲର ପ୍ରତିଷ୍ଟାତା ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ଦାଶଶର୍ମା।
ନବଦ୍ବୀପରେ କେବେ ତାଙ୍କର ଅଧ୍ଯୟନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା କହିବା କଷ୍ଟକର ।ତଥାପି ନଦୀୟାର ସଂସ୍କୃତ ଟୋଲମାନଙ୍କରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିଥିବା କାୱଲ ସାହେବଙ୍କ ୧୮୬୪ ମସିହା ରପୋଟ ଅନୁସାରେ ଜନୈକ ହରିହର ଶିରୋମଣିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଗୋଟିଏ ସଂସ୍କୃତ ତୋଲ ସେଠାରେ ପରିଚିତ ହେଉଥିଲା। ସମ୍ଭବତଃ ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ଏହି ଟୋଲର ଅଧ୍ଯାପନ କାର୍ଯ୍ଯ ରେ ଚିଯୁକ୍ତ ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ 'ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା 'ରୁ ଜଣାଯାଏ , ସେ କଲିକତା ସଂସ୍କୃତ କଲେଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ସିଲାବସ୍ ଅନୁସାରେ ପରୀକ୍ଷା ରେ ଦେଇ ଯୋଗ୍ଯ ତା ହାସଲ କରିଥିଲେ । ପୂର୍ବରୁ ବିଦ୍ଯାଳ ୟ ପରିଚାଳନାର ଅଭିଜ୍ଞତା ଥିବା ହେତୁ ଫୂରୀରେ ନ ଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ସମୟ ରେ ଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ପୁଣି ୧୮୭୨ ମସିହାରେ କଟକ ନର୍ମାଲ ଗୁରୁଟ୍ରେନିଂ ବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ଶେଷ ପରୀକ୍ଷାରେ ଦ୍ବିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିବା ଜନୈକ ହରିହର ଦାଶଙ୍କ ପରିଚୟ ମିଳେ । ସେ ସମ୍ଭବତଃ ଏହି ହରହର ଦାଶ ଅଟନ୍ତି ।କାରଣ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ବା ଶକ୍ଷକ ହେବା ପାଇଁ
ହୁଏତ ସରକାର ଟ୍ରେନିଂ କୁ ଏକ ଅବଶ୍ଯକ ଯୋଗ୍ଯତା ରୂପେ ରଖିଥିଲେ ।ଫଳରେ ସେ
ସେଠାରେ ଟ୍ରେନିଂ ନେଉଥିଲେ ।ଆଉ ମଧ୍ଯ ୧୮୭୦ ମସିହାରେ ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ବଙ୍ଗଳା ଭାଷାରେ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିବା ଉତ୍କଳ ଦୀପିକାରୁ ଜଣାଯାଏ ।ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ବଙ୍ଗଳା ରେ ଦୀର୍ଘଦିନ ସବସ୍ଥାନ କରିଥିବାରୁ ଏପରି ଏକ କାର୍ଯ୍ଯରେ ସେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇଥିବା ଅନୁମିତ ହୁଏ ।
ପଣ୍ଡିତ ହରିହର କେବଳ ସଂସ୍କୃତ ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ନଥିଲେ ,ସେ ବହୁ ଜନହିତକର କାର୍ଯ୍ଯରେ ମଧ୍ଯ ବ୍ରତୀ ଥଲେ ।ସେଥିମଧ୍ଯରୁ ' ମୁକ୍ତିଣ୍ଡପ ସଭାର ସଦସ୍ଯ
ରୂପେ ସେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ମଧ୍ଯ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସ୍ବାଧୀନ ଭାବେ ଶାସ୍ତ୍ରବଧ ଅନୁସାରେ ବିବିଧ ବ୍ଯବସ୍ଥା ଦେବା ଦ୍ବାରା ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପ ରାଜାଙ୍କ ହସ୍ତକ୍ଷେପରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ। ସେ ପୁରୀରେ ଗୋଟିଏ ସମିତି ଗଠନ କରି ଲୋକମାଙ୍କୁ ମେଲେରିଆ ବଟିକା ବିତରଣ କରୁଥିଲେ ଏବଂ କୁଇନାଇନ୍ ବଟିକା ଦ୍ବାରା ଲୋକମାଙ୍କୁ ମେଲେରିଆ ରକ୍ଷା କରିବାରେ ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିଥିଲେ ।ପୁରୀର ଏହି ସୋସାଇଟି ଦ୍ବାରା ଅର୍ଥ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ନରେନ୍ଦ୍ର ପୁଷ୍କରିଣୀ ,ଜଗନ୍ନାଥବଲ୍ଲଭସ୍ଥ ବେଣ୍ଟ ପୋଖରୀ ଆଦିର ସଂସ୍କାର ବ୍ଯବସ୍ଥ କରାଯାଇଥିଲା,ଏବଂ ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ଏଥିରେ ଅଗ୍ରଣୀ ଥିଲେ ।ସେ ପୁରୀର ସ୍ବାସ୍ଥ୍ଯ ଉନ୍ନତି ନିମନ୍ତେ ଭୁ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ।
ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ପୁସ୍ତକାଗାର ନିମନ୍ତେ ଚାନ୍ଦା ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ
ବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ଛୁଟି ନେଇ ଓଡ଼ିଶା ବାହାରକୁ ଯାଉଥିଲେ ।'ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା 'ରୁ ଜଣାଯାଏ ସେ ସାତଶହ ଟଙ୍କାର ପୁସ୍ତକ ସଂଗ୍ରହକରି ସ୍କୁଲ ପାଠାଗାର ନିମନ୍ତେ ପଠାଇଥିଲେ ।ପୁସ୍ତକ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସେ ଦାନ ଗ୍ରହଣ ଓ ବକୃତା ଦେଇ ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରୁଥିବା ମନେହୁଏ ।ଜଣେ ପ୍ରବୀଣ ବାଲା ଥିବା ହେତୁ କଲିକତାର ଜାତୀୟ କାଉନ୍ସିଲ୍ ରେ ସେ ୧୯୭୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ନ୍ଯାୟ କୁସୁମାଞ୍ଜଳି ଉପରେ ଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ରାଜା କାଳିକୃଷ୍ଣ ବାହାଦୁର ସଭାପତି ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ସଭାରେ ବହୁ ମାନ୍ଯଗଣ୍ଯ ବ୍ଯକ୍ତି ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ଉତ୍କଳ ଦୀପିକାରୁ ଜଣାଯାଏ ।ଏହା ଦ୍ବାରା ସେ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ଯାଳୟର ପାଠାଗାରକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ଉନ୍ନତ କରିପାରିଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା ତାଙ୍କର ଏହି ଉଦ୍ଯମର ପ୍ରଶଂସା କରିବା ସହ ତାଙ୍କର ସଫଳତା କାମନା କରିଥିଲେ ।
କଲିକତା ସଂସ୍କୃତ କଲେଜରେ ଓଡ଼ିଆ ଅଧ୍ଯୟନ କରୁଥିବାରୁ ପଣ୍ଡିତ ହରିହର
ଦୁଖଃ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସହିତ ଚାରି ପାଞ୍ଚଜଣ ଗ୍ରାସାଚ୍ଛାଦବ ଭାର ବହନ କରିବା ନିମନ୍ତେ 'ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା 'ର ସଂପାଦକଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ ।'ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା ' ମଧ୍ଯ ଧନିକ ବ୍ଯକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ସେପରି ଛାତ୍ରଙ୍କର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ହେବା ନିମନ୍ତେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ନିବେଦନ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।
ମାତ୍ର ୧୮୭୩ ମସିହା ନଭେମ୍ବର -ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ ସେ ଭୀଷଣ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇ
କଟକକୁ ଫେରି ଆସିଥିଲେ ।ତାଙ୍କର ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା ୩୪ ଟଙ୍କା ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ କ୍ରମେ ସେ ଅଧିକ ପୀଡ଼ିତ ଓ ପରେ ପାଗଳ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ଶେଷ ଜୀବନରେ ସେ ଅଗ୍ନିଦଗଧ ହୋଇ ମୃତ୍ଯ ବରଣ କରିଥିଲେ ।୧୮୭୪ ମସିହା ଫେବୃୟାରୀ ମାସରେ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ଯ ହୋଇଥିଲେ ।
ପଣ୍ଡିତ ହିରହର ପାଣ୍ଡିତ୍ଯ ସଂପର୍କରେ ଜଣାଯାଏ ,ସେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନଙ୍କ
ହୁରୁଥିଲେ ଏବଂ ରାଧାନାଥ ରାୟ ତାଙ୍କଠାରୁ କଠିନ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଅର୍ଥ ବୁଝୁଥିଲେ । ସେ ମଧ୍ଯ ଜଗନ୍ନାଥ ଧର୍ମ ସପକ୍ଷରେ ଯୁକ୍ତିକରି ଆର୍ଯ୍ଯ ସମାଜର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଦୟାନନ୍ଦ ସରସ୍ବତୀଙ୍କୁ ବିଶ୍ବକବି ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥଙ୍କ ପିତା ଦେବେନ୍ଦ୍ରନାଥଙ୍କ ବାସଭବନରେ ତର୍କ ସଭା ରେ ପରାଜିତ କରିଥିଲେ ।ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନନ୍ଧୁ ଗୁରୁ ମୁକ୍ତାର ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶଙ୍କର ଗୁରୁରୂପେ ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ପୁରୀରେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ।
ପଣ୍ଡିତ ହରିହରଙ୍କ ସଂସ୍କୃର ମୂଳକ କର୍ମର ଆଭିମୁଖ୍ଯ ଥିଲେ ନବ୍ଯ ଓ ପୂରାତନର
ସମନ୍ବୟର ସଂଘଟନ ।ସମାଜ ସଂସ୍କାର ନିମନ୍ତେ ସେ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ ଯେ ପୋଷକ ପରିଚ୍ଛଦର ପରିଧାନ ଓ ନାନା ଧର୍ମର ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ କଥୋପକଥନ, ଆହାର ଓ ବ୍ଯବହାର ଦ୍ବାରା ଜାତିଭ୍ରଷ୍ଟ ହେବା ଧାରଣା ଭ୍ରାନ୍ତି । ସେଥିପାଇଁ ସେ ସାହେବୀ କାଇଦାରେ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧି ଘୋଡାରେ ଚଡ଼ି ଗାଁ ଗାଁ ରେ କାଗଜରେ ଲାଖିବା ଓ ସ୍କୁଲ ବାସାଇବା ଆଦି କାର୍ଯ୍ଯ କରୁଥିଲେ ।
ସେତେବେଳେ ଲୋକଙ୍କ ଧାରଣା ଥିଲା ଯେ କାଗଜ ଛୁଇଁଲେ ଜାତିଯାଏ ଓ ଲୋକେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟାନ
ହୋଇଯାଆନ୍ତି ।ସେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ଶିକ୍ଷା କମିଟିର ସଭ୍ଯଥିଲେ । ଏହି ଦାୟିତ୍ବରେ ସେ ଜିଲ୍ଲାର (୫୧) ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ସଂସ୍କୃତ ଟୋଲମାନ ବସାଇଥିଲେ |ପୁରୀର ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ସେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷା ମଧ୍ଯ ଦେଉଥିଲେ | ତାଙ୍କ ଗ୍ରାମ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରର ସଂସ୍କୃତ ଟୋଇଟି ସେ ବୋସାଇଥିଲେ ଏବଂ ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲ୍ ର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେବାବେଳେ ସେଇଟା ସତ୍ଯବାଦୀ ବିଦ୍ଯାଳୟକୁ ଉଠିଆସିଥିଲେ |ପରେ ତାହା ବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ଅଲଗା ହୋଇ ଅଦ୍ଯାବଧୀ ସତ୍ଯବାଦୀରେ ରହିଛି |ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ' ଭାରତ ବିବରଣ ' ନାମରେ ଏକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାହାପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ରୂପେ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିବା 'ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା 'ରୁ ଜଣାଯାଏ |ମାତ୍ର ୩୨ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଏହି ସୁଗନ୍ଧିତ ପୁଷ୍ପଟି ଅକାଳରେ ଝରିଯାଇଥିଲା | 'ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା ' ଗୋପବନ୍ଧୁ, ନୀଳକଣ୍ଠ , ଗୋଦାବରୀଶ, ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର ପ୍ରମୁଖ ଲେଖାରେ ଜଣେ ମୌଳିକ ସଂଗଠକ ଓ ସଂସ୍କାରକ ଭାବରେ ସେ ସ୍ମରଣୀୟ ରହିଛନ୍ତି |
ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁ ହରିହରଙ୍କ ପ୍ରତିଭାକୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇ କହିଛନ୍ତ :
"ମୂକ ହୋଇକରି ଆସିଯାଏ ହରି
ଯେବେ ରହିଥାନ୍ତି ବଞ୍ଚି
ଓଡିଆଙ୍କ ହାତେ ଦେଇଥାନ୍ତେ ସତେ
ଉନ୍ନତି-ଭଣ୍ଡାର କାଞ୍ଚି |
** ** ** **
ଉତ୍କଳ ମଣ୍ଡଳେ ନବ୍ଯ ସଭ୍ଯ
ସର୍ବେ ଆଜି ସ୍ୱାର୍ଥପର
ଆସ ହରିହର ପଣ୍ଡିତ ପ୍ରବର
ସମାଜ ସଂସ୍କାର କର |"
( ଛବି) ( ଛବି) ଋଷିପ୍ରତିମ ଶିକ୍ଷକ ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହର ଦାସ ଡକ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ରକୁମାର ପ୍ରହରାଜ "ହରିହର ବାବୁ ମୋଟେ ଏଫ ଏ ପାସ୍ କରିଥିଲା।କିନ୍ତୁ ସେ ଥିଲା ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କର'ହରିଭାଗନୀ'।ସେବା ଓଚିରିତ୍ରବତ୍ତାରେ ଆମେମାନେ ତାଙ୍କୁ ଆଦର୍ଶ କରି ଧରିଥିଲୁ।ସେ ମିଛ କହି ଜାଣୁ ନଥିଲା।ଶିଖିବା ପାଇଁ ରାତି ହୋଇ ପାଞ୍ଚ ଥର ଆବୃତ୍ତିକଲେ ମଧ୍ଯ କହିଲାବେଳକୁ ସତଟା ପାଟିରୁ ଗାଳି ପକାଥିଲେ।ତାଙ୍କ ହୃଦୟ ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତି ଅସୀମ ସ୍ନେହ ଓ କ୍ଷମାରେ ପୂରି ରହିଥିଲା।"ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କର ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହରଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଏସୁତିଚାରଣ ସମକାଳୀନ ଏକାଧୀକ ବ୍ଯକ୍ତିଙ୍କର ଆତ୍ମ ଜୀବନୀରେ ଅନୁରୂପଭାବେ ବ ହୁଭାବରେ କଥିତ ଓସମର୍ଥିତ।ପଣ୍ଡିତ ହୀତକଂଠ୍,ଜଷ୍ଟିସ୍ ହରିହର ମହାପାତ୍ର , ଡକ୍ ଟର ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର, ଶକ୍ଷାବିଦ୍ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମିଶ୍ର ଓ ଅନ୍ଯମାନେ ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହରଙ୍କର ଅନନୁକରଣୀୟ ଚାରିତ୍ରିକ ମହାନତା ,କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଟା ଓ ସେବା ପରାୟଣତାର ସ୍ୱତଃସ୍ଫୂର୍ତ୍ତ ସ୍ମୃତିଚାରଣ କରିଯାଇଛନ୍ତି। (୫୨) ଏ ସବୁଥିରୁ ମନେହୁଏ ସେ ଥିଲେ ମାନବ ଦେହୀ ପ୍ରାଚୀନ ଗୁରୁକୁଳର ବ୍ରହ୍ମଦ୍ରଷ୍ଟା ଋଷି ।ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି ଗୀତାଭାଷ୍ଯ।ଏଫ ଏ ପାସ ପରେ ଦାରିଦ୍ର୍ଯ ବଶତଃ ଅଧିକ ଦୂର ବିଦ୍ଯାଳୟଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ କରିଅଗ୍ର କରି ନପାରି ସେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ଯାରିମୋହ ନ ଏକାଡେମୀରେ ଶିକ୍ଷକ ହୁଅନ୍ତି।
ସେଠାରେ ସେ ଲେଖିଥିବା ଇଂରାଜୀ ବ୍ଯାକରଣ (ଚାଇଲ୍ ଡ୍ ସ୍ ଇଜୀ ଫାଷ୍ଟ ଗ୍ରାମର)ଅର୍ଦ୍ଧକାଳ ଧରି ଓଡିଆ ଛାତ୍ର ମାନଙ୍କର ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷାର ଉପାଦେୟତମ ପୁସ୍ତକ ଭାବରେ ଉଭୟ ଛାତ୍ର ଓଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ସ ହାୟତା କରି ଆସିଥିବା ଏକାନ୍ତ ଅନୁଭୂତିର ବିଷୟ।ଇଂରାଜୀ ଭାଷା ଶିକ୍ଷଣ ଲାଗି ଏହା ଏକ ସରଳ ତଥା ପ୍ରାଂଜଳ ରୀତିରେ ଲିଖୀତ ଏକ ବ୍ଯାକରଣ ପୁସ୍ତକ।ଏ ପୁସ୍ତକଟିକୁ ଆୟର କରିଥିବା ଛାତ୍ର ଇଂରାଜୀରେ କେବେ ହାରିଯିବାର ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ।
ମାତ୍ର ସେ ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷକ ନଥିଲେ , ଥିଲେ ଉଚ୍ଚକଟୀର ଅଙ୍କ ଶିକ୍ଷକ। ଅଙ୍କ ବିଦ୍ଯା ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ତାଙ୍କର ପାରଦର୍ଶିତା ଥିଲା ସର୍ବସ୍ୱୀକୃତ।ସେଦିନର ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦାନର ସ୍ମୃତିଚରଣ କରି ତାଙ୍କର ଜନୈକ କୃତୀ ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷାବିଦ୍ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମିଶ୍ର ଲେଖିଛନ୍ତି :
"ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହର ଅଙ୍କ ଶିକ୍ଷକ।ଆମ୍ଭେମାନେ ମନେ କରୁଥିଲୁ-ଅଙ୍କରେ ତାଙ୍କପରି ଶିକ୍ଷକ ଓଡିଶାରେ କେହି ନଥିବେ।ସେ ଗୋଟି ଗୋଟି କରି ପୁସ୍ତକର ସମସ୍ତ ଅଙ୍କ କଷନ୍ତି ଏବଂ ନିଜର ରଚିତ ଉଦାହରଣ ଓ କୌତୂକ ପ୍ରଶ୍ନ ସାହାଯ୍ଯରେ ବିଷୟକୁ ମଧୁମୟ କରିଦିଅନ୍ତି।ଆମମାଙ୍କର ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀ(ସେ୍ କାଳର ୨ୟ ଶ୍ରେଣୀ)ରେ ସେ ସମସ୍ତ ପାଠ୍ଯ ଶେଷ କରିଥିଲେ।ଜ୍ଯାମିତିର କେତେଗୁଡିଏ ପ୍ରତିଜ୍ଞା ଓ ଅନୁଶୀଳନୀ କଷ୍ଟକର ବୋଧ ହେଉଥିବ ସେ ଜାଣି ଥିଲେ।ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ସମ୍ପାଦ୍ଯ ପଢାଇବେ ବୋଲି କହି ତାହା ପଢାଇଦିଅନ୍ତି।ତାହାର ଅନୁଶୀଳନୀ ବୋଲି କହି କେତେକ କରାନ୍ତି।କ୍ଲାସ୍ ଛାଡିଲା ବେଳକୁ ଯେଉଁ ଉପପାଦ୍ଯ ସାହାର୍ଯ୍ଯରେ ଅନ୍ଯ ଯେଉଁ ଉପପାଦ୍ଯ ଗୁଡିକ ସହଜରେ ହୋଇଥାଏ ତାହା ବୁଝାଇ ଦେଇ କହନ୍ତି ଚାରିଟା ଉପପାଦ୍ଯ କାଲିକି ଦିଆଗଲା।ଆମ୍ଭେମାନେ ଶୁଣିଲାବେଳେ ବହି ଦେଖି ନଥାଉ।ପରେ ଦେଖୁଁ , ସବୁତକ ସେ ସରଳ ଓ ପ୍ରାଜ୍ନଳ ଭାବରେ ବୁଝାଇ ଦେଇ ସାରିଛନ୍ତି।ସେ ନିଜେ ତାଙ୍କ ଆସ୍ଥାନରେ ବସିଥାନ୍ତି, ଯେ ଯେତେବେଳେ ଛାତ୍ରାବାସରେ ଯାହା ପଚାରେ, ତାହା ଅତି ସ୍ନେହ ଓ ଆନନ୍ଦର ସହିତ ବୁଝାଇ ଦିଅନ୍ତି।ସେ ଅତି ସରଳ ବିଶ୍ୱାସୀ, ଶାନ୍ତ ଓ କ୍ରୋଧବିବର୍ଜିତ।କ୍ଲାସ ଭିତରେ ତାଙ୍କର ବଡ ଗାଳି 'ଅଭଦ୍ର'।ସେ ସତ୍ଯବାଦୀ ଓ ମିଷ୍ଟଭାଷୀ।କପଟାଚାର ତାଙ୍କଠାରେ ତିଳେ ହୋଲେ ନ ଥିଲେ।ଭଲ ଭଲ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସେ ଅନ୍ଯାନ୍ଯ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପରି
(୫୩) ଭଲପାଆନ୍ତି,କାରଣ ଶ୍ରେଣୀର ପାଠ୍ଯଠାରୁ ଅଧିକ ବିଷୟ ପଢୁଥିବା ଆଗ୍ରହୀଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସେ ସାହାଯ୍ଯ(ଖୋଜିଲେ)କରନ୍ତି।ମାତ୍ର କାହାରି ସଂଗେ ପରାମର୍ଶ କରିବାକୁ ସେ କାହାକୁ ଡକାନ୍ତି ନାହିଁ।ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ବ୍ଯବହାର ସମାନ।"
ପ୍ଯାରୀମୋହନ ଏକାଡେମୀରୁ ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ଡକରା ପାଇ ହରିହର ଆସିଥିଲେ ସତ୍ଯବାଦୀକୁ।ଗୋପବନ୍ଧୁ ,ହରିହର ,ନୀଳକଂଠ ଓ ଗୋଦାବରୀଶ ଏକ ହିଁ ଛାତ୍ରାବାସରେ ଅନ୍ତେବାସୀ ଭାବରେ ପରସ୍ପରର ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ହୋଇଯାଇଥଲେ।ଚିନ୍ତନ , ମନନ,ସମାଜ ସେବା ଓସଂସ୍କାରଗତ ଅଭିମୁଖ୍ଯରେ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କର ନେତୃତ୍ବକୁ ଏମାନେ ସର୍ବାନ୍ତଃକରଣରେ ମାନି ନେଇଥିବାରୁ ସତ୍ଯବାଦୀ ବନବିଦ୍ଯାଳୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠା-ପରିଚାଳନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକତ୍ର ହୋଇ ଲାଗିପଡି ଥିଲେ।ସେହିଠାରେ ହରିହର ହୋଇଥିଲେ ଆଚାର୍ଯ୍ଯ-ଛାତ୍ରାବାସର ଆଦର୍ଶ ତତ୍ତ୍ବାବଧାରକ-ସଂଚାଳକ।"ସେଛାତ୍ରାବାସର ସମସ୍ତ ଭଲ, ମନ୍ଦର ଭାର ନେଇଥିଲେ।ତାଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ସୁଲଭ ସେବାପରାୟଣତା ଯୋଗୁଁ ସେଛାତ୍ରାବାସକୁ ଗୃହ ପରି କରି ପକାଇଥିଲେ।"କି ବର୍ଷା କି ଶୀତ ସେ ପ୍ରତ୍ଯହ ରାତି ୪ ଟାରୁ ଉଠି ସ୍ନାନାଦି ସାର ସ୍ବହସ୍ତରେ ଘଣ୍ଟିବଜାଇ ଛାତ୍ରାବାସର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଉଠାଇଥାନ୍ତି।
ଛାତ୍ରାବାସରେ ହରିହରଙ୍କର ସେବା ଅନ୍ତେବାସୀମାନଂକ ପକ୍ଷରେ କିଭଳି ସ୍ମରଣୀୟ ଥିଲା ତା'ର ସ୍ମୃତି ଚାରଣ କରିଯାଇଛନ୍ତି ସ୍ବନାମ ଧନ୍ଯ କବି ବୈକୁଣ୍ଠ ନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ।
ବୈକୁଣ୍ଠ ନାଥଙ୍କର ପିତା ଥିଲେ ବଡାମ୍ବା ଷ୍ଟେଟ୍ ର ଦେୱାନ୍ ।ତେଣୁ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ଯ ମଧ୍ଯରେ ତାଙ୍କର ଶୈଶବ ଅତିବାହିତ ହୋଇଥିଲେ ।ଦୁର୍ଦୈବବଶତଃ ତାଙ୍କର ପିତା ରାଜରୋଷର ସମ୍ମୂଖୀନ ହେବାରୁ ସମଗ୍ର ପରିବାର ଦୁଃଖ-ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ଅତଳାନ୍ତ ଗହ୍ବରକୁ ନିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଗଲେ।ପିତା ଅନନ୍ଯୋପାୟ ହୋଇ ପୁତ୍ର ବୈକୁଣ୍ଠ ନାଥଙ୍କର ଶିକ୍ଷାବ୍ଯବସ୍ଥା ତ ତ୍ କାଳୀନ 'ମଣିଷଗଢା କାରଖାନା ' ରୂପେ ଖ୍ଯାତିପ୍ରାପ୍ତ ସତ୍ଯବାଦୀ ବନବିଦ୍ଯାଳୟରେ କରାଇଲେ।ବିଦ୍ଯାଳୟ ପ୍ରବେଶର ପାଞ୍ଚ ସପ୍ତାହ ପରେ ସୁକୁମାର ବୈକୁଣ୍ଠ ନାଥଙ୍କ ଦେହ ସେଠାକାର ଗୋଳିଆ ପାଣିର ପୁଷ୍ପରିଣୀ-ସ୍ନାନ ଓବଗଡା ଭାତ-ଡାଲମା ଭୋଜଙ୍କୁ ସ ହି ନପାରି ଭୀଷଣ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇପଡିଲା।ଟାଇଫ ଏଡ ଜ୍ବର ସାଙ୍ଗକୁ ରକ୍ତାତିସାର ମିଶି ତାଙ୍କ କିଶୋର-ଶରୀରକୁ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଉଦ୍ବେଗଜନ କ ଭାବେ କ୍ଷୀଣ ଓ ଦୁର୍ବଳ କରି ଦେବାରୁ ସେ ମରଣାପନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ପ ହଞ୍ଚିଲେ।ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ଲେଖିଛନ୍ତି: "ମୁଁ କତରାଲଗା ପ୍ରାୟ ପଡିଥାଏ, ମୋତେ କୋଳରେ ଧରିଥାନ୍ତି
(୫୪) ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହର ।ହୋମିଓପ୍ଯାଥିକ ଔଷଧ ଦେବା ସହିତ ଯାବତୀୟ ପଥିପାଞ୍ଚଣ ନିଜ ହାତରେ
ସେ କହୁଥାଆନ୍ତି ।ଏମିତି କଅଁଳ କଥା କହି ସେ ମୋତେ ପଥି ଧରାଉଥାଆନ୍ତି ସେ ମୁଁ ଅଝଟ କରି ପାରୁନଥାଏ ।ଯେତେବେଳେ ମୁଁ ଆଖିଖୋଲେ ,ଦେଖେ ଆଚାଯ୍ଯ ମୋତେ କୋନରେ ଧରିଛନ୍ତି । ଥରେ ଥରେ ଆଚାଯ୍ଯଙ୍କ ଜଂଘରେ ମୋର ଝାଡ଼ା ହୋଇଯାଏ ।ସେ ନିର୍ବିକାର ଭାବରେ ତାଙ୍କ ଜଂଘକୁ ଓ ମୋତେ ସ୍ବହସ୍ତରେ ପୋଛି ପରିଷ୍କାର କରିଦିଅନ୍ତି। ତାଙ୍କୁ ମୁହଁକୁ ଚାହିଁଲେ ,ତାଙ୍କର ଭରସାଦିଆ ଆଶ୍ବାସନାବାଣୀ ଶୁଣିଲେ ମୋର କଷ୍ଟ ଅନେକ ଊଣା ହୋଇଯାଏ । ଏମିତି କେତେଗୁଡ଼ାଏ ଦିନ ବିତିବା ପରେ ମୁଁ କ୍ରମଶଃ ସୁସ୍ଥ ହେଲି । ମୋର ସେ ଅବସ୍ଥା ରେ ଆମ ଘରର କେହି ମୋର ପାଖରେ ରହିବା ପରିସ୍ଥିତିରେ ନଥିଲେ ।ମାତ୍ର ମୁଁ ଭାବେ, ଆମ ଘରର କେହି ଏପରିକି ମୋ ବୋଉ ମଧ୍ଯ ମୋର ଏପରି ସେବା କରିପାରି ନଥାନ୍ତା , ଯାହା ମୋ ପାଇଁ କରିହିଲେ ସେବାର ମୂର୍ତ୍ତିମାନ ପୁରୁଷ ଆଚାଯ୍ଯ ହିରହର।"
ଆଚାଯ୍ଯ ହରିହର ଅକ୍ଷରେ ଥିଲେ ସତ୍ଯ, ନିଷ୍ଟା ,ସେବା ,ଦୟା , ସହିଷ୍ଣୁତା,ଚରିତ୍ରବତ୍ତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ସ ହକର୍ମୀମାନ ଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ବଡ। ମାତ୍ର ପରିଚାଳନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେ ହୋଇଥିଲେ ବିଫଳ।ସତ୍ଯବାଦୀ ବିଦ୍ଯାଳୟର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ପଦରେ ତାଙ୍କୁ ବସାଇ ଦିଆ ଯାଇଥିଲା ,ହେଲେ ତଦ୍ଦ୍ବାରା ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯ ସିଦ୍ଧ ହେଲାନାହିଁ।ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଂଠ କ ହିଲେ 'ଆମ ହରି ଭାଇନା ଗୋଟିଏ ଗୋରୁ ।" ଗୋଦାବରୀଶ ତାଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରି କ ହିଲେ- "ହରିଭାଇନା ଙ୍କୁ ମୁଁ ନିଜେ ଗୋରୁ ବୋଲି ଜାଣିଥିଲି।ଗୁହାଳରେ ବନ୍ଧା ହେଲାବେଳେ ସେ ବେକ ଦେଖାଇ ଦିଅନ୍ତି, ଦୁଧ ଦୁହିଁବାକୁ ଗଲେ ହଲଚଲ ନ ହୋଇ ଠିଆ ହୁଅନ୍ତି ,ଲାତ ମାରନ୍ତି ନାହିଁ, ଶିଙ୍ଗ ଏତେ ଧୀରେ ଧୀରେ ହଲାନ୍ତି ଯେପରିକି କାହା ଦେହରେ ନବାଜିବ।ସୁତରାଂ ତାଙ୍କୁ ଗୋରୁ ବୋଲି କହିଲେ ମୁଁ ବିନା ଆପତ୍ତିରେ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଏ।"
ଆମ ଓଡଶାଦେଶର ବିଦ୍ଯାଳୟମାନ ଙ୍କରେ ଦକ୍ଷ,ବିଦ୍ଯାବନ୍ତ, ଚରୁତ୍ରବାନ ଶକ୍ଷକମାନ ଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ସର୍ବତ୍ର ବିଚ୍ଚୂରିତ ହୋଇଆସିଛି ଓ ଆସୁଥିବା; ମାତ୍ର ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହରଙ୍କ ଭଳି ଛାତ୍ରବସଳ, ମମତାସିକ୍ତ , ସ୍ନେହପ୍ରବଣ , ସେବାତ ତ୍ ପର ଶିକ୍ଷକ ସଦାସର୍ବଦା ସୁଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ରହିବେ।କାରଣ ସେ ଥିଲେ ଯଥାର୍ଥରେ ବ୍ରହ୍ମଦର୍ଶୀ, ଉପନିଷଦୀୟ ଆଚାର୍ଯ୍ଯ।
(୫୫) ଛବି
ମହାମନସ୍ୱୀ ଶିକ୍ଷକ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ
ଡକ୍ଟର ରବିନାରାୟଣ ଦାସ
ଦେଖନ୍ତୁ ଆପଣେ , ମାଷ୍ଟ୍ର ପଢାଇବା ପାଇଁ ବ୍ଯଗ୍ର ଅଥଚ ଛାତ୍ର ପଢି ପାଇଁ ନାରାଜ; ଏପରି କେଉଁଠି ଦେଖାନାହିଁ। ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ଯଦି ଏପରି ହେବ ଏ ସ୍କୁଲର ମହତ୍ତୱ ଆଉ ରହିଲା କେଉଁଠି। ଏ ପିଲାଟା ସବୁ କାମରେ ଲିଡର ସାଜି ପାଠ ଛାଡି ପିଲାଙ୍କୁ ମତେଇ ନଷ୍ଟ ହେବାକୁ ଯାଉଛି।କ୍ଲାସରେ ଭଲ ପଢୁଛି ବୋଲି ମନରେ ତାର ଗର୍ବ ହେଇଗଲାଣ । ମାତ୍ର ପଚାରିଲେ କିଛି କହିପାରୁନି। ଏଥର ଏ ସ୍କୁଲରୁ ପୁଜା ନାଟକ ଆଦି ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ ଯିବ। ବିରକ୍ତିଭରା ଗୁରୁଗମ୍ଭୀର କଣ୍ଠରେ ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ମଣିଷଗଢା କାରଖାନା ବା ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ କହିଉଠିଲେ। ପାଖରେ ନତମସ୍ତକ ଛାତ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମିଶ୍ର। ସେ ସେତେବେଳେ ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲର ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର। ଏକାଦଶ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଗଲେ ମାଟ୍ରିକ ପରିକ୍ଷା ପାଇଁ ପିଲାମନେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲେ। ଦଶମଶ୍ରେଣୀ ପିଲାଙ୍କ ଉପରେ ସ୍କୁଲର ଗଣେଶ ଓ ସରସ୍ବତୀ ପୁଜାର ଭାରଥିଲା। ସେମାନେ ମଧ୍ଯ ସ୍କୁଲରେ ନାତକ, ଶ୍ଳୋକାନ୍ତ, ଖେଳ, କସରତ ଇତ୍ଯାଦି ସମସ୍ତ କିଛି ନିଜେ ନିଜେ ପରିଚାଳନା କରୁଥିଲେ। ଶିକ୍ଷକମାନେ ଯଦିଓ ସେମାଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ଥାନ୍ତି ତଥାପି ସେମାନେ ପ୍ରାୟ ମୂକ ଦର୍ଶକ ସାଜି ପିଲାମାଙ୍କୁ ସବୁ କଥାରେ ଉତ୍ସାହିତ କରି ନିଜ କାମ ନିଜେ କରିବାକୁ ଛାଡି ଦେଇଥାନ୍ତି। କେବଳ ନିତନ୍ତ ଆବଶ୍ଯକ ହେଲେ ସେମାନେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରି ସମସ୍ଯାର ସମାଧାନ କରନ୍ତି। ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁ କହିଲେ-"ହଇରେ, ନୀଳକଣ୍ଠକୁ କାହିଁକି ହଇରାଣ କରୁଛ। ସେତ ପଢାଇବା ପାଇଁ ରାତିସାରା ପରିଶ୍ରମ କରି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଛି। ତୁମେ ନାହିଁ କରୁଛ କାହିଁକି?" ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର କହିଲେ "ଆଉ ମାତ୍ର ସାତଦିନ ପରିକ୍ଷା ରହିଲା ଆମ୍ଭେ ତ ଭଲ କରି ପଢିନୁ,ଜଣିନୁ, ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇନୁ, ସରସ୍ବତୀ ପୂଜାରେ ବ୍ଯସ୍ତ ଅଛୁ, ପଢିବୁ କେତେବେଳେ,ପରିକ୍ଷା ଦେବୁ କେତେବେଳେ। ସେ ପରିକ୍ଷା ତ ଆମ ସ୍କୁଲ ପାଠ ନୁହଁ। ଆମେ ଆସନ୍ତା ବର୍ଷକୁ ପରିକ୍ଷା ଦେବୁ।
ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ କିନ୍ତୁ ନଛୋଡ ବନ୍ଧା। ପିଲାଙ୍କୁ ପଢିବାକୁ ହେବ ଓ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ହେବ।ସରସ୍ବତୀ ପୂଜା ପଛେ ବନ୍ଦ ହେଉ ବା ଅନ୍ଯମାନେ ପରିଚାଳନା କରନ୍ତୁ କିନ୍ତୁ ପିଲାମାନେ ପରୀକ୍ଷା ଦେବେ। ପରୀକ୍ଷାଟି ଥିଲା ସ°ସ୍କୃତ ପ୍ରଥମା। ଏହା ପୁଣି ସ୍କୁଲ ପାଠର ଅନ୍ତର୍ଗତ ସତ୍ଯବାଦୀ ଟୋଲର ଛାତ୍ରମାନେ ପରୀକ୍ଷା ଦେଉଥିଲେ। ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ସ୍କୁଲର କେତେକ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ମତାଇ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାର ଉଦ୍ଯମ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ପୂର୍ବବର୍ଷ ପ୍ରଥମ ଦଫାରେ ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ରମାନେ ନିଜର ପଢା କରିବା ସହିତ ସଂସ୍କୃତ ଟୋଲର ପଢା କରିବା କଷ୍ଟକର ହେବା ଫଳରେ ସଂସ୍କୃତ ପରୀକ୍ଷାରେ ଫେଲ ହୋଇଥିଲେ।
ନୀଳକଣ୍ଠ ପୁଣି ଆଉ ତିନିଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଉତ୍ସାହ ଦେଇ ନାମ ଲେଖାଇ ଦେଇଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ଟୋଲ ରାତିରେ ଘୋଷି ମୁଖସ୍ଥ କରିବା ଢଙ୍ଗରେ ଅଭ୍ଯସ୍ତ ନଥିଲେ। ଆଉ ମଧ୍ଯ ସ୍କୁଲପଢା ଶେଷକରି ଏବଂ ଅନ୍ଯ କାମସବୁ କରି ସମସ୍କୃତ ପାଠକୁ ଟୋଲରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ଢଙ୍ଗରେ ଘୋଷିବାକୁ ସମୟ ପାଉନଥିଲେ । ତେଣୁ ସେମାନେ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇପାରିବେ ନାହିଁ ବୋଲି ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କୁ ଜଣାଇଥିଲେ। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ନିଜେ ସେମାନଙ୍କୁ ସଂସ୍କୃତ ପଢାଇବା ପାଇଁ ସ୍ଥିର କଲେ । ସେ ନିଜେ ପଢି ପିଲାମାନେ କିପରି ଅଳ୍ପ ସମୟରେ ତାହା ବୁଝିପାରିବେ ଓ ପରୀକ୍ଷାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇପାରିବେ ତହିଁର ବ୍ଯବସ୍ଥା କଲେ ପିଲାମାନେ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ଯିବାବେଳେ ଟୋଲ ପଣ୍ଡିତ ସେମାନଙ୍କୁ କହିଲେ 'ତୁମେ ସବୁ କାହିଁକି ଯାଉଛ। ଗତବର୍ଷର ପିଲାଙ୍କ ଦଶା ତ ଜାଣିବ।" ପିଲାମାନେ କହିଲେ ଆମେତ ଆପଣଙ୍କ ପାଖରେ ପଢିନାହୁଁ, ଆମେ ଫେଲ ହେଲେ ଆପଣଙ୍କର ଦୁଃଖ କରିବାର କିଛି ନାହିଁ। ପରୀକ୍ଷା ପରେ ଯେତେବେଳେ ଫଳ ବାହାରିଲା, ଦେଖାଗଲା, ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ପାଖରେ ପଢିଥିବା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରୁ ଜଣେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଓ ଅନ୍ଯ ଦୁଇଜଣ ଦ୍ବିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ପାଶ କରିଛନ୍ତି। ଗୋଟିଏ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନୂଆ ବିଷୟ ପଢି ତାକୁ ଆୟତ୍ତ କରି ପିଲାଙ୍କୁ ଓଢିବାରେ ସାହାଯ୍ଯ କରି, ବିଶେଷତଃ ନୂଆ ଢଙ୍ଗରେ ପଢିବାର ବାଟ ଦେଖାଇ ଓ ପଢାଇ ସେ କିପରି ପିଲାମାନଙ୍କୁ କୃତିତ୍ବର ସହ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ କରାଇ ପାରୁଥିଲେ ତାହା ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ।
ଏହି ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ଜନ୍ମ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସତ୍ଯବାଦୀ ଥାନାର ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ପୁର ଗ୍ରାମରେ ୧୮୮୪ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୫ ତାରିଖ ଦିନ। ସେ ୧୮୯୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାଦ୍ଦରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରପୁରରୁ ମଧ୍ଯଭର୍ଣ୍ଣାକୁଲାର ବୃତ୍ତି ଲାଭ କରି ପଶ କରିବା ପରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇଥିଲେ। ୧୯୦୫ ମସିହାରେ ତାଙ୍କ ବିବାହ ହୋଇଥିଲା ଓ ୧୯୦୭ ରେ ସେ ଏଫ ଏ ପାଶ କରି ଏମ ଏ ପଢି ପାଇଁ କଲିକତା ଯାଇଥିଲେ। ୧୯୧୧ରେ ଦର୍ଶନରେ ଏମ ଏ ପାଶ କରି ସତ୍ଯବାଦୀ ବନ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ହେଡମାଷ୍ଟର ଭାବରେ ଯୋଗଦେଲେ। ଏହି ପଦବୀରେ ସେ ୧୯୧୮ ମସିହାଯାଏଁ କାର୍ଯ୍ଯ କଲେ। ସେହି ସମୟ ମଧ୍ଯରେ ନାନାଦି ସଂସ୍କାରମୂଳକ କାର୍ଯ୍ଯ ସେ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେଥିରେ ପ୍ରଧାନ ଥିଲା ନିଶ ଆନ୍ଦୋଳନ, 'ସତ୍ଯବାଦୀ' ମାସିକ ପତ୍ରିକା ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲରୁ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ସଂପାଦନାରେ ବାହାରିଥିଲା। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ତାହାର କାର୍ଯ୍ଯକାରୀ ସଂପାଦକ ଥିଲେ। ୧୯୧୯ ମସିହାରେ ଘୋର ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପ୍ରପିଡିତଙ୍କ ସେବାରେ ସେ ନିଯୁକ୍ତ ଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିବରଣୀ ଓ ଅତ୍ଯନ୍ତ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ନକ୍ସାନୁସାରେ ତତ୍କାଳୀନ ବିହାର ଓଡିଶା ପ୍ରଦେଶର ଲଟସାହେବ ମରୁଡି ଅଞ୍ଚଳ ଗସ୍ତକରି ସରକାରୀ ଅଭେଳା ବିଷୟ ସ୍ବୀକାର କରିଥିଲେ। ସେ ୧୯୨୦ ମସିହାରେ ସାର ଆଶୁତୋଷ ମୁଖାର୍ଜିଙ୍କ ନିମନ୍ତ୍ରଣକ୍ରମେ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସ ୨୧ ତାରଖ ଦିନ କଲିକତା ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଆଧୁନିକ ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ଯ ଓ ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାଷାତ୍ତ୍ବ' ବିଭାଗରେ ଓଡିଆ ଅଧ୍ଯାପକ ରୂପେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ମାତ୍ର ୧୯୨୧ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୬ ତାରୀଖରେ ପଦତ୍ଯାଗ କରି ଆସି ୭ ତାରିଖରେ ସମ୍ବଲୌରଠାରେ ଅସହଯୋଗ ଅନ୍ଦୋଳନ ପରିଚାଳନା କରିଥିଲେ। ସେଠାରୁ ସେ 'ସେବା' ପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ଯାଳୟ ଗଢି ତାହାର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ରୂପେ କିଛି ଦିନ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ୧୯୨୩ ମସିହାରୁ ତାଙ୍କର ରାଜନୈତିକ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା। ଏବଂ ସେ କଂଗ୍ରେସର ସ୍ବରାଜ୍ଯ ଦଳରେ ଯୋଗଦେଲେ। ୧୯୨୪ରୁ ବିହାର-ଓଡିଶା ପ୍ରଦେଶର ଅଣମୁସଲମାନ ଭାବରେ କେନ୍ଦ୍ର ବ୍ଯବସ୍ଥା ସଭାକୁ ସେ ନିର୍ବାଚିତ ହେଲେ। ୧୯୨୬ ଠାରୁ ସ୍ବରାଜ୍ଯ ଦଳର ସଂପାଦକ ରୂପେ ୧୯୩୦ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ। ସେ ୧୯୨୭ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୮ ତାରୀଖରେ କେନ୍ଦ୍ର ଆସେମ୍ବଲିରେ ଓଡିଆ ଭାଷାଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳର ଏକତ୍ରୀକରଣ ପ୍ରସ୍ତାବ ଆଗତ କରିଥିଲେ। ୧୯୨୮ ୨୯ରେ 'ସମାଜ'ର ସଂପାଦନା ତାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ହୋଇଥିଲା। ଏହା ବ୍ଯତୀତ ଟାଟା ଓ କଲିକତାରେ ଶ୍ରମିକ ସଂଗଠନ, କାକଟପୁର ଲବଣ ସତ୍ଯାଗ୍ରହରେ ଯୋଗଦାନ, ସର୍ବଦଳୀୟ ସମ୍ମିଳନୀର ସଭାପତି ଦାୟିତ୍ବ ଗ୍ରହଣ, ପୁରୀ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନର ଅଭ୍ଯର୍ଥନା ସମିତି ସଭାପତିତ୍ବ ଗ୍ରହଣ, 'ନବଭାରତ' ପତ୍ରିକାର ସଂପାଦନା ଓ ପ୍ରକାଶନ, ଉତ୍କଳ ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାପତି ଦାୟିତ୍ବ ଗ୍ରହଣ, 'ଲୋକମତ' ଖବରକାଗଜ ସଂପାଦନା ଓ ପ୍ରକାଶନ ଇତ୍ଯାଦି କାର୍ଯ୍ଯମାନ ସେ କରିଥିବା ଜଣାଯାଏ। ସେ ଉତ୍କଳ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାପତି ରୂପେ ୧୯୪୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ରହିଥିଲେ ଓସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷଙ୍କ ସହିତ ଯୋଗଦେଇଥିଲେ। ପରେ କଂଗ୍ରେସରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଇ ସେ ସ୍ବାଧିନ 'ଜନସଂଘ' ଦଳ ଗଠନ କରିଥିଲେ ଓ ସତ୍ଯବାଦୀ ଆସନରୁ ବିଧାନ ସଭାକୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ। ଏହା ପରେ ପଣ୍ଡିତ ଜବାହାରଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କ୍ରମେ କଂଗ୍ରେସରେ ଯୋଗଦାନ କରି ପରେ ବିଧାନ ସଭାର ବାଚସ୍ପତି ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ। ଅଣରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ଯ ମଧ୍ଯରେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ ଗଠନ କମିଟିରସଭାପତି, ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ଯ ସମାଜର ବରେଣ୍ଯ ଆଜୀବନ ସଭ୍ଯ, ଶାନ୍ତିନିକେତନରୁ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଲାଭ, ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ସମ୍ମାନିତ ଡି ଲିଟ୍ ଲାଭ ଓ ଏହାର ଉପକୁଳାଧିପତି ରୂପେ ନିଯୁକ୍ତି, ଓଡିଶା ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମିର ସଭାପତି, ବିଧାନ ସଭାର ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ରାଜେନ୍ଦ୍ରପ୍ରସାଦଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପଦ୍ମଭୂଷଣ ଉପାଧିରେ ଭୂଷିତ, ଓ ଅତ୍ମଜୀବନୀ ନିମନ୍ତେ ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀରୁ ସମ୍ମାନ ଲାଭ ଅନ୍ଯତମ। ସେ ୧୯୨୭ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ମାସ ୬ ତାରୀଖରେ ଇହଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କରିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଏହି ପରି ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନର ଆଦ୍ଯପର୍ବ ଶିକ୍ଷକତାରେ କଟିଥିଲା। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଆଦ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନ ସଂପର୍କରେ ତତ୍କାଳୀନ ମାଇନର କ୍ଲାସର ଷଷ୍ଠଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ଯୟନ କରିଥିବା ଜଷ୍ଟିସ ହରିହର ମହାପାତ୍ର ଏକ ବକ୍ତୃତା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ କହିଥିଲେ ଯେ ସେ ସେମାନଙ୍କ ଶ୍ରେଣୀରେ ଥରେ ଇଂରାଜୀ ପଢାଉଥିଲେ। ଏହା ସେ ଶ୍ରେଣୀରେ ଇଂରାଜୀ ପଢାଇବା ପାଇଁ ଆସିଥିବା ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ପଢାଇବା ପଦ୍ଧତି ଦର୍ଶାଇବା ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା। ସେ ଦୁଇଟି ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦ 'This' ଓ 'That' ର ଅର୍ଥ ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନିକଟ ଓ ଦୁରର ବସ୍ତୁକୁ ଦେଖାଇ ଏହି ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦକୁ ପଢାଇ ଥିଲେ। ପରେ ବାକ୍ଯ ଦ୍ବାରା ତାହାର ବ୍ଯବହାର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ବତାଇଥିଲେ। ଏହା ବ୍ଯତୀତ ବ୍ଯାକରଣ ଅନୁସାରେ ଏ ପଦ ଦୁଇଟି କ'ଣ ତାହା ମଧ୍ଯ ସେ ପିଲାଙ୍କୁ ବୁଝାଇଥିଲେ।
ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦାନ ରୀତି ମଧ୍ଯ ଅଦ୍ଭୁତ ଥିଲା। ଇତିହାସ ପଢାଇବା ପାଇଁ ସେ ଗୋଟିଏ ନୂଆ ପଦ୍ଧତି ବାହାର କରିଥିଲେ। ସେଥିରେ ସେ Significant N.6 ନୀତି ପ୍ରୟୋଗ କରି ପିଲାଙ୍କୁ ବୁଝାଇଦେଲେ ଯେ, ଆଦିମ ଯୁଗ, ବୈଦିକ ଯୁଗ, ହିନ୍ଦୁ ଯୁଗ, ମୁସଲମାନ ଯୁଗ, ମରହଟ୍ଟା ଯୁଗ ଓ ବ୍ରିଟିଶ ଯୁଗ ଏପରି ଛଅଟି ମୁଖ୍ଯ ରାଜାଙ୍କ ଶାସନ ରୂପେ ଚିହ୍ନଟ କରିଦେଇଥିଲେ। ସେମାନେ ହେଲେ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ, ଅଶୋକ,କନିଷ୍କ, ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ,ଯଶୋବର୍ମନ ଓପୃଥ୍ବୀରାଜ। ଏହା ବ୍ଯତୀତ ଚାରି ବେଦ, ସଂହିତା ଓ ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର ମଧ୍ଯ ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କୃତିର ଛଅଟି ବିଶିଷ୍ଟ ଅଙ୍ଗ ରୂପେ ରହିଥିବା ସେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ଦେଇଥିଲେ।
ସେହିପରି ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ପିଲାଦମାନଙ୍କୁ ସଂସ୍କୃତ ପଢାଇଲା ବେଳେ ଏକ ନୂଆ ବାଟରେ ତାହା ଶିଖାଇଥିଲେ। ଏହାକୁ ଯୁକ୍ତି, ପ୍ରମାଣ ଓ ସାଧନ ଦ୍ବାରା ସେ ଶିଖାଉଥିଲେ। ଏ ରୀତି ମଧ୍ଯ ଟୋଲରେ ପଢାଯିବା ରୀତିରୁ ଫରକ ଥିଲା।
ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ପିଲାଦିନରୁ ନିଜେ ଶିକ୍ଷାକରି ଅନ୍ଯକୁ ଶିକ୍ଷାଦେବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଯମ କରିଆସୁଥିଲେ। ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ପଢିବା ବେଳେ ସେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିଲେ ଯେ ପାଦ୍ରୀମାନେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରନ୍ତି ଓ ପରେ ପ୍ରଚାର କରନ୍ତି। ଏ ରୀତିରେ ସେ ନିଜେ ଅଜ୍ଞ ଥିଲେ ଓ ତାଙ୍କର ସାଥୀ ଛାତ୍ରମାନେ ମଧ୍ଯ କିଛି ଜାଣିନଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମନ୍ତେ ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗୀର୍ଜାକୁ ଗଲେ। ଏଇପରି ଭାବରେ ଦେଖି ପ୍ରକୃତ ପକ୍ଷେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝି ଅନ୍ଯକୁ ବୁଝାଇବା ତାଙ୍କର (୬୧)ଅଭ୍ଯାସରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା। ମାତ୍ର ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ କେତେକ ପ୍ରବୀଣ ତଥା ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ କଠୋର ଦ୍ରୁଷ୍ଟିରେ ପଡିବାକୁ ହୋଇଥିଲା। ସ୍କୁଲ ଜୀବନରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ହାତରେ ଭଲ ଡ୍ରଇଂ ହେଉନଥିଲା। ସେଥ୍ପାଇଁ ସେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କଠାରୁ ବିଦ୍ରୁପାମ୍କ ଭର୍ସନା ଶୁଣିଥ୍ ଲେ। ଏହା ତାଙ୍କୁ ବଡ ବାଧ୍ଥ୍ ଲା। ଛାତ୍ର ଜୀବନରେ ନହେଲେ ମଧ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନରେ ସେ ମଡେଲ୍ ଡ୍ରିଇଂ ପୁସ୍ତକଟିଏ ଲେଖିଲେ। ଅଙ୍କନରେ ନହେଲେ ବି ବହିରେ ଡ୍ରିଇଂ କରିବାର ଏକ ସୁନ୍ଦର ପଦ୍ଦତି ସେ ବାହାର କରିଥ୍ ଲେ। ସେ ବହିଟି ପରେ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରେ ଚଳିଥ୍ ଲା।ତଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପିଲାମନେ ଭାରି ଆଦର କରିଥ୍ ଲା। ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲ ପଲାମାନେ କେବଳ ଶ୍ରେଣୀ ଗୃହରେ ଉନ୍ନତ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରୁନଥ୍ ଲେ। ପରିଭ୍ରମଣ ଶିକ୍ଷାର ଏକ ଅଙ୍ଗ ରୁପେ ସେଠାରେ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥ୍ ଲା।ସେଥ୍ପାଇଁ ନୀଳକଣ୍ଠ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ନେଇ କୋଣର୍କ,କଣ୍ଟିଲୋ ଆଦି ସ୍ଥାନଙ୍କୁ ଯାଇଥ୍ ଲେ। କୋଣାର୍କ ଦର୍ଶନ କରି ସେ ମନ୍ଦିର ସଂପର୍କରେ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ବୁଝି ପିଲାମାନେ ନୀଳମଣ୍ଠଙ୍କ ସହିତ ରାମଚଣ୍ଡୀ ଯାତ୍ରା କରିଥ୍ ଲେ। ରାମଚଣ୍ଡୀଠାରେ ଚନ୍ଦ୍ରକିରଣରେ ମାୟାଦେବୀଙ୍କ ମନ୍ଦିରର ଦୃଶ୍ଯ ଦେଖିବାସେମାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ଥ୍ ଲା। ସେ ଦିନ ଥ୍ ଲା କୁଆଁର ପୁନେଇ। ମାତ୍ର ପ୍ରବଳ ବର୍ଷା ଓ ବତାସି ହେତୁ ପିଲାମାନେ ମନ୍ଦିର ବାହାରକୁ ବିହାରିପାରିନଥ୍ ଲେ। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ସେମାନଙ୍କ ଶୋଇବା ଅବସ୍ଥାରେ ନିଜେ ଅନିଦ୍ରା ରହି 'କୋଣାର୍କ' କାବ୍ଯର 'ରାମଚଣ୍ଡୀରେ ରାତୀ' ଭାଗଟି ଲେଖ୍ଥ୍ ଲେ। ଅନୁଭୁତି,ଅବସାଦ, ୱସାମାଜିକଚଳଣୀ, ତିଥ୍ ରମହତ୍ତ, ଇତିହାସ ଓ ସ୍ବପ୍ନରେ ଗୋଳିହୋଇ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥ୍ ବା ଅନବଦ୍ଯ କୋଣାର୍କେ କାବ୍ଯର ପ୍ରାଣ ସେହି ସମୁଦ୍ରିସିକତରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ କଲମରେ ଜୀବନ୍ତ ରୂପେ କାୟା ପରିଗ୍ରହଣ କରିଥ ଲା। କିନ୍ତୁ କଣ୍ଟିଲୋ ଯାତ୍ରା ଥ୍ ଲା ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିପରୀତ ଘଟଣା। ସେଠାରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଗଡ଼ଜାତ ଶାସନର କଳଙ୍କ ଜର୍ଜରିତ ଦିଗ ଲୁଚି ରହିପାରିନଥ୍ ଲା। ତାଙ୍କ ବିଦ୍ରୋହ ଆତ୍ମା ସେଠାରେ ଉଗ୍ର ରୂପ ପରି ଗ୍ରହଣ କରି ରାଜଶକ୍ତିଏ ଅନ୍ଯାୟ ବିରୋଧରେ ଦୃଡ଼ ପ୍ରତିବାଦ ଜ୍ଞାପନ କରିଥ୍ ଲେ। ଏହା ଘଟିଥ୍ ଲା ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜାଙ୍କ ଦ୍ବାରା, ବଳଦମାନଙ୍କୁ ଧରି ଜଗିରହିଥ୍ ବା ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଦୁଃଖରେ ଅତିଷ୍ଠ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ (୬୨)ପୀଡ଼ିତ ହୃଦୟର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଯୋଗୁଁ। ପିଲାମାନେ ଚାଲି ଚାଲି ଯୌଥିଲେ। ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜା ଏ ଖବର ପାଇ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପିଲାମାନେଙ୍କ ଆତିଥେୟତା ନିମନ୍ତେ ପୂର୍ବରୁ ଜଣାଇଥିଲେ। ପିଲାମାନେ ଗୋବିନ୍ଦପୁରଠାରେ ପହଞ୍ଚିବା ବେଳକୁ ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜା ଚାଳିଶ ଖଣ୍ଡ ଶଗଡ଼ ପଠାଇ ଦେଇଥିଲେ। ଶଗଡ଼ିଆମାନେ ଆଗରୁ ଆସି ଗୋବିନ୍ଦପୁରଠାରେ ଅପେକ୍ଷା କରଥିଲେ। ଗଢ଼ଜାତର ପ୍ରଜାମାନେ ରାଜାମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଅତ୍ଯାଚାରିତ ହେଉଥିବା ଆଗରୁ ଜଣାଥିଲା। ତେଣୁ ନୀଳକଣ୍ଠ ସେ ଶଗଡ଼ିଆମନଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ମନରେ କଷ୍ଟ ଥିବା ଅନୁଭବ କଲେ। ସେଥିପାଇଁ ସେମନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ତୁମ୍ବେମାନେ କେତେ ଲେଖିଁଏ ମଜୁରି ପାଅ? ଶଗଡ଼ିଆମାନେ ହାତରୁ ଖାଇ ସେଠାକୁ ଶଗଡ଼ ଆଣି ଆସିଥିବା କଥା କହିବାରୁ ନୀଳକଣ୍ଠ କ୍ରୋଧାନ୍ନିତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ। ସେ ଗୋବିନ୍ଦପୁରଠାରେ ଏକ ଛାତ୍ର ସଭା କରି ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନଙ୍କର ଅନ୍ଧାରିଶାସନର ସ୍ବରୂପ ବୁଝାଇ ଦେଲେ। ତା' ପରେ ଶଗଡ଼ିଆମାନଙ୍କୁ ଫେରିଯାଇ ରାଜାଙ୍କୁ କହିବାକୁ କହିଲେ ଯେ, ସତ୍ଯବାଦୀର ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଯେଉଁ ରାଜା ବେଠିଶଗଡ଼ ପଠାଇଛନ୍ତି, ସେ ରାଜାଙ୍କର ନିମନ୍ରଣ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ସତ୍ଯବାଦୀ ବିଦ୍ଯାଳୟ ସେଠାକୁ ଯିବ ନାହିଁ। ଶଗଡ଼ିଆମାନେ ମହା ଅଡ଼ୁଆରେ ପଡ଼ିଲେ। ସେମାନେ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କୁ ଅନୁନୟ କରି ରାଜରୋଷର ପରିମାଣ ଜଣାଇବାରୁ ନୀଳକଣ୍ଠ ସାଙ୍ଗରେ ଥିବା ଶିକ୍ଷକ ମାନେ ମଧ୍ଯ ବହୁତ ଚିନ୍ତିତ ହେଲେ। ଶେଷକୁ କଥା ହେଲା ଯେ, ଶଗଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ସରଦାର ଯାଇ ରାଜାଙ୍କୁ ଦେବେ ପିଲାମାନେ ବା ଶିକ୍ଷକମାନେ ବେଠିଶଗଡ଼ ବ୍ଯବହାର କରିବେ ନାହିଁ। କେତକ ଶଗଡ଼ର ଦରକାର ଥିବରୁ ସେମାନେ ଶଗଡ଼ ଭଡ଼ା ଦେଇ କେତେଖଣ୍ଡ ଶଗଡ଼ ରଖିବେ। ସରଦାର ଯାଇ ରାଜଙ୍କୁ ଏ ଖବର ଦେଲେ। ରାଜା ଏ ଖବର ପାଇ ଆଉ କୋଡ଼ିଏ ଖଣ୍ଡ ଶଗଡ଼ ଓ ପୂର୍ବ ଶଗଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଜୁରୀ, ଖାଇବା ଜିନିଷ ଓ ବଳଦଙ୍କ ପାଇଁ ଖାଦ୍ଯ ପଠେଇ ଦେଲେ। ରାଜା ସାହେବ ମଧ୍ଯ କ୍ଷମାମାଗି ପତ୍ର ଦେଇଥିଲେ ଓ ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ପିଲାମାନଙ୍କ ଆସିବା ବାଟକୁ ଚାହିଁ ବସିଛନ୍ତି ବୋଲି ସେଥିରେ ଲେଖିଥିଲ। ତେଣୁ ପିଲାମାନେ ଓ ଶିକ୍ଷକମାନେ ଆଦରରେ ସେସବୁ ଶଗଡ଼ ବ୍ଯବହାର କଲେ। ଏହିପରି ଭାବରେ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଦୃଢ଼ତା, ନିର୍ଭୀକତା ଏବଂ ଅନ୍ଯାୟ ବିରୋଧରେ ସିଂହ ପରକ୍ରମରେ ଠିଆହେବା ଆଦି କାର୍ଯ୍ଯରେ ପତ୍ରିଫଳିତ ହେଉଥିଲେ। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ କଲିକତାରେ ରହୁଥିବା ସମୟରେ ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର ପରୀକ୍ଷା ଦେବା ପାହଞ୍ଚିଥିଲେ। ଦର୍ଶନ ବିଷୟରେ ସେ ଆଦୈଅ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇନଥିଲେ। (୬୩)ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ମାତ୍ର ସାତଦିନ ମଧ୍ଯରେ ନିଜେ ପଢ଼ି ତାଙ୍କୁ ସେଥିରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଇଥିଲେ। ଗୋଦାବରୀଶ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ ଆସିବା ପରେ ସେ କେତେ ନମ୍ବର ପାଇବେ ତାହାର ହିସାବ କରି କହିବାକୁ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ। ନୀଳକଣ୍ଠ ତାଙ୍କୁ ଉତ୍ତରର ଆକଳନ କରି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଠ ସଂଖ୍ଯା କହିଲେ। ଗୋଦାବରୀଶ ପୁଣି ସେ ବିଷୟରେ ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରେ ସର୍ବୋଛ କେତେ ନମ୍ବର ଉଠିବ ବୋଲି ପଚାରନ୍ତେ ନୀଳକଣ୍ଠ ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କୁ କହିଥିବା ନମ୍ବରର ସଂଖ୍ଯାଟି ଜଣାଇଲେ। ବାସ୍ତବରେ ତାହା ହିଁ ଘଟିଥିଲା। ନୀଳକଣ୍ଠ ନିଜର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ସେ କେତେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଓ କେତେ ନମ୍ବର ଉତ୍ତର ଦେଲେ ସେସବୁ ଅଙ୍କ କଶିଲା ପରି ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ଭାବରେ ଆକଳନ କରି ପରିଥିଲେ। ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ନିଜର ଆତ୍ମଜୀବନୀ 'ଅର୍ଦ୍ଧଶତାଦ୍ଦୀର ଓଡ଼ିଶା ଓ ତହିଁରେ ମୋ ସ୍ଥାନ' ପୁସ୍ତକରେ ଏହା ଲେଖିଛନ୍ତି। ଜଣେ ଗରିବ ଓ ମେଧାବୀ ଛାତ୍ର ଜମିଦାରଙ୍କଠାରୁ ସାହାଯ୍ଯ ପାଇ ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲକୁ ଆସି ପାଠ ପଢ଼ୁଥିଲେ। ଥରେ ଜମିଦାର ଠିକ୍ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ଯ କରିବା ଭୁଲି ଯାଇଥିଲେ। ତେଣୁ ପିଳାଟି ଠିକ୍ ସମୟରେ ସ୍କୁଲ ଫି' ଓ ଛାତ୍ରାବାସର ଖର୍ଚ୍ଚ ଦେବାରେ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ସେ ଲଜ୍ଜାବଶତଃ କାହାକୁ ମାଗି ପାରିଲେ ନାହିଁ କିମ୍ବା କାହାକୁ କିଛି କହି ପାରିଲେ ନାହିଁ। ସେଥିପାଇଁ ସେ ଦିନେ ସ୍କୁଲ ଓ ବୋଡିଂ ଛାଡି କାହାକୁ କିଛି ନକହି ନିଜ ଘରକୁ ଚାଲିଗଲେ। ପରେ ତାଙ୍କୁ ଯେତେବେଳେ ଖୋଜା ହେଲା, ସେ ମିଳିଲେ ନାହିଁ। କଛିଦିନ ପରେ ସେ ବୋଡିଂ ଓ ସ୍କୁଲ ଦରମା ସଂଗ୍ରହ କରି ସନ୍ତର୍ପଣରେ ସ୍କୁଲରେ ପହାଞ୍ଚିଲେ। ନୀଳକଣ୍ଠ ଏପରି ଘଟଣାରେ ପୂର୍ବରୁ ରାଗି ଯାଉଥିଲେ। ସେ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ତୁରନ୍ତ ଡାକି ପଠାଇଲେ। ସ୍କୁଲର ନିୟମ ଭାଙ୍ଗିଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଉପରେ ଦଶଟଙ୍କା ଜୋରିମାନା କରାଗଲା। ବାଳକଟି ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲରେ ଆଉ ପଢ଼ିପାରିବାର କୌଣସି ଆଶା ନଦେଖ୍ ଏବଂ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ କ୍ରୋଧରେ ଭୟଭୀତ ହୋଇ କାନ୍ଦିବାକୁ ଲାଗିଲା। ଆଚାର୍ଯ୍ଯ ହରିହର ତାଙ୍କୁ ଡାକିନେଇ ତା' ଠାରୁ ସବୁକଥା ବୁଝି ନୀଳକଣ୍ଠ ଓ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ। ଗୋପବନ୍ଧୁ ମଧ୍ଯ ପିଲାଟି ପାଇଁ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କୁ କହିଲେ। ନୀଳକଣ୍ଠ ଯେତେବେଳେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଠ ଭାବରେ ଜାଣିଲେ ଯେ ପିଲାଟି ଅତ୍ଯନ୍ତ ଗରିବ ଏବଂ ଏହାଦ୍ବାରା ତା'ର ସ୍କୁଲରେ ପଢିବା ଅସମ୍ବବ ତାଙ୍କ ହୃଦୟ ତରଳିଗଲା। ସେ ପିଲାଟିକୁ ପାଇ ପଢ଼ାପଢ଼ି କରିବାକୁ କହି ବିଦାୟ କରିଦେଲେ ମାତ୍ର ନିଜ ହାତରୁ ଜୋରିମାନା ଟଙ୍କା (୬୪) ପିଇଠ କରିଦେଲେ। ଗୋପବନ୍ଧୁ ପଚାରିବାରୁ ସେ ଉତ୍ତର ଦେଲେ, ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲର ଶୃଙ୍ଖଳାଅତୁଟ ରଖିବାକୁ ହେଲେ ପିଲାଟିକୁ ଜୋରୁମାନା ଦେବାକୁ ହିଁ ପଢ଼ିବ। ସେଥିପାଇଁ ସେ ଏ ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିଛନ୍ତି। ଏହା ଫଳରେ ଭବିଷ୍ଯତରେ କୈଣସି ଛାତ୍ର ନିଜର ସୁବିଧା ଅସୁବିଧା ନଜଣାଇ ସ୍କୁଲ ବା ବୋଡିଂରୁ ବାହାରକୁ ଯିବେ ନାହିଁ। ଏଥିରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଦୃଢ଼ ଶୃଙ୍ଖଳାଜ୍ଞାନ ଓ କୋମଳ ହୃଦୟର ପରିଚୟ ମିଳିଥାଏ। ପଠାଣି ସାମନ୍ତ ଜଣେ ଜ୍ଯୋତିଷ ଥିଲେ। ୧୯୧୬ ମସିହା ବେଳକୁ ତାଙ୍କର ଗଣନା ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଥିବା ଜଣାଯାଇଥିଲା। ତାହାକୁ ଲକ୍ଷ୍ଯକରି ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ନିଜେ ରାତିରେ ବାହାରେ ବସି ଆକାଶର ମାନଚିତ୍ର ପକାଇ ତାରା, ଗ୍ରହ ଆଦି ନିରୀକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ଆରମ୍ବ କଲେ। ଏହାପରେ ସେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରହ, ତାରା ଆଦିଙ୍କ ସ୍ଥିତି ଓ ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖ୍ ଦିଗ ଜାଣିବାର ଉପାୟ ଶିଖାଇଲେ। ସେହି ପିଲାମାନେ ଯୋଗେଶଚନ୍ଦ୍ର ରାୟଙ୍କୁ ଅନ୍ଧାର ରାତିରେ ସ୍କୁଲ ଆଡକୁ ନେଇଯାଉଥିବା ବେଳେ ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ଆମେ କେଉଁଆଡ଼େ ଯାଉଚେ?ପିଲାମାନେ ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ଆମେ ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ ଯାଉଥାଇଁ। ସେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ କିପରି ଜାଣିଲ? ପିଲାମାନେ ଧୃବତାରା ଓ ଅନ୍ଯ ନକ୍ଷତ୍ର ମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଦେଖିଇ ଏବଂ ସେହି ଦିଗକୁ ଯାଉଥିବା ଦର୍ଶାଇ ଉତ୍ତର ଦେବାରେ ସେ ଖୁବ୍ ଖୁସି ହୋଇଥିଲେ। ପରେ ସେ ଜାଣିଲେ ଯେ, ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଚେଷ୍ଟାରେ ସେମାନେ ଏହା ଶିଖିପାରିଛନ୍ତି। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଜ୍ଯୋତିଷ ହେବକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ ମାତ୍ର ଏହା ସାହାଯ୍ଯରେ ବ୍ଯବହାରିକ ଜ୍ଞାନ ବଢ଼ାଇବାକୁ ଉଦ୍ଯମ କରିଥିଲେ। ତେଣୁ ଦେଶୀୟ ଜ୍ଞାନର ବ୍ଯବହାର ଲୋପ ପାଉଥିବା ବେଳେ ତାହାର ଯଥାପଥ ଶିକ୍ଷା କିପରି ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରିବ ସେ ବିଷୟ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ। ଏହା ସତ୍ତ୍ବେ ଏ ବିଷୟ ସ୍କୁଲ ପାଠର ଅନ୍ତର୍ଗତ ନଥିଲା। ଲେଖକ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲରେ ଅଧ୍ଯୟନ କଲାବେଳେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ଛାତ୍ର ଓ ସ୍କୁଲର ତ୍ତ୍କାଳୀନ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହରିହର ମହାପାତ୍ର ମଧ୍ଯ ଧ୍ରୃବତାରା ଦେଖାଇ ସେ କେତେ ଡିଗ୍ରୀ କୋଣରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଛି ତାହା ଦୁଇଟି ଖୁଣ୍ଟ ପୋତି ଦଉଢ଼ି ବାନ୍ଧି ଦେଖାଇ ଦେଇଥିଲେ। ଏହା ସେ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କଠାରୁ ଶିକ୍ଷା କରିଥିବା ଜଣାଇଥିଲେ। (୬୫) ନୀଳକଣ୍ଠ ସ୍କୁଲରେ ପ୍ରଧନ ଶିକ୍ଷକ ଥ୍ ବାବେଳେ ପୁରୀକୁ ବହୁତ ଯାତ୍ରୀ ଚାଲି ଚାଲି ଗୁଣ୍ଡିଚା ବେଳେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ଆସୁଥ୍ ଲେ। ସେମାନେ ଏହି ସମୟରେ ସାକ୍ଷୀଗୋପାଳଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ଆସୁଥ୍ ଲେ। କିନ୍ତୁ ଅଧ୍କାଂଶ ସମୟରେ ସେମାନେ ହଇଜା ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ଥ ହୋଇ ପୋକମାଛି ପରି ରାସ୍ତାକଡ଼ରେ ମରିଯାଉଥିଲେ। ବିଶେଷ ଭାବରେ ସାକ୍ଷୀଗୋପଳ ମଧ୍ଯରେ ସେମାନେ ରାସ୍ତାକଡ଼ରେ ମରିପଡ଼ିବା ସହ ପାକ ଆଖ ଗାଁରେ ହଇଜା ରୋଗ ମଧ୍ଯ ବ୍ଯାପୁଥିଲା। ସେଥିରେ ବହୁଲୋକ ମରୁଥିଲେ। ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ସେମନଙ୍କୁ ହୋମିଓପ୍ଯାଥ୍କ ଔଷଧ ଦେଲେ ଏବଂ ମୃତ ବ୍ଯାକ୍ତିମାନଙ୍କ ଶବ ସତ୍କାର କରି ବହୁ ଯାତ୍ରୀଙ୍କ ଜୀବନ ରକ୍ଷା କରିବା ସହତ ପାଖ ଆଖ ଗାଁରେ ତାହା ବ୍ଯାପିବା ବନ୍ଦ କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଯମ କରିଥିଲେ। ଆଉ ମଧ୍ଯ ଗାଁ ଗହଳରେ ସେ ହୋମିଓପ୍ଯାଥ୍କ ଔଷଧ ଦେଇ ହଇଜା ରୋଗୀଙ୍କ ସେବା କରିଥିଲେ। ସେମନଙ୍କୁ ହଇଜାର ପ୍ରତିକାର ନିୟମ ମଧ୍ଯ ବତାଇ ଦେଉଥିଲେ। ଏହା ଗୋଟିଏ ରୋଗ ଓ ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ କୋପ ନୁହେଁ ବୋଲି ବଝାଇ ସେ କୁସଂସ୍କାର ଦୁର କରିବା ପାଇଁ ଆପ୍ରଣ ଉଦ୍ଯମ କରିଥିଲେ। ଏହି ସମୟରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ ଥିଲେ ସତ୍ଯବଦୀ ସ୍କୁଲର ଅନ୍ଯତମ ଶିକ୍ଷକ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ରଥ। ଏହା ଦ୍ବାରା ପାଖ ଆଖ ଗାଁରେ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ପ୍ରତି ଲୋକଙ୍କର ସ୍ନେହ ଓ ଭକ୍ତି ଜାଗ୍ରତ ହୋଇଥିଲା। ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲରେ ପିଲାମାନେ ପଂକ୍ତିଭୋଜନରେ ବସି ଖାଉଥିଲେ। ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲ ଚାରିପାଖରେ ନୈଷ୍ଠକ ଆଚରବନ୍ତ ସାସନଗ୍ରାମର ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଏହାକୁ ଘୋର ବିରୋଧ କରିଥିଲେ। ସେଥି ସହିତ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ନିଶ ରଖିବା ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ ଆହୁରି ଖପା ହେଲେ। ଫଳରେ ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲରେ କୌଣିସି ଲୋକ ନିଆଁ ଲଗାଇଦେଲେ। ସ୍କୁଲ ଗୃହ ଓ ସେଥିରେ ଥିବା ବହୁ ମ୍ବଲ୍ଯବାନ୍ ପସ୍ତକ ଭସ୍ମସାତ୍ ହୋଇଥିଲା। କିନ୍ତୁ ନୀଳକଣ୍ଠ ଅବିଚଳିତ ଭାବରେ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଧରି ନଡ଼ିଆ ବରଡାର ଛାମୁଣ୍ଡିଆ କରି ତହିଁ ଆରଦିନକୁ ସ୍କୁଲ ପାଠପଢ଼ାର ଯଥାରୀତ କାର୍ଯ୍ଯ କରିବାରେ ସଫଳ ହେଲେ। ସେହିପରି ନିଜର ନିଶ ଅନ୍ଦୋଳନ ବିରୋଧରେ କପୋତେଶ୍ବର ନିକଟରେ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗୋଷ୍ଠୀ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ନିଶ ବିରୋଧରେ ଏକ ସଭା କରି ତାଙ୍କୁ ଜାତିରୁ ବହିଷ୍କାର କରିବାର ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିଥିଲେ। ଏପରିକି ପୁରୀରୁ 'ପ୍ରଦୀପ' ନାମରେ ବାହାରିଥିବା ପତ୍ରିକାରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ନିଶ ପୋଢ଼ିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଚାର କରାଯାଇଥିଲା। ମାତ୍ର ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ପ୍ରବନ୍ଧମାନଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଦାହରଣ ସହିତ ବ୍ୟଙ୍ଗ ଭାଷାରେ ଏହାର ପ୍ରତିବାଦ କରିବା ସହ କପୋତେଶ୍ୱରଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ରକ୍ଷଣଶୀଳମାନଙ୍କୁ ଯୁକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ପରାସ୍ତ କରିବା ଫଳରେ ତାଙ୍କୁ ସମାଜରୁ ବାହାର କରିବା ଉଦ୍ୟମ ପଣ୍ଡ ହୋଇଯାଇଥିଲା। ବିପଦ ସମୟରେ ଅସାମୀ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଓ ପ୍ରତିରୋଧରେ ସିଂହ ବିକ୍ରମରେ ଲଢିବା ଏବଂ ଶାସ୍ତ୍ର ଅନଭିଜ୍ଞ ଲୋକ ବିଶ୍ୱାସ ବା କୁସଂସ୍କାରକୁ ଶାସ୍ତ୍ର ଜ୍ଞାନରେ ପରାଭୂତ କରି ଦୂର କରିବା ଦିଗରେ ନୀଳକଣ୍ଠ ଅଗ୍ରଣୀ ଥିଲେ। ସତ୍ୟବାଦୀ ସ୍କୁଲ୍ ର ଛାତ୍ରମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଶିକ୍ଷା କରୁଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ସତ୍ୟବାଦୀ ଡାକ୍ତରଖାନାରେ ଛାତ୍ରମାନେ ସାମୟିକ ଭାବରେ ରୋଗୀ ସେବାରେ ମଧ୍ୟ ତାଲିମ ନେଉଥିଲେ। ଏହା ସତ୍ୟବାଦୀ ଶିକ୍ଷା ବିଧାନରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିଲା। ଘରପୋଡି ସମୟରେ ଛାତ୍ରମାନେ ପାଖ ଆଖ ଗ୍ରାମମାନଙ୍କରେ ଯାଇ ନିଆଁ ଲିଭାଇବା ମଧ୍ୟ ସେହି ସମୟରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଇଥିଲା। ଏସବୁରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ପିଲାଙ୍କୁ ନେଇ ସେ ସ୍ଥଳକୁ ଯାଉଥିଲେ। ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡିକ ଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷା ସହିତ ସମାଜସେବା ଓ ସଂସ୍କାର,ବ୍ୟବହାରିକ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଭୃତି ନୀଳକଣ୍ଠ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦେବା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ। ଆମ ରାଜ୍ୟର ଏହି ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଶିକ୍ଷକ ୧୯୬୭ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ୬ ତାରିଖରେ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ।
ନୀତିନିଷ୍ଠ, ସମର୍ପିତପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ କେବଳ ସତ୍ୟବାଦୀ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପରିସରକୁ କାଳର କଷଟୀରେ ମହିମାନ୍ୱିତ କରି ନଥଲେ, ଶିକ୍ଷକୀୟ ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ସ୍ୱଦେଶରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରିବାଲାଗି ତାଙ୍କର ସଦୁଦ୍ୟମ ଥିଲା କାଳୋତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ।
(ଛବି)
(ଛବି)
ଦରଦୀ କବିପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର
ପ୍ରଫେସର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
"ତରୂଲତା କୁଞେ ବସିଛି ଧୀରେ ମୁଁ,
ଆନ ତରୁଲତା ପରି ,
ତରୁଲତା ଅଙ୍ଗୁ ପଡୁଛି ମୋ ଅଙ୍ଗେ
ମଉନେ ସୁମନ ଝଡି।
ପଲ୍ଲବ ଉଢାଳେ ସୁଖେ ଗାଉଥିବା
ପିକ ପଚଞ୍ଚମକୁ ଜିଣି ,
ଶିଶୁକଣ୍ଠ ରୋଳେ ଭରିତ ହୁଅଇ
ଏ ଚାରୁ କାନନ ଭୂମି।
ଏ ମଧୁମିଳନେ ଲଭେ, ମୁଁ ତ , ମୋର
ପରାଣପରଶ ଧନ ,
ଆନ ଦେଶେ କାହିଁ ଯିବି ମୁଁ ଜୀବନେ
ତେଜି ଏ ବକୁଳ ବନ ?"
(୬୭) ଶଂସତି କବିତାଂଶଟିର ରଚିୟିତା କିଏ ଜାଣିବା ବା ଅନୁମାନ କରିବା କଷ୍ଟର ନୁହେଁ।ବକୁଳ ବନର କ୍କୁଳକବି ଗୋଦାବରୀଶ ସତ୍ଯବାଦୀ ବନବିଦ୍ଯାଳୟର ସୁନ୍ଦର ଶ୍ଯାମଳ ପରିବେଶରେ ଚପଳକୋମଳ ଛାତ୍ର ମାନଙ୍କର ମଧୁର କଳ ରୋଳ ରେ ହୋଇଛନ୍ତି ସୁଗ୍ଧମୋହିତ|ଏହା କବି ମାନଙ୍କର କେବଳ ଏକ ଆବେଗ ନୁହେଁ,ଏହା ତାଙ୍କର ଅନ୍ତରର ଅଭୀପ୍ପା|ଏହି ଅନୁଷ୍ପାନ"ମନୁଷ୍ୟଗଣକାରଆଖାନା"ଓ ସବୁଜ ଛୁରିଆନା ଦଳକୁ କୁଞ୍ଜ ତାଙ୍କୁ ସାରାଜୀବନ ସେଠାରେ ଅତିବାହିତ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଛି|ତାର ପବିତ୍ର ଭୁମିରେ ସେ ନିଜର ଶରୀରକୁ ଶେଷରେ ମିଶାଇ ଦେବାକୁ ମନ କରି ଗାଇଛନ୍ତି;
ମାଗି ମୁଁ ମେଲାଣି ଜୀବନ ସାଯୟାହ୍ମେ ମୁଦନ୍ତି ମୁଁ ନେତ୍ରେ ବେନି, ଏ ଭୂମିର ମାଟି ମାଟିରେ ମିଶାଇ ରଖିବି ମୋ ତନୁ ଘେନି|
ଆଦର୍ଶ ଗୁରୁକୁନିର ପାଣିପବନ,ପ୍ରକୃତିପରିବେଶ ସ ହିତ ତାଙ୍କର ଆତ୍ମିକ ତ ଥା ହାଦ୍ଦିକସମନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା|ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଥିଲେ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଜଣେ ଅସାଧାରଣ ମହାପୁରୁଷ;ସେ ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ଆତ୍ମଜୀବନୀରେ ଲେଖିଥିଲେ,"ଗୋପବନ୍ଧୁ ବାବୁଙ୍କ ମୁହଁର ଲାବଣଣ୍ଯ,କଥାର ମାଧୁରୀ,ହସର ସାରଲ୍ଯ,ଆଖିର ଜ୍ଯେତି,କପାଳର ତେଜ ଓ ଯୁକ୍ତିର ଗାରିମା ,ସରଳ ତେଜିୟାନ୍ ତରୁଣ ପ୍ରାଣକୁ ଚୁମ୍ବକ ପରି ଟାଣି ନିଏ"
ଭାକ୍ତ କବି ମଧୁସୁଦନଙ୍କ ପରାମର୍ଶକ୍ରମେ ସତ୍ଯବାଦୀର ବଲୁକ ବନ ଏକ ସାର୍ଥକ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ଯାଲୟ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ବିବେଚିତ ହେଲା|୧୯୧୧ମସିହାରେ ଏଠାରେ ଯେଉଁ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଟାନଟି ଗଢି ଉଠିଥିଲା,ଗୋଦାବରୀଶ୍ ଏମ।ଏ ପରିକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେବାର ପରେ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ବ୍ଯକ୍ତିତ୍ୱ ଓ ଆଦର୍ଶର ଚାମ୍ବକୀୟ ଆକର୍ଷଣରେ ଆସି ସେଠାରେ ଜଣେ ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ୧୯୧୩ ମସିହାରେ|ସେ ଚାହୁଁଥିଲେ ଚକ୍ର ଅର୍ଥକାରୀ ଓ ଆଡମ୍ବରପୁର୍ଣ୍ଣ ପଦପଦବୀ ମଧ୍ଯରୁ ଗୋଟିଏ ବାଛି ପାରିଥାନ୍ତେ|ଆଧୁନିକ ସମାଜର ଭୌତିକ ମୋହ ମତାରେ ଜଲାଞ୍ଜଳି ଦେଇ ସେ କେବଳ ମହାନ୍ ଆଦର୍ଶ ଓ ମୂଲ୍ଯବୋଧରେ ଅନୁପ୍ରେରିତ ହୋଇ ନଥିଲେ,କିଶୋର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଗ ହଣରେ "ସରଳ ଜୀବନ ଓ ଉଚ୍ଚ ଚିନ୍ତନ"ର ଅଦର୍ଶରେ ଜିବନ ନିର୍ବାହ କରିବାକୁ ସ୍ଥିର କରିଥିଲେ|ସେ
୬୮ ନିଜେ କ ହିଥିଲେ,"ଜୀବନରେ ସବୁ ପ୍ରକାର ସୁଖ ସୌଭଗ୍ଯକୁ ଜଳାଞ୍ଜଳି ଦେଇ ମାସିକ ତିରିଶ୍ ଟଙ୍କା ଭଦ୍ଭାରେ ଆସି କା ଶିକ୍ଷକତା ମଧ୍ଯରେ ଓକିଲାତି ପରିକ୍ଷା ଦେବା ହିଁ ସମ୍ଭବ ହେଲା ନାହିଁ|ସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଲେଖିଛନ୍ତି,"ସେଠାରେ ଆଜିବନ ମାଟି କାମୁଡି ପଡି ରହିବା କଥା ସ୍ଥିରହେଲା|ମୁଁଦିନର କାମ ସାରି ସଂଧ୍ଯାରେ ଶ୍ମଶାନରେ ଯାଇ ଏକା ବସେ|ଦିନେ ଯେଉଁଠାରେ ମୋ ଦେହ ପା ଉଁଶରେ ମିଶିବ,ବସିବସି ସେହି ସ୍ଥାନ ସ୍ଥିର କରେ|ଜୀବନର କର୍ମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଖିବୁଜିବା କଥା ଭାବିଲେ,ପ୍ରାଣରେ ଅପୂର୍ବ ଆନନ୍ଦ ଅସେ|ଇଂରାଜୀରେ ଅଛି "ରୋମ୍ ସ ହର ଦିନ କରେ ତିଆରି ହୋଇନଥିଲା,ସତ୍ଯତା ଉପଲବ୍ଧି କରିବାକୁ ମୋତେ ବେଶ୍ ସୁଯୋଗ ମିଳିଲା|ସ୍କୁଲ ବେଳେ ଶିକ୍ଷକମାନେ ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ର ,ଛାତ୍ର,କିନ୍ତୁ ବଗିଚାରେକୋଢି ହାଣିବା କିମ୍ବା ପାଣି ମଡାଇବା ବେଳେ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଛାତ୍ର ଉଭୟେ କାନ୍ଧକୁ କାନ୍ଧ ପକାଇ ସ ହକର୍ମୀ ଭାବରେ କାମ କରୁଥିଲୁ|ସ୍କୁଲ ଘର ତିଆରି ଲାଗି ଆମେ ସମସ୍ତେ ମୁଣ୍ଡରେ ଇଟା ଚୁନ ବୋହୁଛୁ|ଘର ଝାଳୁ ଦେଉଛୁ|ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଯେଉଁ ସବୁ କାମ ଘୂଣ୍ଯ,ସେପରି ଅନେକ କାମ କରି ଛୁ|ତାହା ପାଇଁ ଧ ନୀଲୋକଙ୍କ ଦ୍ବାରସ୍ଥ ହୋଇଛୁ|ମୋଟା ଚଗଢା ଖାଇଛୁ,ମାଟିରେ ଶୋଇଛୁ,ଖରାବର୍ଷା ସ ହିଛୁ|ଏସବୁ ଯେତେବେଳେ ଯାହା କରିଛୁ ଅକାତରରେ ହସିହସି କରିଛୁ|ଦାରିଦ୍ର୍ଯ ଓ ସେବାକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଜୀବନର ବ୍ରତ କରି ଦେଇ ଥିଲୁ|
ସତ୍ଯବାଦୀ ବନବିଦ୍ଯାଳୟର ଭୌତିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲା|ଭଲ ମନୁଷ୍ଯଢା ଅନୁଷ୍ଟାନ ପ୍ରତି ଆକୃତି ହୋଇ ରାଜ୍ଯର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରୁ ପିଲା ମାନେ ଆସି ନାମ ଲେଖାଇଲେ|ଶିକ୍ଷକ ମାନେ ପ୍ରାଣପାତ ପରିଶ୍ରମ କରି ବିଦ୍ଯାଳୟ ତ ଥା ଛାତ୍ର ମାନଙ୍କର ବିକାଶ ପାଇଁ ଉଦ୍ଯମ କରିଥିଲେ|ପିଲାମାନେ ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ସଭ୍ଯଭାବରେ ଚଳିଲେ|ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ ମଞ୍ଜୁରିମାତ୍ର ଅଭାବ ରହିଲା|ଗୋପବନ୍ଧୁ ପାଟଣାରୁ କଲିକତା,କଲିକତାରୁ ସତ୍ଯବାଦୀଆସିବାରେ ନୟାନ୍ତ ହେଲେ|ପରେ ଏଠାରେ ଅଧ୍ଯୟ ନ କରିଥିବାପିଲାମାନେ ପାଣ୍ତିତ୍ଯ ଅର୍ଜନ କରିବା ସଂଗେସଂଗେ ପ୍ରଶାସନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅପୂର୍ବ ସାପଲ୍ଯ ଲାଭ କରିଥିଲେ|ରାଜ୍ଯ ଭିତରୁ ଓ ବାହାରୁ ପଦସ୍ଥ ବ୍ଯକ୍ତି ଗଣ ଏହି ବିଦ୍ଯାଳୟକୁ ଆସି ଜାତିୟ ଶିକ୍ଷା ବ୍ଯବସ୍ଥା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ|
ନିଳକଣ୍ଟ"ମୋ ନିଶ"ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧ ପ୍ରସିଦ୍ଧ"ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ଯ"ରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା|ବିଶ୍ବନାଥ କର,ମଧୁସୁଦନ ରାଓ ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରତିଷ୍ଟାବାନ୍ ବ୍ଯକ୍ତିଗଣ ଏହି ଲେଖାକୁ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ|କ୍ରମେ "ନାଶା" ସାମାଜିକ ସଂସ୍କାରକୁ ଏହି ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ
୭୦ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ । ସତ୍ଯବାଦୀ ସ୍କୁଲ୍ ଚାରିପାଖର ବ୍ତାହ୍ମଣ ଶାସନମାନଙ୍କରେ ସେହି
ସ୍କୁଲ୍ ଘର ଅକସ୍ମାତ୍ ପୋଡିଯିବା ଯୋଗୁଁ କେହି ନିଆଁ ଲଗାଇ ଦେଇଥିବା ସନ୍ଦେହ ଉଠିବା ସ୍ବାଭାବିକ " ବିଦ୍ଯାଳୟ ଗୃହଦାହ ହେଲା ପରେ ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷଗଣ ହତୋତ୍ସାହ ନହୋଇ ବକୁଳ କୁଞ୍ଜରେ ଅଦ୍ଦାପନା କାର୍ଯ୍ଯ ଚାଲୁ ରଖିଲେ । ବୃକ୍ଷଲତାର ସବୁଜ ଶାନ୍ତ ପରିବେଶରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ଯ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହେଲା । କବିପ୍ରାଣ ଗିଦାବରୀଶ ତାଙ୍କ ଜୀବନରେ ପୁଣି ଲେଖିଛନ୍ତି, "ଇତା ଚୁନ କାନ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ଶ୍ଯାମଳପତ୍ରର ବେଷ୍ଟନୀ ପ୍ରାଣକୁ ଯେ ଶୀତଳ କରେ, ତାହା ଅନୁଭବ କରୁଛୁ । ପଢିଲା ବେଳେ ପିଲାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଉପରୁ ଗୋଟି ଗୋଟି ହୋଇ ବୁଳ ଫୁଲ ଝଡି ପଡୁଥାଏ । ଗଛ ଡାଳରେ ବସି କୋଇଲି ରାବୁଥାଏ । ନିର୍ମଳ -ସ୍ବଚ୍ଛ-ସୁଗନ୍ଧ ମଳୟ ପତ୍ର ଫୁଲ ସବୁକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରି ସନ୍ସନ୍ ସ୍ବରରେ ବହୁଥାଏ ।"
ସତ୍ଯବାଦୀ ବିଦ୍ଯାଳୟ ସରକାରୀ ମଞ୍ଜୁରିପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ଉନ୍ନତିର ମଧ୍ଯାହ୍ନରେ ଉପନୀତ
ହେଲା ବିହାର-ଓଡିଶାର ଲାଟ୍ ସାର୍ ଏଡ୍ୱଡ୍ ଗେଟ୍ଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି କଲିକତା
ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳ୍ୟର କୁଳପତି ସାର୍ ଦେବପ୍ରଶାଦ ସର୍ବାଧିକାରୀ ଓ ଆଶୁତିଷ ମୁଖର୍ଜୀ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ
ବହୁ ମାନ୍ଯଗନ୍ଯ ବ୍ଯକ୍ତି ସତ୍ଯବାଦିରେ ପଦାର୍ପଣ କଲେ । ବନବିଦ୍ଯାଳୟ ହେଲା ଅନାକଙ୍କର
ଆକର୍ଷଣ । ବହୁ କବି ଲେଖକ ,ଐତିହାସିକ,ଜନନେତା,ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଏଠାକୁ ଆସି ଏହାର
ଶିକ୍ଷା ବ୍ଯବସ୍ଥା ଓ "ମୁକ୍ତ ବାୟୂ ସ୍କୁଲ୍ ",ପଦ୍ଧତି ସହିତ ଶିକ୍ଷକମାନେ ଘନିଷ୍ଠ ଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ
ହୋଇ ସମାଜର ସମସ୍ଯା ଓ ଜାତୀୟ ଆନ୍ଦିଳନର ଅଗ୍ରଗତି ସଂପାଦକୀୟ ସବୁ ପ୍ରକାଶ
ସଚେତନ କରାଯାଇଥିବା ଦେଖି ମୁଗ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ । 'ଆଶା','ସତ୍ଯବାଦି' ଓ 'ସମାଜ'
ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ଏଠାରେ ଶିକ୍ଷକମାନେ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇ ଲେଖା ଓ ସଂପାଦକୀୟ ସବୁ ପ୍ରକାଶ
କରୁଥିଲେ । ଗୋଦାବରୀଶ କେତେଥର 'ସମାଜ'ର ସଂପାଦକୀୟ' ମଧ୍ଯ ଲେଖୁଥିଲେ ।
ଏହି ଶିକ୍ଷକତା ସମୟରେ ତାଙ୍କ ସାହିତ୍ଯ-ସାଧନ ବିକାଶପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା । ଛାତ୍ର
ଓ ଶିକ୍ଷକଗଣ ମିଳିମିଶି ସାହିତ୍ଯ ଆଲୋଚନା ଓ ରଚନା କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଗୋଦାବରୀଶ
ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସକ୍ରିୟ ଭାଗ ନେଉଥିଲେ । ତାଙ୍କର ନେତୃତ୍ବ ମଧ୍ଯ ପ୍ରଶଂସନୀୟ ଥିଲା ।
ଗୋଦାବରୀଶ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଜିଲ୍ଲା ଅନ୍ତର୍ଗତ ବାଣପୁର ଥାନାର ଶ୍ରୀନିବାସରପୁର ଶାସନରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ୧୮୮୬ ମସିହାରେ । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କନାମ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମିଶ୍ର ଏବଂ ଭାଲେରୀ ଓ ଘଣ୍ଟଶିଳା ପାହାଡ, ଶାଳିଆ ନଈ, ଘନ ଅରନ୍ଯ, ଚିଲିକା ହ୍ରଦ ଆଦି ସୁନ୍ଦର ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବାଶରେ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମସ୍ଥାନ । ପରିବାରର ଆର୍ଥିକ ଦୁରବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ତାଙ୍କର
୭୧ ବାଲ୍ଯ ଓ କିଶୋରାବସ୍ଥା ବହୁ ଦୁଃଖକଷ୍ଟ ଓ ଅଭାବ ଅନଟନ ମଧ୍ଯରେ ଅତିବାହିତ
ହୋଇଥିଲେ । ମାତ୍ର ଗୋଦାବରୀଶ ବାନପୁରରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା କୃତିତ୍ବ ସହିତ ସମାପ୍ତ କରି ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ମାଧ୍ଯମିକ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିଥିଲେ । "ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ
ବାସେ"ତାଙ୍କ ଜୀବନରେ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥିଲା । ଶିକ୍ଷାଦୀକ୍ଷା ଓ ସଦାଚାରରେ ସେ
ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରଶଂସାଭାଜନ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ଇଂରେଜି ଭାଷାରେ ତାଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ଥିଲା ଅସାଧାରନ । ସୁସୋହିତ୍ଯିକ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହନ ମହାରଣା ତାଙ୍କ ଉପରେ ଖୁବ୍ ପ୍ରୀତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ମାଟ୍ରୀକ ପରୀକ୍ଷାରେ କୃତିତ୍ବର ସହିତ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ସବୁ ସ୍ତରରେ ସେ ସରକାରୀ ବୃତି ଲାଭ କରିଥିଲେ । କଟକ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜରେ ସେ ବି ଏ ଏବଂ କଲିକତା ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଏମ୍ ଏ ଅଧ୍ଯୟନ କରି ସାଫଲ୍ଯ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ପରେ ସେ ପାଟଣା ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ବି ଟି ବା ଶିକ୍ଷକତା ତାଳିମ୍ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ପରିକ୍ଷାରେ ସେ ପ୍ରଥମେ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମେ ହୋଇଥିଲେ ।
ଅଧ୍ଯୟନ ଷିତ ସମାଜସେବା ଥିଲା ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କ ପ୍ତିୟ କାର୍ଯ୍ଯ । ଏ ଦିଗରେ
ଗୋପବନ୍ଧୁ ଥିଲେ ତାଙ୍କର ଆଦର୍ଷ ଏବଂ ସ୍କୁଲ୍ କଲେଜରେ ଗୋଦାବରୀଶ ସାଙ୍ଗମାଙ୍କ ସହିତ
ବନ୍ଯା, ମରୁଡି, ହିଇଜା, ମହାମାରୀ ପଡିଲେ ଦୁର୍ଗତମାନଙ୍କର ସେବା କରୁଥିଲେ ।
ସ୍ବାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସେ ପରୋକ୍ଷ ଓ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ ଭାବରେ ଭାଗ ନେଇଥିଲେ । ଖୁଦିରାମଙ୍କ
ଫାଶି, ବଙ୍ଗ ବିଭାଜନ ଆଦି ଘଟଣାମାନ ହାତୀୟ ସଂଗ୍ରାମକୁ ଦୃତ୍ତର କରିଥିଲା ।
ସେହିପରି ଓଡିଶାର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର୍ଯ ନଥିବାରୁ ଓଡିଆମାନେ ସବୁ କ୍ଷାତ୍ରରେ ଅବହେଳିତ ଓ
ନିର୍ଯୀତିତ ହେଉଥିଲେ । ଓଡିଆ ଭାଷା ଅନ୍ଳ ବଙ୍ଗ, ମଧ୍ଯପ୍ରଦେଶ ଓ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ୍ ଷିତ ମିଶି
ରହିଥିଲା । ୧୯୧୨ ମସିହାରେ ବିହାର-ଓଡିଶା ଗଠିତ ହେଲା । ବିଭିନ୍ନ ହୋଇ ରହିଥିବା ଓଡିଆ ଭାଷୀ
ଅଞ୍ଚଳଗୁଡିକରେ ଓଡିଆମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦୀକ୍ଷା ଓ ଓଡିଆ ଭାଷା ସାହିତ୍ଯର ସୁରକ୍ଷା ଏକ
ଶୋଚନୀୟ ଅବସ୍ଥାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲା ।
୧୯୧୯ ମସିହାର ଲଥା । ସିଂହଭୂମିରେ ଓଡିଆମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଏକ
ବିଦ୍ଯାଳୟ ଗଢି ଉଠିଥିଲା । ସତ୍ଯବାଦୀ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଗୋଦାବରୀଶ ଏକମାତ୍ର ବି ଟି
ପାସ୍ କରିଥିବା ଶିକ୍ଷକ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋପବନ୍ଧୁ ତାଙ୍କୁ ସିହଂଭୂମି ପଠାଇବାକୁ ଚାହିଁ
ନଥିଲା । ମାତ୍ର ନୀଳକଣ୍ଠ ଓ କୃପାସିନ୍ଧୁ ପାରିବାରିକ ଅସୁବିଧାରୁ ଯାଇ ନପାରିବାରୁ
୭୨ ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କୁ ସେଠାକୁ ଯିବାକୁ ପଡିଲା । ସାକ୍ଷୀଗୋପାଳ ଷ୍ଟେସନ୍ରୁ ଗୋଦାବରିଶ
ବାହାରିଲେ । ସ୍କୁଲ୍ ଶିକ୍ଷକ, ଛାତ୍ର ଓ ଅନ୍ଯମାନେ ତାଙ୍କୁ ବିଦାୟ ଦେବାକୁ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ଆଖିରେ ଲୁହ ଦେଖ୍ ଗୋଦାବରୀଶ ଅଭିଭୁତ ହୋଇଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ "ଆଖି୍ ଲୁହରେ ମୋର ଛଅ ବର୍ଷର ଛୋଟିଆ ମୂଲଟିକୁ ଗୋଟିଏ ଛୁଁକାର ଛାଡି ନିଜକୁ ଉପାଡି ଦେଲି । ପୁରୀ ଏକ୍ସପ୍ରେସ୍ ଗାଡି ସିଟି ବଜାଇ ଦୁପ୍ ଦୁପ୍ ହୋଇ ପ୍ଲାଟଫର୍ମ ଛାଡିଦେଲା । ଆଖି ପୋଛି। ମୁହଁ ବୁଲାଇ ଦେଖିଲି, ଗୋପବନ୍ଧୁ ବାବୁ ବସିଛନ୍ତି । " ଗୋପବନ୍ଧୁ ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ସ୍ନେହ କରୁହିଲେ ଏବଂ ଗୋଦାବରିଶ ମଧ୍ଯ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଅତ୍ଯଧିକ ଉକ୍ତି କରୁଥିଲେ ।
୧୯୧୯ ଫେବୃଆରୀ ୮ ତାରିଖ । ଗୋଦାବରୀଶ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ସହିତ
ଚକ୍ରଧରପୁରରେ ଓହ୍ଲାଇଲେ । ହିନ୍ଦୁସ୍ଥାନୀ, ମାରୁଆଡି, ବଙ୍ଗାଳି, ଓଡିଆ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଜାତି
ଓ ଓଡିଆ ଭାଷାଭାଷୀ ଜନସାଧାରଣ ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ବାଗତ ଜଣାଇଲେ । ନୂଆ ପରିସ୍ଥିତିରେ
ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କୁ ଅସୁବିଧା ଲାଗିଲେ ହେଁ "ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ମୁହଁଙ୍କୁ ଚାହିଁଲେ, ତାଙ୍କର ସବୁ
ଦୁଃଖ ପାସୋରି ହୋଇଯାଇଥିଲା । କଲିକାରେ ଦୁର ବର୍ଷ ରହି ବଙ୍ଗଳା ଭାଷା ରହି ବଙ୍ଗଳା ଭାଷା କିଛି ସେ ଜାଣିଥିଲେ । ହିନ୍ଦୀରେ ଅଜ୍ଞ ଥିଲେ । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ବିଶେଷତଃ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ
ପ୍ରଶ୍ନ ଉତ୍ତର ଦେବାରେ ଅପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲେ । ତେବେ କ୍ରମେ ସେଦକ୍ଷତାର ସହିତ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଜାତି,ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ, ସ୍ଥାନ ଓ ଭାଷା ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତେ
ତାଙ୍କୁ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରୁଥିଲେ । ସେହି ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ଯତୀତ ଅନେକ ଓଡିଆ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ଯାଳୟ ମଧ୍ଯ ତାଙ୍କ ଚେଷ୍ଟରେ ଗଡି ଉଠିଥିଲା । ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଓ ପ୍ରଚାରକ ଅନନ୍ତ ମିଶ୍ର ସିଂହଭୂମି ଭିତରୁ ଓ ବାହାରୁ ଚାନ୍ଦା ସଂଗ୍ରହ କରି ସ୍କୁଲ୍ ପାଇଁ ପଠାଉଥିଲେ । ସିଂହଭୂମିରେ ଓଡିଆ ଜାଗରଣ ପରିବ୍ଯାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମୀଳନୀ କାର୍ଯ୍ଯର ପ୍ରସାର ଘଟିଥିଲା ।
୧୯୨୦ରେ ଅଷଯୋଗର ଆନ୍ଦୋଳନ ଦେଶରେ ବ୍ଯାପକ ହେଲା । ସିଂହଭୁମିରେ ମଧ୍ଯ ତେହେର ପ୍ରଦୁର୍ଭାବ ବଢିଲା । ଗୋଦାବରୀଶ ସେଥିରେ ସକ୍ରିୟ ଯୋଗଦାନ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ସ୍କୁଲ୍ଟିକୁ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ଯାଳୟ କରି ତୋଳିଳେ । ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କ ଉଦ୍ ବୋଧନ ଜନତାଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଜାତିୟ ଉନ୍ମାଦନା ସୃଷ୍ଟି କଲା । ସେ ଏଥିଯୋଗୁଁ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ବିଷଦୃଷ୍ଟିରେ ପଡିଲେ । ସାହେବ ଅଧିକାରଣୀୟ ନାନା ପ୍ରକାରେ ତାଙ୍କୁ
୭୩ ହିଇରାଣ କଲେ । ମିଛ ୱାରେଣ୍ଟରେ ତାଙ୍କୁ ସହକର୍ମୀମାଙ୍କୁ କୋଟରେ ହାଜର
କରାଇଲେ । ଅତ୍ଯଧିକ ଜୁଲୁମ କଲେ । ଦେଶ ସିନା ସ୍ବାଧୀନ ହେଲା,ମାତ୍ର ଓଡିଆଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳ ସଂହଭୁମି ଓଡିଶାରେ ମିଶିପାରିଲା ନାହିଁ ।
ବାଣପୁରରେ ସେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିବା ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ପରିଣତ ହେଲା । ମାତ୍ର ଭୁ ବାଧାବିଘ୍ନ ମାଧ୍ଯରେ ସ୍କୁଲ୍ଟି ପରିଚାଳିତ ହେଲା । ସେଠାରେ ଗୋଦାବରୀଶ ଘଣ୍ଟଶିଳ ପାହାଡ ତଳେ ଓ ଶାଳିଆ ନ୍ଦୀ କୂଳରେ ବାଲୁକେଶ୍ବରଙ୍କ ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର କୂଟୀର ଗଢି ସେଥିରେ ରହିଲେ । ସେତେବେଳେ ବାଳା ଖାଇବାକୁ ମଧ୍ଯ ମିଳୁନଥିଲା । କେତେଥର ସେ ପାଚିଲା ତାଳ ପୋଡି ତା'ର ରସ ଖାଇ କ୍ଷୁଧା ନିବାରଣ କରୁଥିଲେ । ୧୯୨୨ ମସିହାରେ ଗୋଦାବରୀଶ ଏକଦା ଏକ ଦୁର୍ଦ୍ଦିନରେ ପଡି ଉପାସ ରହିଥିଲା ବେଳେ ଦଶଟଙ୍କାର ଗୋଟିଏ ମନିଅର୍ଡର୍ ପାଇଥିଲେ । ଯେଉଁଥିରେ ଲେଖାଥିଲା, "ଆଉ ତାଳ ପୋଡି ଖାଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଏ ଟଙ୍କାରେ ଚାଉଳ କିଣି ଭାତ ରାନ୍ଧି ଖାଇ ରେଳଭଡା ଦେଇ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଆସନ୍ତୁ । ଏଠାରେ ମୁଁ କିଛି ଟଙ୍କାର ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିଛି ।" ଏହା ଥିଲା ସମାଜସେବୀ ସାମ୍ବାଦିକ ଶଶିଭୁଷଣ ରଥଙ୍କଠାରୁ ଏବଂ ସେଠାରେ ବହି ପାଇଁ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଲେଖି ଯାହା ରୋଜଗାର କରୁଥିଲେ ସେଥିରେ ସେ ଚଳି ଯାଉଥିଲେ । ଏହିପରି ଭି ଲେଖି ସେ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ଯ ଦୁଃସ୍ଥ ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ଯ କରିଥିଲେ ବୋଲି ଲେଖିଛନ୍ତି ।
ଓଡିଆ ସାହିତ୍ଯରେ ଗୀତିକବି ତଥା ଗାଥା କବିତାର ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ଶିଳ୍ପୀ ଭାବରେ ଗୋଦାବରୀଶ ସୁପରିଚିତ । ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସତ୍ଯବାଦୀ ଯୁଗର ଅନ୍ଯତମ କୃତୀ ସାଧକ ଭାବରେ ସେ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ । ବନ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଶିକ୍ଷାକତା କରୁଥିବା ବେଳେ ସେ ଦୁଇଟି ଜାତୀୟତା ଭରା ନାଟକ "ମୁକୁନ୍ଦ୍ଦେବ" ଓ "ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ" ରଚନା କରିଥିଲେ ଏବଂ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ମଞ୍ଚସ୍ଥ କରୌଥିଲେ । ପରେ ସେ କବିତା ରଚନାରେ ପ୍ରଭୁତ ଲୋକପ୍ରିୟତା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । କବିତା ଗୁଚ୍ଛ, କଶିଳୟ, କଳିକା, ଆଲେଖିକା ଆଦି ସେହି ସତ୍ଯବାଦୀ ରହଣି କାଳର ସାର୍ଥକ ସୃଷ୍ଟି । ଏହା ବ୍ଯତୀତ ସେ ଅଭାଗିନୀ, ଆଠଶହ ସତର, ନିର୍ବାସିତ ଆଦି ଉପନ୍ଯାସ ଏବଂ ନେପୋଲିୟନ୍ ଦାସତ୍ବ ମୋଚନ ଆଦି ଜୀବନୀ ଲେଖିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆତ୍ମଜୀବନୀ,"ଅର୍ଦ୍ଧ ଶତାବ୍ଦୀର ଓଡିଶା ଓ ତହିଁରେ ମୋ ସ୍ଥାନ "୧୯୭୧ ମସିହାରେ କେନ୍ଦ୍ର ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀରୁ ମରଣୋତ୍ତର ପୁରସ୍କାର ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଜନୈକ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ଯ ତଥା ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ଲେଖକ ଭାବରେ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ଯରେ ତାଙ୍କର
୭୪ ସ୍ଥାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ତାଙ୍କ ରଚିତ "କିଏ, କ'ଣ ଓ କାହିଁକି" ଓଡିଆ ବିଜ୍ଞାନ ସାହିତ୍ଯ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ସଫଳ ପ୍ରୟାସ ।
ଗୋଦାବରୀଶ ୧୯୨୪ ଠାରୁ ବିହାର-ଓଡିଶା କୌନ୍ସିଲର ସଭ୍ୟ, ୧୯୪୨ ଠାରୁ ଓଡିଶା ମିଳିତ ମ୍ନତ୍ରିମ୍ଣଳରେ ଅର୍ଥ ଓ ଶିକ୍ଷାମନ୍ତରୀ ଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ସେ ପ୍ରଶଂସନୀୟ ପଦକ୍ଷେପ ନାଇଥିଲେ । ୧୯୫୨ ଓଡିଶା ବିଧାନ ସଭାର ସ୍ବାଧୀନ ସଭ୍ଯ ଭାବରେ ଜାତିର ମଙ୍ଗଳ ନିମିତ ସରକାରଙ୍କୁ କଠୋର ସମାଲୋଚନା କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ଗଠନମୁଳକ ପରିମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ଗୋଦାବରୀଶ ଥିଲେ ସୁଦକ୍ଷ ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନ ହେଇଥିଲା ସର୍ବଦା ସରସ ଓ ସାର୍ଥକ । ତାଙ୍କର ଜଣେ ଛାତ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମିଶ୍ରଙ୍କ ମତରେ ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ଥିଲା ନୂତନତ୍ବ ଏବମ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଗଭୀର ପ୍ରବେଶ, ଆତ୍ମ୍ବିଶ୍ବାସ ଓ ପରାକାଷ୍ଠା । ତାଙ୍କର ଇଂରାଜୀ ଉଚ୍ଚାରଣ ଭଙ୍ଗୀ ଥିଲା ସାହେବମାନଙ୍କ ପରି ଏକାନ୍ତ ମଔଳିକ । ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତିତା ଓ ସୃଂଖଳା ରକ୍ଷାରେ ସେ ଥିଲେ ଅନନ୍ଯ । ସେ ପିଲାମାନଙ୍କ ନାମ ଓ ରୋଲ୍ ନମ୍ବର ମନେ ରଖି ପାରୁତିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ଷିତ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସଂପର୍କ ରଖ ପାରୁଥିଲେ । ଦୈନିଦିନ ଜୀବନରୁ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ଓ ସୁଲଭ ଶ୍ରବ୍ଯ-ଦୃଶ୍ଯ ସାମଗ୍ରୀ ଉପଜୋଗ କରି ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଷଜରେ ପାଠ୍ଯବିଷୟ ବୁଝାଇ ପାରୁଥିଲେ । ଅଧିକାନ୍ତ ଇଂରାଜି କବିତା ଅଧ୍ଯାପନାରେ ସେ ଗଭୀର ଆବେଗ ଉଚ୍ଛାସ ଓ ତାନମାନ ଦେଇ ପଢୌଥିବାରୁ ସେ ସବୁ ଜୀବନ୍ତ ଓ ସରସ ହେଉଥିଲା । ଏକଦା କେତେଦିନ ଧରି ପୂରୀରେ ପୋଲିସ୍ ଫୋର୍ସର ଦମନଳୀଳା ଚାଲିଥିଲା । କାର୍ଯ୍ଯ କାରି ଦେବା ଫଳରେ ରାସ୍ତାଘାଟ ନିର୍ଜନ ହୋଇ ପଡିଥିଲା ଏବଂ ସ୍କୁଲ୍ କଲେଜ ଅଫିସ୍ ବନ୍ଧୋଇ ଯାଇଥିଲା । ତା'ର ଏକ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷବର୍ଶୀ ଭାବରେ ମୋର ଅନୁଭୁତି ଲେଖୁଛି ।
ମୁଁ ସେତେବେଳେ ପୂରୀ ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର କଲେଜରେ ବି ଏ ଅନର୍ସ ଅଧ୍ଯୟନ କରୁଥିଲି ଏବଂ ଏସବୁ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଅନ୍ଯ ସହପାଠୀମାନଙ୍କଷିତ ମୁଁ ମଧ୍ଯ ଯୋଗଦେଇଥିଲି । ପରବର୍ତୀ ପରିସ୍ଥିତି ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ କରିଥିଲି । ସେ ସମୟରେ ଉତ୍କଳ ସମମିଳନୀ ତରଫରୁ ଆୟୋଜିତ ସଭାରେ ଗୋଦାବରୀଶ , ସାରଙ୍ଗଧର ଦାଶ, ପାଟଣା ଓ କଳାହାଣ୍ଡି ମହାରାଜା, ନିତ୍ଯାନନ୍ଦ ମହାପାତ୍ର, ନିଶାମଣି ଖୁଣ୍ଟିଆ, ସୁରେନ୍ଦର ନାଥ ଦ୍ବିଦେବୀ ପ୍ରମୁଖ ନେତାଗଣ ନିଜ ଭାଷାରେ କେନ୍ଦର ଓ ରାଜ୍ଯ ସରକାନଙ୍କ ଘୋର ସମାଲୋଚନା କରିଥିଲେ ।
୭୫ ମୋର ସ୍ନଷ୍ଟ ମନେ ପଡେ , ଉକ୍ତ ପ୍ରତିବାଦ ସଭାରେ ଗୋଦାବରୀଶ କ ହିଥିଲେ "ବେଙ୍ଗପାଣିଆ ପରି ଗୋଟିଏ ବାଳୁତ ପିଲାର ଖପୁରି ଉଡାଇଦେଇ। ଏ ସରକାର କି ବାହାଦୁରୀ ଦେଖାଇଲା?(ନିଜ ମୁଣ୍ଡକୁ ଦେଖାଇ ସେ କ ହିଥିଲେ) ଏହି ପାଚିଲା ମୁଣ୍ଡ ତ ଥିଲା।ଏଇଟା ହେଲେ ଉଡାଇ ଦେଇଥାନ୍ତେ?"ଏତିକି କହୁ କହୁ କୋମଳମନା ଓକବି ପ୍ରାଣ ଗୋଦାବରୀଶଙ୍କ ଦୁଇ ଆଖିରୁ ଦୁଇ ଧାର ଲୁହ ବୋହିଗଲା।ସେ ଶୋକାକୁଳ ଓ ଶ୍ବାସରୁଦ୍ଧ ହୋଇପଡିଲେ।ସେଦିନ ତାଙ୍କର ଚିରଚ ହଲା ଭଷଣ ସିଂହଦ୍ବାର ସମ୍ମୂଖରେ ସମ ବେତ ଶ୍ରୋତାମାନ ଙ୍କୁ ଅଭିଭୂତ କରିଥିଲା।ଛାତ୍ରମାନ ଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସଦିଚ୍ଛା ସେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ। ଉକ୍ତ ବର୍ଷକ ମଧ୍ଯରେ ହିଁ ଗୋଦାବରୀଶ ଶେଷ ଶ୍ବାସ ତ୍ଯାଗ କତିଥିଲେ,ମାତ୍ର ଜଣେ ଛାତ୍ର ବସ୍ଥଳ କୁଶଳୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ , ସ୍ବନାମଧନ୍ଯ ସାହିତ୍ଯିକ ଓ ସଂବେଦନଶୀଳ ଜନନାୟକ ଭାବରେ ସେ ଚିରସ୍ମରଣୀୟ, ଚିର ବରେଣ୍ଯ ହୋଇ ରହିବେ।
ସ ହାୟକ ପୁସ୍ତକ ଓପତ୍ରିକା
ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀଧର ମହାପାତ୍ର - ଓଡିଆ ପ୍ରକାଶନ ଓପ୍ରସାରଣର ଇତିହାସ,ଗ୍ରନ୍ଥ ମନ୍ଦିର, କଟକ ,୧୯୮୬ ଡକ୍ଟର ନିତ୍ଯାନନ୍ଦ ଶତପଥୀ(ସଂ) -ଗୋଦାବରୀଶ ପରିକ୍ରମା,ଓଡିଶା ପୁଜ୍ଯପୂଜା ସଂସଦ,୧୯୮୬ ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର - ଅର୍ଦ୍ଧ ଶତାବ୍ଦୀର ଓଡିଶା ଓ ତହିଁରେ ମୋ ସ୍ଥାନ ଗ୍ରନ୍ଥ ମନ୍ଦିର,କଟକ, ୧୯୭୩ ଡକ୍ଟର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି -ଦୁଇଧାର ଲୁହ ,ବନଫୁଲ, ଗୋଦାବରୀଶ ବିଦ୍ଯାପୀଠ, ବାଣପୁର,ଜାନୁଆରୀ ୧୯୬୨ prof. j Mohanty -"pandit Godavarish mishra as an Eminent Techer &Education. ଗୋଦାବରୀଶ ସ୍ମରଣିତା ଅକୋଟବର ୧୯୮୨ ଭୁବନେଶ୍ବର ପଣ୍ଡିତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ମିଶ୍ର -ସତ୍ଯବାଦୀରେ ସାତ ବର୍ଷ କଟକ , ଷ୍ଟୁଡେଣ୍ଟସ୍ ଷ୍ଟୋର୍, ୧୯୬୦
୭୬
ଛବି
ପ୍ର ବୀଣ ସମାଜସଂଗଠକ
ଶିକ୍ଷକ ପରଶୁରା ବ ର୍ମା
ପ୍ରଫେସର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି
"୧୯୬୫ ମସିହା ,ସେପ୍ତେମ୍ବର ୫ ତାରିଖ ,ଗୁରୁ ଦିବସ|ମୁଁ ପୁରୀ ଯାଇଥିଲି |ସେଠାରେ ରହୁଥିଲେ ପରଶୁରାମ ବର୍ମା|ତାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କଲି|ତାଙ୍କର ଦୀର୍ଘ ବପୁ,ଆଜାନୁରମ୍ଭିତ ହସ୍ତ,ପୃଥୁକ ଉଦର,ତେଜୀୟାନ୍,ନେତ୍ରତ୍ବୟ ଓ ଶୁଭ୍ରପକ୍ବଶ୍ମ ଶୁଶୋଭିତ ମୁଖମଣ୍ଡଳ ଦେଖି ମୁଗ୍ଧ ହେଲି|
ତା,ପରେ ମୁଁ ବାରମ୍ବାର ତାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରିଛି|ମାତ୍ର ସେହିଦିନ ପ୍ରଥମ ସାକ୍ଷାତରେ କ ହିଲି-ମୁଁଆପଣଙ୍କର ଛାତ୍ର ନଥିଲି|ତ ଥାପି ମୁଁ ଗୁରୁଦିବସରେ ଆପଣଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରି ଧ ନ୍ଯ ହୋଇଛି|ଅପଣ ଲକ୍ଷେ ଶିଷ୍ଯଙ୍କର ଗୁରୁ|
ମୁଁ ସେଦିନ ତାଙ୍କ ଜୀବନ ଓ କାର୍ଯା ସମ୍ପର୍କରେ କେତୋଟି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଥିଲି|ସେ ହସିହସି ଏ ସବୁ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲେ| ମୁଁ ସେସବୁ ଗୋଟିଏ ଖାତାରେ ଟିପ ନେଲି|ଓଃ କି ଆନନ୍ଦ ଲାଗିଲା |"
୭୭ ଏହି ବକ୍ତବ୍ଯଟି ଡାକ୍ତର ରାଧାଚରଣ ପଣ୍ଡାଙ୍କର,ଯେ ତେଲୁଗୁ ଭାଷାରେ ମାଇନର୍ ପାସ୍ କରି ନିଜ ଅଧ୍ଯବସାୟ ଓ ନିଷ୍ଠା ବଳରେ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ଯରେ ଜଣେ ଗବେଷକ ଓ ସାହିତ୍ଯକ ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଆର୍ଜନ କରିଥିଲେ ।
ଦେବସମର୍ପିତା ସୂର୍ଯ୍ଯପ୍ରିୟା ପଦ୍ମ ପଙ୍କରୁ ଜନ୍ମ ।କି ସୁନ୍ଦର ଓ ମନୋମୁଗ୍ଧକର ସେ! ଭକ୍ତକବି ମୁସୂଦନ୍ୟଥାର୍ଥରେ ଗାଇଛନ୍ତି- "କୋଟି ଲାବଣ୍ଯନିଧି ରେ ପଦ୍ମ ତୁହି, କି ଅମ୍ଋତେ ତୋ ତନୁ ଗଢିଲା ବିହି ।" ସେହିପରି ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ଥିଲେ ପଙ୍କଜ ।୧୮୭୮ ଖୀ୍ରଷ୍ଟାବ୍ଦ ଦଶହରା ଦିନ ସେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।ତାଙ୍କ ମାମୁଁ ଘର କୁରାଳ ଗ୍ରାମରେ ।କୁରାଳ ଗ୍ରାମଟି ଭଂଜନ ଗର ସହର ପଖରେ ଅବସ୍ଥିତ ।ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ନିରନ୍ଜନ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ମାତା ଳଳିତା ଦେବୀ ।ପ୍ରାୟ ପାନ୍ଚ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ପିତାମାତାଙ୍କୁ ହରାଇଥିଲେ ।ତାଙ୍କର ଦାଦା ଦ୍ଧୀବାମନ ପଟ୍ଟନାୟକ ବାଲ୍ଯକାଳରୁ ତାଙ୍କୁ ନିଜ ଘର ମାଲୁଦ(ପାରିକୁଦର ଏକ କ୍ଷଦ୍ରଦ୍ବୀପ)ରେ ଲାଳନପାଳନ କରିଥିଲେ । ସେ କାଳର ମାଲୁଦରେ ଆଧୁନିକ ସ୍କୁଲ୍ ନଥିଲା ।୧୮୮୯ ମସିହାରେ ୧୧ ବର୍ଷ ବୟସରେ ପରଶୁରାମ ଏଠାରେ ଏକ "ଅବଧାନିଆ ଚାଟଶାଳୀ"ରେ ଶିକ୍ଷାରାମ କରିଥିଲେ ।ପାନ୍ଚ ଛଅ ବର୍ଷ ପରେ ଏକ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତ ହେଲା ।ତା'ପରେ ସେ କୃଷ୍ଣପ୍ରସାଦ ଗଡଠାରେ ଏମ ଇ ପାଠ ପଢିଥିଲେ ।ସେ ଭଲ ପଢୁଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଚାରି ଟଙ୍କାର ଏକ ବୃତ୍ତି ମିଳୁଥିଲେ । ୧୯୦୪ ଖୀ୍ର ଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପରଶୁରାମ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ରେ ମାଟ୍ରିକ୍ ପଢିଲେ ।ସେତେବେଳେ ସେଠାରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ସ୍ବନାମଧନ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ ଓ ସାହିତି୍ଯକ ଚନ୍ଦରମୋହ୍ନ ମହାରାଣ ।ବର୍ମାଙ୍କର ସହପାଠୀ ଥିଲେ ଅମର ଗୀତିକବି, ସୁଶିକ୍ଷକ ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରନୀତିଜ୍ଞ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର ।ଉଭୟ ସାଙ୍ଗ ଗରିବ ଘରେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ଭାରି ବୁଧ୍ଧିଆ ଥିଲେ ।ଖୁବ ଭଲ ପାଠ ପଢୁଥିବାରୁ ବୃତ୍ତି ପାଉଥିଲେ ।ବନ୍ଧୁ ଗୋଦାବରୀଶ ବର୍ମାଙ୍କୁ ଭାରି ଭଲ ପା ଉଥିଲେ ।ସେଥିପାଇଁ ସେ ତାଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ଗରିମାର ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶଂସା କରିଛନ୍ତି ।
୭୮ ଥରେ ଶ୍ରେଣୀରେ ଡ୍ର ଇଂ ଶିକ୍ଷକ ଗୋଟିଏ ଗାଈ ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିବାକୁ ପିଲାମାନଙ୍କୁ କ ହିଲେ।ମଡେଲ୍ ନଦେଖି ଆମ ପିଲା ମାନେ ଭଲ ଡ୍ର ଇଂ ଆଙ୍କି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ।ଏହି କାରଣରୁ ପରଶୁରାମ ଏକ ଅବାଗିଆ 'ଗାଈ' ଚିତ୍ରଟିଏ କରି ତା' ତଳେ ଲେଖିଦେଲେ 'ବିଲାତି ଗାଈ'। ସେ ସମୟରେ ଚନ୍ଦ୍ରମୋହ ନ ମହାରଣା ଥିଲେ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ।ଡ୍ର ଇଂ ଶିକ୍ଷକ ପରଶୁରାମଙ୍କ 'ଗାଈ' ଚିତ୍ରଟିକୁ ନେଇ ତାଙ୍କୁ ଦେଖାଇଲେ।ଚିତ୍ରଟିକୁ ଦେଖି ହସ ବୃଷ୍ଟି ହେଲା।ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଆଦେଶ ଦେଲେ ବିଲାତି ଗାଈକୁ ଏକ ବିଲାତିଆଳୁ ନମ୍ବର ଦିଅନ୍ତୁ।
ଏହା ହେଲା ଡାକ୍ତର ପଣ୍ଡାଙ୍କର ଭାଷାରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ଏକ ଘଟଣା।ଏହି କଥାକୁ ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର ମଧ୍ୟ ନିଜ ଆତ୍ମଜୀବନରେ ଲେଖିଛନ୍ତି ,"ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ବେଦ,ଉପନିଷଦ, ଗୀତା ପ୍ରଭୃତିରେ ଧୁରନ୍ଧର ଥିଲେ ।କିନ୍ତୁ ଚିତ୍ରାଙ୍କନରେ ଥିଲେ ନିପୁଟ ।ସେ ଥରେ ଗାଈ ଆଙ୍କି ସାରି ନିଜେ ଗାଈର ପ୍ରତିରୂପରେ ସଂତୁଷ୍ଟ ନୋହି ଚିତ୍ର ତଳେ ଲେଖିଲେ 'ଏ ବିଲାତି ଗାଈ ' ।
୧୯୦୮ ମସିହାରେ ପରଶୁରାମ ମାଟ୍ରିକ୍ ପାସ୍ କରି କଟକରେ ଆଇ।ଏ। ଓ ବି।ଏ।ଅଧ୍ଯୟନ କରିଥିଲେ|୧୯୧୨ ମସିହାରେ ବି।ଏ।ପାସ୍ କରି ତା ପର ବର୍ଷ ପାଟଣାରୁ ବି।ଟି।(ଆଜିର ବି।ଇଡି।)ଡିଗ୍ରିଲାଭ କରି ଥିଲେ|ସେ ମାଟ୍ରିକ୍ ପାସ୍ କଲା ବେଳେ ତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ପରଶୁରାମ ପଟ୍ଟନାୟକ|ଆଇ।ଏ।ବେଳକୁ ତାହା ହୋଇ ଥିଲା ପଟ୍ଟନାୟକ ପରଶୁରାମ ପଟ୍ଟନାୟକ|ବି।ଏ।ପାସ୍ କଲା ବେଳେ ତାଙ୍କ ନାମ ହୋଇ ଥିଲା ପରଶୁରାମ ସାମନ୍ତବ ର୍ମା|ମାତ୍ର ସେ କେବଳ ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ନାମରେ ବି।ଟି।ପାସ୍ କରିଥିଲେ|
ପରଶୁରାମ ବି।ଏ।ପାସ୍ କରି କଟକ ପ୍ଯାରିମୋହ ନ ଏକାଡେମୀରେ ସ ହକାରି ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ବ କରିଥିଲେ|ମାତ୍ର ଛା ମାସ ପରେ ସେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ହାଇସ୍କୁଲରେ ଯୋଗଦେଇଥିଲେ| ସେଠାରୁ ସେ ପାଟଣା ଯାଇ ଶୀକ୍ଷକତା ପାଇଁ ତାଲିମ୍ ନେଉଥିଲେ|ବି।ଟି।ପାସ୍ କରି ସେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ହାଇସ୍କୁଲରେ ପ୍ରଧାନ୍ ଶିକ୍ଷକ ହୋ ଇଥିଲେ|ଶିକ୍ଷକତାକୁ ସେ ନିଜ ଜୀବନର ପ୍ରଧାନ ବ୍ରତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ|ତା ସ ହିତ ଜାତି ର ସେବା ଓ ପୁନର୍ଗଠନ କାର୍ଯ୍ୟା କରିବାରେ ସେ ଖୁବ୍ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲେ|
ଗୋଦାବରିଶ୍ କଲିକତା ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ବି।ତି।ପାସ୍ କରି ସତ୍ଯବାଦୀ ବନ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଶୀକ୍ଷକ ଥିଲେ|ପରଶୁରାମ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତି ଶନିବାର ଦିନ ସତ୍ଯବାଦୀ ଯାଇ
୭୯ ଗୋଦାବରୀଷ, ନୀଳକଂଠ ଓ ଗୋପବଂଧୁଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରୁ ଥିଲେ ଏବଂ ଜାତିର ସମସ୍ଯାଗୁଡିକ ସଂପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ ।
ଖୋର୍ଧା ହାଇସ୍କୁଲ୍ରେ ଥିଲାବେଳେ ଛାତ୍ରୀଙ୍କ ସଦୀଚାର ଉପରେ ସେ ଖୁବ୍ ଞ୍ଜର ରଖିଥଲେ ।ଉକ୍ତ ହାଇସ୍କୁଲ୍ର ବହୁମୂଖୀ ବିକାଶରେ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ।ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନ ଙ୍କର ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ, ସାମାଜିକ ଓ ଆଧ୍ଯାତ୍ମିକ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ଯକ୍ରମର ଆୟୋଜନରେ ସେ କ୍ଳନ୍ତି ଅନୁଭବ କରୁନଥିଲେ ।
ଥରେ ଖୋରଦ୍ଧା ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ କେରଙ୍ଗ ଗାଁରେ ହିଜା ଲାଗିଲା ।ସେତେବେଳେ ତ ହଇଜାକୁ ଠାକୁରିଣୀ ବୋଲି କହି ଲୋକମାନେ ରୋଗୀଙଙ୍କର ସେବାଯତ୍ନରେ ହେଳା କରୁଥିଲେ ।
ଓକିଲ ହତିହର ପଣ୍ଡା ଥିଲେ ଗନ୍ଜାମର ଆସ୍ଫାରେ ଏକ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ଆରମ୍ବ କରନ୍ତେ ।ଗୋପବନ୍ଧୁ ତାଙ୍କର ଆଗ୍ର୍ୟ ଓ ଆବଶ୍ଯକତା ଜାଣିବା ମାତ୍ରେ କହିଲେ, "ଏଇ ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ହେଉଛନ୍ତି ଜଣେ ଗୋଦାବରୀଶ ଓ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ସହ ସାକ୍ଷାତ କରିବାକୁ ଯାଇଥିଲେ ।
ଗୋପବନ୍ଧୁ ପରାମର୍ଶକ୍ରମେ ହରିହର ପଣ୍ଡା ପରଶୁରାମଙ୍କୁ ଆସ୍କା ନେବା ଠିକ୍ କଲେ । ଦିନେ ଏକ ତାରବାର୍ତ୍ତା ପଠାଇଲେ ପରଶୁରାମଙ୍କ ପାଖକୁ "Catch 18th morning Mail.Awaiting at Berhampur " ବ୍ରହ୍ମ୍ପୁର ରେଲ ଷ୍ଟେସନରେ ହରିହର ଅପେକ୍ଷା କରିତଜିଲେ ।ବର୍ମାଙ୍କୁ ସାଥିରେ ନେଇ ଆସ୍କା ଗଲେ ।
ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ଆସ୍କା ହାଇସ୍କୁଲ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କଲେ ୧୯୧୮ ମସିହାରେ ।ସେଠାରେ ସେ୧୯୨୮ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହୋଇ ରହିଥିଲେ ।ଏହି ସମୟ ଥିଲା ତାଙ୍କ ଜୀବନରେ
୮୦ ଏକ ସାର୍ଥକ ସ୍ବର୍ଣ୍ଣ ଦଶନ୍ଧି । ସାରାପ୍ରଦେଶରେ ସେତେବେଳେ ନୂତନ ଆନ୍ଦୋଳନ , ନୂଆ ଚେତନା ଖେଳି ଯାଇଥିଲା । ବହୁ ଆଶା ନିରାଶା, ଉତ୍ତେଜନା ଓ ଉନ୍ମାଦନାରେ ଜନସାଧାରଣ କାଳ କଟାଉଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶା ଓ ଓଡ଼ିଶାର ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ସବୁ ଅଭାବ ଅସୁବିଧା ମଧ୍ଯରେ ବିପ୍ଲବର ଜୟଧ୍ବନୀ ବାଜି ଉଠିଥିଲା ।
ସେହି ସମୟରେ ଗଞ୍ଜାମରେ ସି• ବି• କଟ୍ରେଲ ସାହେବ ଥିଲେ ଜିଲ୍ଲା କଲେକ୍ଟର । ସେ ଆଇ• ସି •ଏସ୍ ପାସ୍ କରି ଖୁବ୍ ଉତ୍ସାହ ଓ ଆନନ୍ଦର ସହିତ କାର୍ଯ୍ଯ କରୁଥିଲେ । ସୌଭାଗ୍ଯକୁ ସେ ଥିଲେ ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରେମୀ । ଆନ୍ଧ୍ରବାସୀଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ଏଠାରେ ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଥାଏ । ଏଣୁ ସେ ଏହାକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବାକୁ ହରିହର ପଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଏହି ହାଇସ୍କୁଲରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ଉନ୍ନତିରେ ସାହାଯ୍ଯ କରିଥିଲେ ।
ପରଶୁରାମ ଆସ୍କା ହାଇସ୍କୁଲକୁ ମନୋପ୍ରାଣ ଦେଇ ଗଢ଼ିଲେ । ମୂଳରୁ ଚୂଲ ଯାଏ ତାର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ଯ ତାଙ୍କ ତତ୍ତ୍ବାବଧାନରେ ସଂପାଦିତ ହେଲା । ପ୍ରଥମେ ସ୍କୁଲ ପାଇଁ ଗୃହ ନଥିଲା । ମାତ୍ର ଆସ୍କାରେ ପ୍ରାୟ ୧୮୫୦ ମସିହାରୁ ଏକ ଚିନି କାରଖାନା ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା । ଜର୍ମାନ ଦେଶରୁ ମିଞ୍ଚିନ ସାହେବ ଆସି ଏହି ଚିନି କାରଖାନା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ ।ଏଠାରେ ଚିନି ବର୍ଷେ ଫ୍ରାନ୍ସ ରାଜଧାନୀ ପ୍ଯାରିସ୍ ଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଏକ ଶିଳ୍ପମେଳାରେ ପୁରସ୍କାର ଲାଭ କରିଥିଲା ।
ଏବେ ମିଞ୍ଚିନ ସାହେବଙ୍କର ଏକ ମୂର୍ତ୍ତି ସେଇ ପୁରୁଣା ଚିନି କାରଖାନାର ପରିସର ମଧ୍ଯରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । କାରଖାନାର ଏକ ଶ୍ରମିକା 'ସୁନା'ଙ୍କୁ ମିଞ୍ଚିନ ସାହେବ ବିବାହ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦେଶକୁ ନେଇ ସେ ସୁନାଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦୀକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ସନ୍ତାନମାନେ ଭାରତରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବହୁ ଆଙ୍ଗ୍ଲୋଇଣ୍ଡିଆନ୍ ପରିବାରରେ ବିବାହ କରିଥିଲେ ।
ସେହି ଚିନି କାରଖାନା ପାଖରେ ଥିଲା ମିଞ୍ଚନ ସାହେବଙ୍କ ବିରାଟ ବାସଭବନ । କଲେକ୍ଟରଙ୍କୁ କହି ତାଙ୍କ ସାହାଯ୍ଯରେ ସେ ଗୃହକୁ ସ୍କୁଲ ପାଇଁ ନିଆଯାଇଥିଲା । ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ରନସଫୋର୍ଡ଼ ସାହେବ ମଧ୍ଯ ପରଶୁରାମଙ୍କ କାର୍ଯ୍ଯ ଓ ନିଷ୍ଠାରେ ସଂତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ବିଦ୍ଯାଳୟର ବିକାଶରେ ସବୁ ପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ଯ ସହଯୋଗ କରିଥିଲେ ।
୧୯୧୮-୧୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାଦ୍ଦରେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ମରୁଡ଼ି ପଡ଼ିଲା । ତେଣୁ ଭୟଙ୍କର ଦୁର୍ଭିକ୍ଷରେ ଜନସାଧାରଣ ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ହେଲେ । ପରଶୁରାମଙ୍କ ନେତୃତ୍ବରେ ଓ କଟ୍ରେଲ ସାହେବଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ଯରେ ଆସ୍କାରେ ବହୁ ପୁଷ୍କରିଣୀ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା । ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ନଦୀକୁ ମଧ୍ଯ ପ୍ରଶସ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ଏସବୁ କାର୍ଯରେ ନିଯୁକ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରମ ବଦଳରେ ଖାଦ୍ଯ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯିଥିଲା । ଫଳରେ ବହୁଲୋକ ଉପବାସର ଧକ୍କାରୁ ରକ୍ଷା ପାଉଥିଲେ । ଏହିଶ୍ରମ ମାଧ୍ଯମରେ ସେମାନଙ୍କ ଅନ୍ନସଂସ୍ଥାନ ହୋଇପାରିଥିଲା ।
ଗଞ୍ଜାମବାସୀ ପରଶୁରାମ ଓ କଟ୍ରେଲ ସାହେବଙ୍କ କାର୍ଯ୍ଯରେ ଖୁବ୍ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ । ଏମିତି କି କୃତଜ୍ଞ ଗଞ୍ଜାମବାସୀଗଣ ଏକ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ସଂଗ୍ରହ କରି ପାଣ୍ଠି ଗଠନ କରିଥିଲେ । ଏହାକୁ "କଟ୍ରେଲ ପାଣ୍ଠି ବା କଟ୍ରେଲ ଫଣ୍ଡ" କୁହାଯାଇ ସେଥିରୁ ଦରିଦ୍ର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ ଅଧ୍ଯୟନ ପାଇଁ ବିନାସୁଧରେ ଋଣପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଥିଲା । ଏହି ଶୁଭ ଚିନ୍ତନ ଓ ଲୋକ ହିତକର କାର୍ଯ୍ଯରେ ପରଶୁରାମଙ୍କ ଯୋଗଦାନଥିଲା ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ।
ପରଶୁରାମଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଆସ୍କା ହାଇସ୍କୁଲ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ମ.ଇ ସ୍କୁଲରୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇ ଏକ ବିରାଟ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା । କାୟମନୋବାକ୍ଯରେ ସେ ଏହାର ବହୁ ମୁଖି ବିକାଶରେ ଲାଗିଥିଲେ । ପ୍ରଥମେ ତେଲୁଗୁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଆପତ୍ତି ହେଉଥିଲା । ପରେ ସେମାନେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ କର୍ମନିଷ୍ଠା ଓ ଆଚରଣରେ ସଂତୁଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ । ଓଡ଼ିଆ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ସହିତ ତେଲୁଗୁଭାଷୀ ପିଲାମାନେ ଏହି ସ୍କୁଲରେ ବହୁ ସଂଖ୍ଯାରେ ଅଧ୍ଯୟନ କଲେ । ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରେଣୀ ଭିତରେ ଓ ବାହାରେ ନିଜେ ଅଧ୍ଯାପନାର ତତ୍ତ୍ବ ନେଉଥିଲେ । ଏହା ଫଳରେ ଆସ୍କା ହାଇସ୍କୁଲର ଭୁ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ଅଧିକ ନମ୍ବର ରଖି ହାଇସ୍କୁଲ ପରିକ୍ଷାରେ ପାସ୍ କରୁଥିଲେ । ସ୍କୁଲର ସୁନାମ ସମଗ୍ର ରାଜ୍ଯରେ ଖେଳି ଯାଇଥିଲା ।
ସେତେବେଳେ ଓଡିଶା ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ହୋଇନଥିଲା । ପୁରୀ ,କଟକ ଓ ବାଲେଶ୍ୱର ବଙ୍ଗଳା ପ୍ରେସିଡେନ୍ସୀ ଅଧୀନରେ, ଗଞ୍ଜାମ କୋରାପୁଟ ଆଦି ମାନ୍ଦ୍ରାଜରେ ଓ ସମ୍ବଲପୁର ଅଂଚଳ ମଧ୍ଯପ୍ରଦେଶରେ ମିଶିକରି ରହିଥିଲା। ପରଶୁରାମଙ୍କ ପ୍ରେରଣା ଲାଭ କରି ଏଠାରେ ଦେଶ ମିଶ୍ରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରବଳତର ହେଲା । ଆସ୍କା ହେଲା ଗଞ୍ଜାମ ରେ ଏହି ଦେଶ ମିଶ୍ରଣ ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରଧାନ କେନ୍ଦ୍ର ।
ଓଡ଼ିଶା ମୂଳକ ଥିଲା ।
ବଙ୍ଗାଳୀ,ବିହାରୀ, ହିନ୍ଦି, ମାନ୍ଦରାଜୀ
ଲାଗି ଏ ରାଇଜ ଗଲା ।"
"ଓଡ଼ିଆ ପୁଅ ଉଠରେ
ଆନ୍ଧ୍ର,ମାନ୍ଦରାଜୀ,ବଙ୍ଗାଳୀ, ବିହାରୀ
ସବୁ ବାଣ୍ଟିନେଲେ ଆମ ଦେଶରେ"
"ସବୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଓଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳ ଏକତ୍ର ହେଉ ।"
ଏହି ସବୁ ପ୍ରଚାର ଫଳରେ ଖୁବ୍ ଜନ ଜାଗରଣ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । କି ଗ୍ରାମବାସୀ କି ସହରବାସୀ ସମସ୍ତେ ଦେଶ ମିଶ୍ରଣ ମନ୍ତ୍ରରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହେଲେ । ଦେଶ ମିଶ୍ରଣ ସଂପର୍କରେ ଯେତେ ବ୍ଯକ୍ତି, କମିଟି, କମିଶନ ଆଦି ଆସିଲେ ସେମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜର ଦାବି ଜଣାଇବା ବା ସେମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇଦେବା ଲୋକଙ୍କ ପକ୍ଷେ କଷ୍ଟକର ହେଲାନାହିଁ ।
ଆସ୍କାରେ ଖଗେଶ୍ୱରୀଙ୍କ ଦେଉଳ ନିକଟରେ ପ୍ରତି ବର୍ଷ ଭୁତ ପଶୁଙ୍କୁ ବଳି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ପରଶୁରାମ ଏହି ହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରଥା ବିରୁ୍ଦ୍ଧରେ ସଭାସମିତି କରି ଓ ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ଲେଖା ପ୍ରକାଶ କରି ଦୃଢ଼ ଜନମତ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ । ଫଳରେ ଅନେକ ଲୋକ ବଳି ବିରୁ୍ଦ୍ଧରେ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ କଲେ । କୋଣ୍ଡଲରାଓ ନାମକ ଜଣେ ତେଲୁଗୁ ବ୍ଯକ୍ତି ଥରେ ଗୋଟିଏ ବୋଦାକୁ ବଳି ପକାଇବା ପାଇଁ ଆଣିଥିଲେ । ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ଯକ୍ତି ଗଣ ଏହାର ବିରୋଧ କଲେ । ବଳି ପକାଇବା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଧ୍ବନୀ କରି ସେମାନେ ସେଠାରେ ବୋଦାକୁ ଛଡ଼ାଇନେଲେ । ଉଭୟ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ଆଲୋଚନା ହୋଇ ସ୍ଥିର କରାଗଲା ଯେ ବୋଦାଟିକୁ ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ଗମ୍ଭୀରା ମଧ୍ଯରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯିବ । ତାପରେ କବାଟ ବନ୍ଦ କରାଯିବ । ଠାକୁରାଣୀ ଚାହିଁଲେ ବୋଦାର ରକ୍ତପାନ କରିବେ । ନଚେତ୍ କେତେ ଘଣ୍ଟାପରେ କବାଟ ଖୋଲିଲେ ଯଦି ବୋଦା ବଂଚିଥିବାର ଦେଖାଯିବ , ତାକୁ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯିବ ।
ବୋଦା ନ ମାରି ଛାଡ଼ିଦେଲେ ।"
ଏହି ଘଟଣାର ପ୍ରଭାବରେ ଆସ୍କା ଅଂଚଳରେ ଥିବା ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ପୀଠରେ ଆଉ ପଶୁବଳି ପଡ଼ିଲା ନାହିଁ । ସାରା ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ଏହି ବଳି ପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ଯାପିଗଲା । ସମସ୍ତେ ଏଥିପାଇଁ ଏହାର ମୁଳକର୍ତ୍ତା ପରଶୁରାମଙ୍କୁ ଧନ୍ଯ ଧନ୍ଯ କଲେ ।
ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନିବାରଣପାଇଁ ପରଶୁରାମ ବହୁ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥିଲେ । ଏ ସଂପର୍କରେ ସେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବାଣୀକୁ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ପାଳନ କରିଥିଲେ । ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଏ ସଂପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ । ଏକ ଅସ୍ପୃଶ୍ଯତା ନିବାରିଣୀ ସଂଘ ଗଠନ କରି ଅନେକ ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ଯକ୍ତିଙ୍କୁ ଏଥିରେ ସଭ୍ଯ କରାଇଥିଲେ । ହରିଜନ ମାନଙ୍କର ମନ୍ଦିର ପ୍ରବେଶଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଉପଦେଶ ଅନୁସାରେ ନାନା କାର୍ଯ୍ଯକ୍ରମ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ସେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ହରିଜନ ମାନଙ୍କ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ସେ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ ।
ସାକ୍ଷରତା ଆନ୍ଦୋଳନ:
ନିରକ୍ଷରତା ଆମ ଜାତିର ଏକ ବଡ଼ କଳଙ୍କ ବୋଲି ସେ ବୁଝି ନିରକ୍ଷର ମାନଙ୍କୁ ସାକ୍ଷର କରିବାକୁ ସବୁ ପ୍ରକାର ଉଦ୍ଯମ କରିଥିଲେ । ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ନୂଆ କରି ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥିବା "ଜଣେ ଜଣଙ୍କୁ ପଢ଼ାଇବା"(Each one, teach one) ଆଦର୍ଶକୁ ସେ ବରି ନେଇଥିଲେ ଏବଂ ନିଜେ ତାହା କାର୍ଯ୍ଯକାରୀ କରିଥିଲେ । କେବଳ ନିଜର ସ୍ବାକ୍ଷରଟିଏ ଦେଲେ ଚଳିବ ନାହିଁ, ନିରକ୍ଷର ମାନେ ଯେମିତି ବହି ପତ୍ର ପଢ଼ିବେ, ହିସାବ କିତାବ ରଖିବେ, ଚିଠି ଲେଖିବେ, ତାହା ସାକ୍ଷରତା ଆନ୍ଦୋଳନର ଲକ୍ଷ ହେଲା ।ପରଶୁରାମ ନିଜ ସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକ ଗଣଙ୍କୁ ନେଇ ଗାଁ ଗହଳିରେ ସାକ୍ଷରତାର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର କରୁଥିଲେ । ସାକ୍ଷରତା ଆନ୍ଦୋଳନ ଦକ୍ଷିଣ ଓଡ଼ିଶାରେ ଖୁବ୍ ସଫଳ ହୋଇଥିଲା ।
ପରଶୁରାମ ଆସ୍କାରେ ଖୁବ୍ ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇଥିଲେ । ବିଭିନ୍ନ ସଂଗଠନ ଓ ସମାଜସେବା ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ଯ ସଂପାଦନ କରିବାରୁ ସବୁ ସ୍ତରର ଲୋକଙ୍କ ସହିତ ସଦ୍ଭାବ ଥିଲା । ତାଙ୍କର ସଦାଚାର, ନିଷ୍ଠା ଓ ସମାଜସେବା ମନୋବୃତ୍ତି ଦେଖି ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ, ଭାଷା ଭାଷୀ ଓ ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକ ତାଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ଭକ୍ତି କରୁଥିଲେ ଓ ସମ୍ମାନ ଜଣା ଉଥିଲେ ।
ଆସ୍କାରେ ପରଶୁରାମଙ୍କର ସୁଖ୍ୟାତି ବୃଦ୍ଧିରେ ଖଲିକୋଟ ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ଭଞ୍ଜନଗର ହାଇସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ତାଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇଥିଲେ । ଖଲ୍ଲିକୋଟ ରାଜା ସେତେବେଳେ ଥିଲେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା ବୋର୍ଡ଼ର ସଭାପତି ଏବଂ ଭଞ୍ଜନଗର ହାଇସ୍କୁଲଥିଲା ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ଼ ପରିଚାଳନାଧୀନ । ୧୮୮୫ ମସିହାରୁ ଉକ୍ତ ସ୍କୁଲଟି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ସ୍କୁଲ ଟିର ଆଶାନୁରୂପ ଉନ୍ନତି ହୋଇନଥିଲା । ସତେ ଯେମିତି ପରଶୁରାମଙ୍କ ଭଳି ଜଣେ ଅଭିଜ୍ଞ ଓ ନିଷ୍ଠାପର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ସେ ଅପେକ୍ଷା କରିଥିଲା।
ପରଶୁରାମ ବିଦ୍ୟାଳୟ ରେ ଯୋଗଦାନ କଲାପରେ ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚହଳ ପଡ଼ିଗଲା । ତାଙ୍କର ସଂଗଠନ ଓ ସୁପରିଚାଳନାର ଯାଦୁକରୀ ଶକ୍ତି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ମୁଗ୍ଧ କଲା । ଅଧ୍ୟାପନା ପରି ଧର୍ମ ଚର୍ଚ୍ଚାରେ ତାଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ଓ ନିଷ୍ଠାଥିଲା ଖୁବ୍ ଗଭୀର । ଏମିତିକି ରୋମାନ୍ କ୍ୟାଥଲିକ୍ ସଂପ୍ରଦାୟର ପୁରୋଧା ଓ ପ୍ରଚାରକଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟ ଥିଲା ଅତୁଳନୀୟ । ମୁସଲମାନ , ଜିଊ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମାବଳମ୍ବୀଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଖୁବ୍ ସଦ୍ ଭାବ ଥିଲା ।
ସେ ତାପରେ ଖଲ୍ଲିକୋଟ , ଛତ୍ରପୁର ଆଦି ସ୍ଥାନରେ ହାଇସ୍କୁଲ ଗୁଡ଼ିକରେ ସୁଦକ୍ଷ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଦୀର୍ଘ ୩୦ ବର୍ଷ କାଳ ଅଧ୍ୟାପନାରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ରହି ସେ ହଜାର ହଜାର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ ମଣିଷ କରିଥିଲେ । ସେ ହାଇସ୍କୁଲରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଇଂରେଜ ଲେଖାର ଅଧ୍ୟାପନା କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନର ଶୈଳୀ ଏତେ ଚମତ୍କାର ଥିଲା ଯେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଗଣ ମନ୍ତ୍ରମୁଗ୍ଧ ପରି ଶୁଣୁଥିଲେ । ଇଂରେଜି ସାହିତ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରବେଶ ଥିଲା ଅସାଧାରଣ । ଅବସର ନେଲା ପରେ ବି ସେ ଶିକ୍ଷକ ହୋଇ ରହିଥିଲେ । ଆରାମ କଣ ସେ ଜାଣି ନଥିଲେ । ପୁରୀ ଧାମରେ ଉତ୍ତର ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିବା ଥିଲା ତାଙ୍କର ଆନ୍ତରିକ ଇଚ୍ଛା । ସେ ତେଣୁ ଯତ୍ କିଞ୍ଚିତ ସଂଚିତ ଅର୍ଥରେ କୁଣ୍ଢେଇବେଣ୍ଟ ସାହିରେ ଏକ ପକ୍କାଘର କିଣିଥିଲେ । ସେ ଭୋର ଚାରିଟାରେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତିଦିନ ଉଠନ୍ତି ଏବଂ ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରି ସମୁଦ୍ର କୂଳରେ ଭ୍ରମଣ କରନ୍ତି । ଅଧ୍ୟୟନ , ଆରାଧନା ଓ ବିଶ୍ରାମରେ ତାଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହେଉଥିଲା । ପୁରୀ ସହର ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ପାଠଚକ୍ର ପଠନ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଆଲୋଚନା କରିବାରେ ସେ ମନୋନିବେଶ କରି ପବିତ୍ର ଶାନ୍ତି ଲାଭ କରୁଥିଲେ । ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ଥିଲେ ଯଥାର୍ଥରେ ଚିର ଶିକ୍ଷକ ଓ ସାଧକ । ପ୍ରବୀଣ ଶିକ୍ଷାବିଦ୍
ଦିବ୍ୟସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଭାଷାରେ ନିଜର କୁଟୁମ୍ବ ନଥାଇ ସେ ଥିଲେ ବହୁକୁଟୁମ୍ବୀ । ସେ ସମସ୍ତଙ୍କର ସୁଖଦୁଃଖର ସାଥୀ ଓ ବିପଦ ଆପଦର ବଂଧୁ । ସେ ଥିଲେ ସହସ୍ର ଆବାଳବୃଦ୍ଧ ବନିତାଙ୍କର ସହାୟକ,ବଂଧୁ ଓ ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ। ସମାଜର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ବିକାଶ ଏବଂ ମଣିଷ ଜୀବନରେ ଇହ ଓ ପରକାଳର ମଙ୍ଗଳ ସାଧନରେ ସେ ସର୍ବଦା ବ୍ରତୀ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସ୍ନେହଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସାଧନା ଥିଲା ବିଶ୍ୱଜନୀନ ଓ ବିଶ୍ୱପ୍ରେମ ଆଧାରିତ ।
ଡାକ୍ତର ରାଧାଚରଣ ପଣ୍ଡା ଯଥାର୍ଥରେ ଲେଖିଥିଲେ ," ଓଡିଶାର ଅତି ବୟୋଜୈଷ୍ଠ ଓ ପ୍ରବୀଣ ଶିକ୍ଷକ ଲକ୍ଷେ ଗୁରୁଙ୍କରେ ମଉଡମଣି ପରଶୁରାମ ବର୍ମା ୯୨ ବର୍ଷରେ
ତା ୧୮. ୬ .୭୨ ତାରିଖ ଦିନ ତାଙ୍କର ନିଜ ପୁରୀଘରେ ଇହଧାମରୁ ଚାଲିଯାଇଛନ୍ତି ।"ପରଶୁରାମଙ୍କ ପବିତ୍ର ସ୍ମୃତି ଓ କୃତି ଆମର ଚିରସ୍ମରଣୀୟ । ସେ ସମଗ୍ର ଶିକ୍ଷକ ସମାଜର
ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ
ପ୍ରଫେସର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି" ବହୁଦିନ ପରେ ଓଡିଶାର ଭାଗ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବ। ଓଡିଶାର ଲୁପ୍ତ ଗୌରବ-ବିଭବ, ଧର୍ମକର୍ମ, ଶୌର୍ଯ୍ୟବୀର୍ଯ୍ୟ, ସୁଖ ସମୃଦ୍ଧିର ପୁନରୁଦ୍ଧାର ହେବ। ଓଡିଆତ୍ୱ ପୁନର୍ବାର ବିକଶି ଉଠିବ। ଉତ୍କଳ ଜନନୀର ସନ୍ତାନ ଗଣ ନବଜୀବନଲାଭକରି ପୁଣି ଜାଗି ଉଠିବ। ବଳ ଜନରେ ବଳୀୟାନ୍ ହୋଇ ନୂତନ ଉତ୍ସାହ-ଉନ୍ମାଦନାରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ପୁନର୍ବାର ମାତୃଭୂମିର ଗୌରବ-ଗାରିମା ବଢ଼ାଇବେ, ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ। ସେମାନେ ଶିଳ୍ପ,ସାହିତ୍ଯ ,ବିଜ୍ଞାନ , ବାଣିଜ୍ଯ , ସକଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୁଣି ବିଜୟ -ବୈଜୟନ୍ତୀ ଉଡାଇ ଭାରତକୁ ମୁଗ୍ଧ କରିବେ।ଓଡିଆ ଜାତି ଅତ୍ଯୁନ୍ନତ, ଅତି ଉଦାର ହୋଇ ଉଠିବ। ସାରା ଭାରତର ଅନ୍ଯାନ ସୁସଭ୍ଯ ଜାତିମାନ ଙ୍କ ସମକକ୍ଷ ହୋଇ ଠିଆହେବ। ଦେଶ ତମାମ ସ୍ବାଧୀନ ଚିନ୍ତା , ସ୍ବାଧୀନ କର୍ମ ଅହିଂସା, ଉଦାରତାର ସ୍ବଛ ସୁନ୍ଦର ଉର୍ମିମାଳା ମାତିଯିବ। ଓଡ଼ିଆଜାତି ଉପରେ ଶାସନର ଅନୁକୂଳ ଦୃଷ୍ଟି ପଢ଼ିବ - ସେମାନେ ପ୍ରତିବେଶୀ ଜାତିମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଓ ସମାଦୃତ ସମ୍ମାନିତ ହେବେ । ପ୍ରଗାଢ଼ ପ୍ରୟାସ ଫଳରେ ଉତ୍କଳୀୟମାନଙ୍କ ଲଲାଟରୁ କାଳିମା ରେଖା ଲିଭିଯିବ । ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଭକ୍ତିରେ ପୁଣି ନବଜୀବନ ବିକଶି ଉଠିବ । ସାହସୀ , ରାଜନୀତିନିପୁଣ ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ଘନ ଘନ ଆନ୍ଦୋଳନ , ଆବେଦନ ଫଳରେ ଓଡ଼ିଶା ପୁଣି ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗପ୍ରାପ୍ତ ପ୍ରଭାମଣ୍ଡିତ ହୋଇଉଠିବ- ଓଡ଼ିଆଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳ ସବୁ ଏକ ଶାସନାଧୀନ ହେବ ।
ଉପରୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତିରେ ଭରି ରହିଥିବା ଉଦଗ୍ର ଜାତିପ୍ରେମ, ଦୂର ଦୃଷ୍ଟି ଓ ସଦ୍ ଭାବନା ଦୀର୍ଘ ୬୦ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରକାଶିତ ବୀର ଓଡ଼ିଆ ଶୀର୍ଷକ ଏକ ଉପନ୍ୟାସର ଜଣେ ସନ୍ୟାସୀ ଚରିତ୍ର ମୁଖରେ ବରେଣ୍ୟ ସାହିତ୍ୟିକ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଯେମିତି ଦୃଢ଼ ଆଶା , ସେମିତି ଉଚ୍ଚ ଭାଷା । ଏହି ଉକ୍ତିର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଏବେ ବହୁ ଗୁଣିତ ହୋଇ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଛି । ୧୮୯୬ ମସିହାରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ନିବାସୀ ଗଣେଶ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଔରସରୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ତାଙ୍କ ମାତୁଳାଳୟ ଶେରଗଡ଼ ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ପରିବାରର ଆର୍ଥିକାବସ୍ଥା ଖରାପ ଥିଲେ ହେଁ ଗଣେଶଙ୍କ ମନୋବଳ ଗଭୀର ନିଷ୍ଠା ଅତୁଟ ଥିଲା । ସେ ନ୍ୟାୟୋଚିତ ଭାବରେ ନିଜର ପରିବାର ପ୍ରତିପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ଅଭାବ ଅନଟନ ମଧ୍ୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଶିକ୍ଷକତାକୁ ଜୀବିକା ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୩୪ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ୭ ତାରିଖରେ ଇହଳୀଲା ସାଙ୍ଗ କରିଥିଲେ ।
ପ୍ରଚଣ୍ଡ ପ୍ରତିଭାର ଅଧିକାରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ନିଜର ସ୍ବଳ୍ପ ୩୮ ବର୍ଷର ଜୀବନ କାଳ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ ଏକଶତ ଉପନ୍ୟାସ , ଜୀବନୀ, ପ୍ରବନ୍ଧ ,ଅଭିଧାନ ଓ ସର୍ବୋପରି ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ।ଏଥିପାଇଁ ସେତେବେଳେ ଅନୁନ୍ନତ ଲିଖନ ସାମଗ୍ରୀକୁ ନେଇ ସୀମିତ ତଥା ବାଧିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଏପରି ବିପୁଳ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଯେମିତି ବିସ୍ମୟକର , ସେମିତି ସାଧନା ସାପେକ୍ଷ ।ବ୍ରହ୍ମପୁରସ୍ଥ ଷ୍ଟୁଡେଣ୍ଟସ୍ ଷ୍ଟୋର ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ପ୍ରଫେସର ସୁଦର୍ଶନ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରେ କହିଛନ୍ତି, ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରକାଶ କରି 'ଷ୍ଟୋର୍' ଯେପରି ତାଙ୍କୁ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଥିଲେ , ସେହିପରି ରାମଚନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ 'ଷ୍ଟୋର୍' ର ବ୍ୟବସାୟିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ବହୁପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଲିଖିତ ପୁସ୍ତକ ଗୁଡ଼ିକ ସେତେବେଳେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ସ୍ନାତକ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁ ସ୍ତରରେ ପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀଧର ମହାପାତ୍ର ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟକାରଙ୍କର ଅନୂଭୁତିସିଦ୍ଧ ଭକ୍ତିରେ ତାଙ୍କ ସଂକଳିତ ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରକାଶନ ଓ ପ୍ରସାରଣର ଇତିହାସ ଗ୍ରନ୍ଥ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପଛରେ ଥିବା କ୍ଲେଶକୁ ଯେଭଳି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାକୁ ଅଧିକ ସାର୍ଥକ ଭାବରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯିବ ।
ଉକ୍ତ ଶ୍ଲୋକଟି ହେଲା :-
"ଚକ୍ର ପୃଷ୍ଟଂ କଚୀଗ୍ରାବାତୁଳ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରଧୋମୁଖଃ
ଦୁଖେଃନ ଲିଖିତଂ ଗ୍ରନ୍ଥ ପୁତ୍ରବତ୍ ପରିପାଳୟେତ୍ ।"
ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ଶ୍ରମ ତଥା ସାଧନା ସଂପର୍କୀୟ ଚିତ୍ରଟି ସୁଦର୍ଶନବାବୁଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନୀରେ ଅତି ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ଜୀବନ୍ତ ହୋଇ ପାରିଛି । "ସେ ( ରାମଚନ୍ଦ୍ର ) ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଫେରି ନିକଟସ୍ଥ ତାମିଲ ହୋଟେଲରେ କଫିପାନ ପରେ ସିଧାସଳଖ ସାନବଜାର ସ୍ଥିତ ଷ୍ଟୁଡେଣ୍ଟ୍ସ ଷ୍ଟୋର କାର୍ଯ୍ୟାଳୟରେ ଆସି ଉପସ୍ଥିତ ହେଉଥିଲେ । ସେଠାରେ ତାଙ୍କପାଇଁ ଏକ କୋଠରୀ ସୁରକ୍ଷିତ ଥିଲା । ସେ ସେହି କୋଠରୀରେ ଖଣ୍ଡେ ମସିଣା ଉପରେ ବସି ସାରସ୍ବତ ସାଧନାରେ ନିମଗ୍ନ ହୋଇ ପଢ଼ୁଥିଲେ । ପ୍ରଚୁର କଫି ଓ ତାମ୍ବୁଳ ଏବଂ ସାମୟିକ ଭାବେ ଆସବ ସେବନ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଗ୍ରନ୍ଥ ପରେ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖି ଯାଉଥିଲେ । ଏପରିକି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପୁସ୍ତକକୁ ରୂପ ଦେବା ବେଳେ ସେ ପରିବାର କଥା ସେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୁଲି ଯାଉଥିଲେ । ଏଣୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସାରସ୍ବତ ପ୍ରତିଭା ଏହି ଷ୍ଟୋର ଦ୍ବାରା ହିଁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଥିଲା କହିଲେ, ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ ।" ଏହା ଥିଲା ଲେଖକଙ୍କର ସୌଭାଗ୍ୟ ଓ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ ମଧ୍ୟ ।
ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଏକ ଦୁର୍ଦ୍ଦିନରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରି ଜୀବନ ସଂଗ୍ରାମ ଓ ସାଧନାରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉଥିଲେ । ସେହି ସମୟ ଥିଲା ଦେଶ ତଥା ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ପକ୍ଷରେ ଏକ ସନ୍ଧିକ୍ଷଣ । ୧୯୦୦ ମସିହା ବସନ୍ତ ପଞ୍ଚମୀରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷ ଚାଲିଥିଲା ବେଳେ ବିଦ୍ୟାରମ୍ଭ କରି ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ନିଜର ମେଧା ଓ ସ୍ମରଣ ଶକ୍ତିର ଉର୍ଦ୍ଦଗତୀ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ୧୯୦୬ ମସିହାରେ ସେ ବ୍ରହ୍ମପୁରସ୍ଥ ଶଙ୍କର ପୁର ସାହିସ୍ଥ ନିମ୍ନମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତି କରି ଖଲ୍ଲିକୋଟ କଲେଜିଏଟ୍ ମି: ଇ: ସ୍କୁଲରେ ଭର୍ତ୍ତି ହେଲେ । ୧୯୦୯ରେ ସେଠାରେ ନିମ୍ନମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷା ଶେଷ କରି ହାଇସ୍କୁଲକୁ ଆସିଲେ । ମାତ୍ର ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଓ ଗୃହର ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ମଧ୍ୟରେ ଚଳି ମାଧ୍ୟମିକ ଓ ଇଣ୍ଟରମିଡିଏଟ୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଇ ୧୯୧୫ରେ କଲେଜ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ତାପରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଗୁରୁଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲରୁ ଦକ୍ଷତାର ସହିତ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଉଭୟ କର୍ମ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ପରିବାର ଜଞ୍ଜାଳ ସମ୍ଭାଳି ଥିଲେ । ନିଜର ପ୍ରଗାଢ଼ ବିଦ୍ୟାନୁରାଗ ଯେଉଁ ସେ ଘରୋଇ ଭାବରେ ବି ଏ ପରିକ୍ଷା ଦେଇ କୃତିତ୍ବର ସହିତ ପାସ୍ କରିଥିଲେ ହେଁ ଅଧିକାରୀ ବା କିରାଣୀ ହେବାକୁ ମନ ଭରି ନଥିଲେ । ସେ ଶିକ୍ଷକତା ଓ ସାରସ୍ବତ ସାଧନାକୁ ଜୀବନରେ ବୃତ୍ତି ଓ କୃତି ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
ଛାତ୍ରଜୀବନରୁ ସେ ଦକ୍ଷିଣ ଓଡ଼ିଶାରେ ସୁପରିଚିତ ଶିକ୍ଷକ ମଦନମୋହନ ରଥ , ରଘୁନାଥ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ , ଶ୍ରୀରାମ ବ୍ରହ୍ମା ପ୍ରମୁଖ କୁଶଳୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ନିଜର ଆଦର୍ଶ ରୂପେ ମାନି ନେଇଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକତା ସହିତ ସେ ସମାଜ ସେବାକୁ ମଧ୍ୟ ସେ ନିଜ ଜୀବନର ବ୍ରତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ବ୍ରହ୍ମପୁର ତାଙ୍କର ପ୍ରଧାନ କର୍ମ କ୍ଷେତ୍ର ହେଲେହେଁ ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶାରେ ସେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ୧୯୨୭ ମସିହାରୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିବା ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷକତା କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମପୁର ପୌରପାଳିକାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପରିଚାଳିତ ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ହିଁ ସମାହିତ ହୋଇଥିଲା । ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ଗୋଟିଏ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଦୀର୍ଘକାଳ ରହି ସେ ବିଭିନ୍ନ ବିକାଶମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପାଦନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଅକ୍ଷର ମାନ ଥିଲା ଅତି ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ସୁନ୍ଦର । ସତ୍ୟବାଦୀ ବନ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ଏବଂ ସେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବଣଭୋଜି ଠାରୁ ଦର୍ଶନୀୟ ସ୍ଥାନ ଗୁଡ଼ିକୁ ଭ୍ରମଣ କରାଇବା ନିମନ୍ତେ ନିଜ ସାଥିରେ ନେଉଥିଲେ । ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ସ ହିତ ସମାଜ ସଂସ୍କାର ଓ ଗୋଷ୍ଠୀ ଉନ୍ନୟନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ସେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉଥିଲେ । ପ୍ରତି ବର୍ଷ ସେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସାହିତ୍ୟିକ ସଭା ଓ ବାର୍ଷିକ ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରୁଥିଲେ । ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କୃତିତ୍ୱ ପ୍ରଦର୍ଶନ ଯୋଗୁଁ ପୁରସ୍କାର ଓ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ହେଉଥିଲା ।
ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ଦକ୍ଷତା , ଛାତ୍ରବତ୍ସଳତା ଓ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କ ପ୍ରତି ସହୃଦୟତା ଦେଖାଇ ସମସ୍ତଙ୍କ ଭକ୍ତି ଭାଜନ ହୋଇଥିଲେ । ବହୁ ଲୋକଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ସେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିବାରୁ ସମାଜ ପାଖରେ ସେ ବିଶେଷ ୠଣୀ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି ଏବଂ ସେ ୠଣ ମୁକ୍ତ ହେବା ନିମନ୍ତେ ମେଧାବୀ ଓ ଦରିଦ୍ର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ବିଦ୍ୟାନୁରାଗ , କର୍ମନିଷ୍ଠା ଓ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠା ଥିଲା ଅସାଧାରଣ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତ, ଓଡ଼ିଆ ଓ ଇଂରେଜୀ ଭାଷାରେ ତାଙ୍କର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଥିଲା ଅତୁଳନୀୟ । ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ସାହିତ୍ୟ ରଚନା ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ କରାଇବା ସଂଗେ ସଂଗେ ସେମାନଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ଲାଗି ତାଙ୍କର ଉଦ୍ୟମ ଥିଲା ନିରବର୍ଚ୍ଛି ନ । ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବାଗ୍ମିତା ଥିଲା ଅନୁକରଣୀୟ ଏବଂ ବଦାନ୍ୟତା ଓ ବଂଧୁପ୍ରୀତି ଥିଲା ଆକର୍ଷଣୀୟ ।
ସାହିତ୍ୟ, ସଂସ୍କୃତି ଓ ଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଥିଲା ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହ । ସେ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ପୁସ୍ତକ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ ,ଏବଂ ଗୀତା ଥିଲା ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ଗ୍ରନ୍ଥ । ନିୟମିତ ପୂଜାପାଠ ଓ ଧର୍ମକର୍ମ ସତ୍ତ୍ୱେ ଥିଲା ତାଙ୍କଠାରେ ରକ୍ଷଣଶୀଳତା ନଥିଲା । ସମାଜର ଉଚ୍ଚଶ୍ରେଣୀଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା କୁସଂସ୍କାର ଓ ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସେ ଦୃଢ଼ ସ୍ବର ଉତ୍ତୋଳନ କରିଥିଲେ । ସେ ତତ୍କାଳୀନ ସମାଜ ସଂସ୍କାରକ ଶୀବତ୍ସ ପଣ୍ଡା , ଜୟମଙ୍ଗଳ ରଥ ଓ ଶଶୀଭୁଷଣ ରଥଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ କୁସଂକ୍କାର ବିରୁଦ୍ଧରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ପର୍ଦ୍ଦାପ୍ରଥା , ବଳିପ୍ରଥା , ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଆଦି ସଂପର୍କରେ ତାଙ୍କର ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା । ପ୍ରଶଂସନୀୟ ନାରୀ ଶିକ୍ଷାର ପକ୍ଷ୍ୟପାତୀ ହୋଇ ସେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାର ଦିଗରେ ବହୁକାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ବୀର ଓଡିଆ , କମଳ କୁମାରୀ, ବୀରାଙ୍ଗନା' ଆଦି ପୁସ୍ତକମାନଙ୍କରେ ଏହି ଉଗ୍ର ସଂସ୍କାର ମନୋବୃତ୍ତି ଅତି ସ୍ପଷ୍ଟ । ଶିକ୍ଷାଦାନ ଓ ସାରସ୍ୱତ ସାଧନା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଦେଇଥିଲେ ।
ସେତେବେଳେ ଓଡିଶାର ଦକ୍ଷିଣସ୍ଥ ବିଚ୍ଛିନ୍ନାଞ୍ଚଳ ଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଓଡ଼ିଆ ଜାତୀୟତା ଓ ସ୍ବାଭିମାନ ଆତ୍ମ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା, ସେଥିରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଅବଦାନ କମ୍ ନଥିଲା । ସେ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ସକ୍ରିୟ ଯୋଗଦାନ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ବଚ୍ଛିନାଞ୍ଚଳଗୁଡିକର ମିଶ୍ରଣ ତଥା ସେଠାକାର ଓଡିଆମାନଙ୍କ ସ୍ବାର୍ଥରକ୍ଷାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ତାଙ୍କର ବଳିଷ୍ଠ ଭୁମିକା ଥିଲା ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ଏ ସବୁ ସତ୍ତ୍ୱେ ଅନେକ ସମୟରେ ତାଙ୍କ ପରିବାର ଆର୍ଥିକ ଅସୁବିଧାରେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିଲା , ମାତ୍ର ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଥିଲା ଉଚ୍ଚକୋଟିର ।
ଶିକ୍ଷକତା ପ୍ରତି ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଥିଲା ଅପାର ଶ୍ରଦ୍ଧା । ସେ ରସୁଲକୋଣ୍ଡା (ଭଞନଗର) ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବିଦ୍ୟାଳୟ ରେ ତାଲିମପ୍ରାପ୍ତ ହୋଉଥିଲେ ।ସେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ପୌରପାଳିକା ପରିଚାଳିତ ମି:ଇ: ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରଥମେ ସହକାରୀ ଓ ପରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହୋଇଥିଲେ । ସେ କେବଳ ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ପାରଙ୍ଗମ ଓ ସବୁ ବିଷୟ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିବାରେ ଦକ୍ଷନଥିଲେ, ସେ ଖୁବ୍ ଛାତ୍ରବତ୍ସଳ ଥିଲେ । ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଗଣଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବର ବହୁମୁଖୀ ବିକାଶ ପାଇଁ ସେ ବିଭିନ୍ନ ପାଠ୍ୟ ଓ ପାଠ୍ୟପରିପୂରକ (Co- curricular) କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ସଂଗଠନ କରୁଥିଲେ । ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଜେ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିବାରୁ ସେ ଅଭାବଗ୍ରସ୍ଥ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ନିୟମିତ ସାହାଯ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ପ୍ରଫେସର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରେ ଲେଖିଛନ୍ତି ,"ଶିକ୍ଷକତା ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପାଇଁ କେବଳ ଜୀବିକାର୍ଜନର ପନ୍ଥା ନଥିଲା , ଏକ ଜାତୀୟ ଦାୟିତ୍ୱ ଥିଲା ।ଏହି ଦାୟିତ୍ୱକୁ ସୁଚାରୁ ରୁପେ ସଂପନ୍ନ କରିବା ପାଇଁ ସେ ଆଜୀବନ ସାଧନା କରି ଯାଇଛନ୍ତି (୧୯୯୦ ପୃ-୧)
ସାରସ୍ବତ କୃତିତ୍ବ
ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସାରସ୍ବତ କୃତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ଯରେ 'ବୀର ଓଡ଼ିଆ', ଅଭାଗିନୀ', 'ପାଦୁକାପୁଜା', ' ବୀରାଙ୍ଗନା', 'ପୀୟୂଷ ପ୍ରବାହ ', 'କମଳ କୁମାରୀ ', ଉପନ୍ୟାସମାନ ଓ ମହାନ ସଂସ୍କୃତ ଗଦ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥ 'କାଦମ୍ବରୀ'ର ମୁକ୍ତ ଅନୁବାଦ , ପ୍ରଣୟ ପ୍ରବାହ ' ପ୍ରଧାନ । ବହୁ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ଓ ଇଂରେଜୀ ଓଡ଼ିଆ ଅଭିଧାନର ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଣେତା । ଷ୍ଟୁଡେଣ୍ଟସ୍ ଷ୍ଟୋରର ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତପାର୍ଥକଘଟି ଏହା ବିଭାଜିତ ହୋଇଥିଲା । ଏବଂ ସୁରକ୍ଷା ଅଭାବରୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନେକ ମହାର୍ଘ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ନଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । ତଙ୍କ ଲିଖିତ ବହୁ ଉପାଦେୟ ପ୍ରବନ୍ଧ ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧ ଗୁଡ଼ିକ ଐତିହାସିକ , ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନୀମୂଳକ, ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ, ଦାର୍ଶନିକ, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟବିଷୟକ ଏବଂ ସେଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସହକାର, ପ୍ରଦୀପ, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ଆଦି ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ । ସେ କେତେକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଇଂରେଜୀ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକାରେ ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।
ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସାରସ୍ବତ ସିଦ୍ଧିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବାଧିକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ହେଉଛି ଶିଶୁ କିଶୋର ସାହିତ୍ୟ । ପ୍ରଫେସର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ (ପୃ-୧୩) ଙ୍କ ମତରେ ତାଙ୍କର ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଶିଶୁ ଓ କିଶୋର ଉପଯୋଗୀ ପୁସ୍ତକମାନ ହେଲା -
୧• ଅକ୍ଷର ପରିଚୟ
୨• ସରଳ ସାହିତ୍ୟ (୧ମ ରୁ ୪ର୍ଥ ଭାଗ)
୩•ସାହିତ୍ୟାଙ୍କୁର (୧ମ ରୁ ୩ୟ ଭାଗ )
୪• ସାହିତ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ (୧ମ ଓ ୨ୟ ଭାଗ) ୫• ଭୂଗୋଳ ଶିକ୍ଷା (୧ମ ରୁ ୩ୟ ଭାଗ)
୬• ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧି ପ୍ରଣୀତ ସ୍ବ୍ଯସ୍ଥ୍ଯ ସୋପାନ ୭• ପାରମ୍ଭିକ ଅଙ୍କଶିକ୍ଷା ୮• ଇଂରାଜୀ- ଇଂରାଜୀ, ଓଡ଼ିଆ ଅଭିଧାନ ୯• ହିତ କଥା (୧ମ ରୁ ୪ର୍ଥ ଭାଗ)
୧୦• ଶିଶୁ ଭକ୍ତ
୧୧• ଲବକୁଶ ୧୨• ମାର୍କଣ୍ଡେୟ ୧୩• ଅନସୂୟା ୧୪• ବେତାଳ କଥା ୧୫• Stories from betal pancha binsati ୧୬• ଭୀମ ୧୭• ତୁଳସୀ ଦାସ ( ଶେଷ ଦୁଇଟି ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇପାରି ନାହିଁ)
ଓଡ଼ିଆ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ଯର ସର୍ବପ୍ରଥମ ଗବେଷକ ଡ଼କ୍ଟର ମନିନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି (୧୯୯୨ ପୃ ୨୮୭)ଙ୍କ ମତରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଶିଶୁ ଗଳ୍ପ ମଧ୍ଯରେ ପୌରାଣିକ ଚରିତ୍ର 'ଭୀମ' (୧୯୨୯), ସଚିତ୍ର ବାଲ୍ମୀକି (୧୯୩୧), ଅନସୂୟା (୧୯୩୫), ଶିଶୁଭକ୍ତ (୧୯୪୨), ସାଧୂପୁରୁଷ ଚରିତ୍ର,ତୁଳସୀ ଦାସ (୧୯୨୯) ଓ ଐତିହାସିକ ଚରିତ୍ର ପଦ୍ମିନୀ (୧୯୩୦) ପ୍ରଭୃତି ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ଯ ।
ଜଣେ ଅନୁଭୂତି ସମ୍ପନ୍ନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ନାମରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ରଚିତ ଶିଶୁ ଓ କିଶୋର ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ କେତୋଟି ଗଳ୍ପ ପୁସ୍ତକ ଖୁବ୍ ଲୋକ ପ୍ରିୟ ହୋଇଥିଲା । ନୀତିକଥା ୧ମ ,୨ଯ ଓ୩ୟ ଭାଗ ସଫଳ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ଯ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଶିଶୁ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ସରଳ ଭାଷା ଓ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଶୈଳୀରେ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା । ସେମିତି ପୂରାଣ କଥା ଚାରୋଟି ଭାଗରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ଏବଂ ଏହାର ଆଙ୍ଗିକ ଓ ଆତ୍ମିକ ବିଭବ ପିଲା ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଥିଲା ବିଶେଷ ଉପଜୋଗୀ: ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପିଲାମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣକୁ ଚାହିଁ ଗଳ୍ପ ପୁସ୍ତକଗୁଡ଼ିକର ନାମକରଣ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ କରିତୋଳୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଗଳ୍ପ ଲିଖନ ଶୈଳୀ କିପରି ଆକର୍ଷଣୀୟ ଏକ ଗଳ୍ପ ପୁସ୍ତକ "ସଚିତ୍ର ମାର୍କଣ୍ଡେୟ"ରୁ ପ୍ରଦତ୍ତ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । "ଦିନକର ଘଟଣା କହିବି । ଦୁଇ ପହର ବେଳ, ଚିଉଁଟିଆ ଖରା ମୁଣ୍ଡ ଉପରେ ଛିଡ଼ି ପଡ଼ୁଛି । ନଈ ବାଲି, ବଣପର୍ବତ, କାଠପତର, ଗଛପତ୍ର ସବୁ ନିଆଁ ପରି ତାତି ଯାଇଛି । ଏତେ ବଡ଼ ଖରାରେ କଣ ନତାତିବ ? ବାପରେ ବାପ, କି ତାତି, ନଈବାଲି ଉପରେ ମୁଠାଏ ଧାନ ପକାଇଦେଲେ ମଧ୍ୟ ଲିଆ ଫୁଟିଯିବ । ଆଉ କଅଣ ହେଇଛି ଶୁଣିବ ?" ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସାରସ୍ୱତ ପ୍ରତିଭା ଶିଶୁ ଓ କିଶୋର ଉପଯୋଗୀ ଗଳ୍ପ ରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ହୋଇଥିଲା ପ୍ରଭୂତ ସାଫଲ୍ୟମଣ୍ଡିତ ।
ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଅଧିକାଂଶ ସାହିତ୍ୟକାରଙ୍କ ଭଳି ପ୍ରଥମରୁ କବିତା ରଚନାରେ ହାତ ଦେଇଥିଲେ । ସେଦିଗରେ ମଧ୍ଯ ତାଙ୍କର ସଫଳତା କମ୍ ନ ଥିଲା । ବୟସ୍କ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସେ ଲେଖିଥିବା କବିତା ଗୁଡ଼ିକ "ଆଶା" ,"ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ", "ପ୍ରଦୀପ" ଆଦି ପତ୍ରିକା ଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ସାର୍ଥକ ଶିଶୁ କବିତା ଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରଚଳିତ ସାହିତ୍ୟ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରେ ସ୍ଥାନ ଲାଭ ପାଇଥିଲା । ଦକ୍ଷିଣ ଓଡ଼ିଶାର ବିଦ୍ୟାଳୟଗୁଡ଼ିକରେ ତାଙ୍କର ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ଓ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ଖୁବ୍ ଆଦର ଲାଭ କରିଥିଲା ।
କୃତବିଦ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ ସ୍ରଷ୍ଟା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଜଣେ କୃତୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସଫଳତା ଲାଭ କରିବା ସହିତ ପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ଓ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ରଚନାରେ ଅତୁଳନୀୟ ଦକ୍ଷତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଜଗଜ୍ଜନର ଜଞ୍ଜାଳ ଜ୍ୱାଳା ମଧ୍ଯରେ ସେ ସର୍ବଦା ଦୁଃଖ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଓ ଅଭାବ ଅସୁବିଧାର ଅଗ୍ନିଦାହ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ହେଁ, ନିଜର ଏକନିଷ୍ଥ ସାଧନ ଓ ସମ୍ମାନବୋଧ ଯୋଗୁଁ ସର୍ବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଜର ଶିର ଉନ୍ନତ କରି ସେ ଅସାଧାରଣ କୃତିତ୍ୱ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ଜାତୀୟ ମମତା , ସ୍ୱାଭିମାନ ଓ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ବଦ୍ଧତା ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ବିକାଶ ଓ ସମୃଦ୍ଧି ସାଧନାରେ ବିପୁଳ ସର୍ଜନର ଅଧିକାରୀ କରିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାର ଜନୈକ ପ୍ରତିଭାଶାଳୀ ସାରସ୍ୱତ ସାଧକ ଓ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଏକାନ୍ତ ବରେଣ୍ୟ ଓ ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କର ସ୍ମୃତି ଏ ଜାତିର ଅନୁପେକ୍ଷଣୀୟ । ସହାୟକ ପୁସ୍ତକ ଓ ପତ୍ରିକା
୧•ଶ୍ରୀଧର ମହାପାତ୍ର :ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରକାଶନ ପ୍ରସାରଣର ଇତିହାସ ,
ଗ୍ରନ୍ଥମନ୍ଦିର, କଟକ , ୧୯୬୮ ।
୨• ପ୍ରଫେସର ସୁଦର୍ଶନ ଆଚାର୍ଯ୍ଯ : ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ ୧ମ ସଂସ୍କରଣ,
ବ୍ରହ୍ମପୁର ବିଶ୍ବିଦ୍ଯାଳୟ(ମୁଖବନ୍ଧ)
ବ୍ରହ୍ମପୁର, ୧୯୯୦
୩• ଡ଼କ୍ଟର ମନୀନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି : ଓଡ଼ିଆ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ଯ: ଉନ୍ମେଷ ଓ ବିକାଶ
ମାଣିକ ବିଶ୍ବନାଥ ଦାତବ୍ଯ ସ୍ମୃତିନ୍ଯାସ,
ଭୁବନେଶ୍ବର -୧୯୯୨
୪•ପ୍ରଫେସର ଜଗନ୍ନାଥ ମହାନ୍ତି : ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆଚାର୍ଯ୍ଯ; ଦକ୍ଷିଣ ଓଡ଼ିଶାର
ଜଣେ ପ୍ରତିଭାଶାଳୀ ସାରସ୍ବତ ସାଧକ
ଅନୁପମ ଭାରତ ବିଶେଷାଙ୍କ-
୧୯୯୮ ।
ଛବି "ଭଂଜନଗର ସ୍କୁଲ୍ରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ମଫସଲ ଅଞ୍ଚଳର ଗରିବ ଛାତ୍ର ପଢ଼ୁଥିଲେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ମାସ ୧୫ ତାରିଖରେ ସ୍କୁଲଦେୟ ଦେବାକୁ ହୁଏ । ଜଣେ ପିଲାର ପଢ଼ାରେ ଶ୍ରଦ୍ଧାଥିବାରୁ ତାର ଗରିବ କୃଷକ ପିତା ପିଲାକୁ ଦୁଃଖ କଷ୍ଟେ ବରାବର ଖର୍ଚ୍ଚ ଦେଉଥାଏ । ପିଲାଟି ୧୦ମ କ୍ଲାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଠିଲା । ସେହିମାସ ଦେୟ ଦେବାଦିନ ପହଞ୍ଚିବାରୁ ଖୁଣ୍ଟା ଖୁଣ୍ଟା ସରିଥିବା ଆମ୍ବଗଛ ଗୋଟିକର ଅଗ୍ରଭାଗରେ କେତୋଟି ପକ୍ବଫଳ ଦେଖି ଗରିବ ଚାଷୀଲୋକଟି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଖୁଣ୍ଟିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କଲା । ଆମ୍ବ ଆକାରରେ ବଡ଼ ,ମିଠା ମଧ୍ୟ । ଚାରି ପାଞ୍ଚ ପଇସା ହେବ । ପୁଅର ଦେୟ ଦିଆଯିବ । ଖୁଣ୍ଟା ଶେଷ ହେବାକୁ ଥିଲା ,ଏପରି ସମୟରେ ଗୋଡ଼ ଭରାଥିବା ପୁଆଟି ଛିଡ଼ିଯିବାରୁ ତଳେ ପଡ଼ିଗଲା । ଆଖପାଖରେ ଥିବା ଲୋକେ ଦୌଡ଼ିଯାଇ ଦେଖିଲେ ପ୍ରାଣ ନାହିଁ । ଖବର ରାଷ୍ଟ୍ର ହେଲା । ଗ୍ରାମବାସୀ ଆସିଲେ । ପୁଅ ମଧ୍ୟ ଆସିଲା ,ଦେଖିଲା ସର୍ବନାଶ ।
ଭଂଜନଗର ଉଚ୍ଚପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ଥରେ ଜଣେ ପ୍ରତିଭାଶାଳୀ ଛାତ୍ର ହାତଲେଖା ମାସିକ ପତ୍ରିକା ପାଇଁ କିଛି ଲେଖା ମାଗିଲେ । ପିଲାଟିର ବାରମ୍ବାର ଅନୁରୋଧ ରକ୍ଷାକରି 'ମୁଁ ଛାତ୍ର' ଶିରୋନାମାରେ ଗୋଟିଏ କବିତା ଲେଖିଥିଲି , ସେଇଟି ତାକୁ ଦେବା ପାଇଁ ଖୋଜିଲି । ତାର ନାମ ମୂରଲୀ ଶାସମଲ । ଇତର ଛାତ୍ମାନେ ଯାଇତାକୁ ଖୋଜିଲେ । ତାର ଦେଖାମିକିଲା ନାହିଁ । ଶୁଣାଗଲା ଯେ ସେ ଇହଧାମରେ ନାହିଁ । ସ୍କୁଲରେ ଶୋକର ଛାୟା ଖେଳିଗଲା ,ସମସ୍ତେ ଦୁଃଖ କଲେ, କାହିଁକି କେଜାଣି , ମୁଁ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାକୁ ଭୁଲି ପାରୁନାହିଁ ।"
ଏ ଘଟଣା ଦ୍ବୟ କାଳ୍ପନିକ ନୁହେଁ । ଜଣେ ଶିକ୍ଷକର ଆତ୍ମଜୀବନୀରୁ ଉଦ୍ଧୃତ । ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଏ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ୯୦ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଲିଖିତ ଖୋଜନ୍ତୁ, ଏପରିକି ଶିକ୍ଷକଟିଏ , ଯେ ତାର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ସ୍ମୃତିକୁ ଜୀବନସାରା ଏପରି ସୁମରି ହେଉଥିବ । ସୁଧୀବୃନ୍ଦ, ମୁଁ ଯେଉଁ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ଯାଉଛି, ସେ ମୋର ଶିକ୍ଷକ ନଥିଲେ । ମୋର ଜନ୍ମ ହେବାର ପ୍ରାୟ ୫ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ , ୧୯୫୧ରେ ସେ ଶିକ୍ଷକତାରୁ ଅବସର ନେଇଥିଲେ । ତାହାଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଆସିଲା ବେଳକୁ ତାଙ୍କ ବୟସ ୯୦ ବର୍ଷ । ସେହି ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଥିଲା ଏକ ଅନୁପମ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବ । ତାହାର ମୁଲ୍ୟାୟନ ପାଇଁ ମୋ ପଖରେ ଭାଷା ବା କାହିଁ । ମୁଁ କେବଳ ସୂଚନା ହିଁ ଦେଇପାରେ । ପ୍ରଦତ୍ତ ସୂଚନାର ଆଧାରରେ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବର ଆକଳନ ଭାର ଆପଣମାନଙ୍କ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରୁଛି ।
ସେହି ପୂଜ୍ୟ ଶିକ୍ଷକ ହେଉଛନ୍ତି ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭ ପଟ୍ଟନାୟକ । ଜଣେ କବି , ସାହିତ୍ୟ ସମାଲୋଚକ ତଥା ଐତିହାସିକ । 'କବିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ' ଆଲୋଚନା ଗ୍ରନ୍ଥ ଏବଂ ' ମହାବୀର ଦୋହରାବିଷୋୟୀ' ଓ 'ବୀର ଚକରା' ର ଲେଖକ ଭାବରେ ସେ ଓଡ଼ିଶାରେ ସୁପରିଚିତ ।
ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭଙ୍କ ଜନ୍ମ ୧୮୯୬ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୪ ତାରିଖ, ଗ୍ରାମ ତନରଡ଼ା । ଭଂଜନ ଗର ଠାରୁ ବେଲଗୁଣ୍ଠା ରାସ୍ତାରେ ତିନି କିଲୋ ମିଟର । ନିଜ ଗ୍ରାମରେ ବାଲ୍ୟଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତି ପରେ ଭଂଜନଗର ତତ୍ କାଳୀନ ବୋର୍ଡ଼ସ୍କୁଲ୍ ବର୍ତ୍ତମାନର ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଂଜ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ରେ ତାଙ୍କର ପାଠ ପଢ଼ା । ଛାତ୍ରଜୀବନରେ ସେଥିରେ ଅମନୋଯୋଗୀ । ଅନ୍ୟ ମନସ୍କତା ତାଙ୍କର ସହଚର ଥିଲା । ଏକ ସାକ୍ଷାତ୍ କାରରେ ସେ କହନ୍ତି- "ଯଦିଓ ତତ୍କାଳିନ ଶିକ୍ଷକ ମାନେ ଛାତ୍ର ବତ୍ସଳ ତ ଥା ଜ୍ଞାନୀ ଥିଲେ , ମୋର ଅନ୍ୟମନସ୍କତା ଯୋଗୁଁ ପାଠ ପଢ଼ାରେ ମନୋଯୋଗୀ ହୋଇ ପାରୁନ ଥିଲି । " ୧୯୧୩ ମସିହାରେ ସେ SSLC ପାସ୍ କଲେ । ଭଂଜନଗର ବୋର୍ଡ଼ସ୍କୁଲ୍ ର ପ୍ରଥମ ବ୍ୟାଚର ସେ ଛାତ୍ର । ତତ୍ ପରେ ଏଫ ଏ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ତାଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମପୁର ଗମନ । ସେ ସମୟରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଯିବା ଥିଲା ଅତି ଦୁରୂହ ସାଧ୍ୟ ।ଶଗଡ଼ରେ ଦୀର୍ଘ ପଥ ଯିବା ପାଇଁ ହେଉଥିଲା । ବୋଧହୁଏ, ଏଫ ଏ ପଢ଼ିବା ତାଙ୍କ ଭାଗ୍ୟରେ ନଥିଲା । ଅଧ୍ୟୟନ ସମୟରେ ଚକ୍ଷୁ ଖରାପ ଯୋଗୁଁ ସେ କଲିକତା ଯାତ୍ରା କଲେ । ସେଠାରେ ପରିସମାପ୍ତି ଘଟିଲା ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷାର ।
୧୯୨୩ ମସିହାରେ ଭଂଜନଗର ହାଇସ୍କୁଲ୍ ରେ ଶିକ୍ଷକ ରୁପରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଚତୁର୍ଥଶ୍ରେଣୀ ପଢ଼ାଇବାର ଦାଇତ୍ୱ ସେ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ତତ୍କାଳୀନ ହେଡ଼ମାଷ୍ଟର ତାଙ୍କୁ ନିମ୍ନଶ୍ରେଣୀରେ ପଢ଼ାଇବାର ଦାଇତ୍ୱ ଦେଇଥିବାରୁ ସେ ଗଭୀର ଭାବରେ ମର୍ମାହତ ହୋଇଥିଲେ । ଏପରିକି କ୍ରୋଧବଶତଃ ଚାକିରୀ ପରିତ୍ଯାଗ କରିବାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନେଇଥିଲେ ।କିନ୍ତୁ ତତ୍ କାଳୀନ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷକର ମର୍ଯ୍ଯାଦା ଖୁବ୍ ଉଚ୍ଚରେ ଥିଲା । ଶିକ୍ଷକଟିଏ ହେବାରେ ଯେଉଁ ଆନନ୍ଦ ଥିଲା ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ଅଧିନରେ ଅନ୍ଯ କୌଣସି ଉଚ୍ଚ ପଦବୀରେ ତାହା ଥିଲା ଅନନୁଭୂତ । ପୁଣି ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରର ଗୁଲାମ ହୋଇ ତା'ର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ମତେ ନିଜ ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ହାକିମାତିକୁ ସାବ୍ଯସ୍ତ କରିବା - ତାଙ୍କର ନା ପସନ୍ଦ ଥିଲା । ନିଜ ପିତାଙ୍କର ଅଚଳା ଚଳ ସଂପତ୍ତି, ଗାଁ ପାଖ ଚାକିରୀ, ଅଧ୍ଯୟନର ପ୍ରବଳ ପିପାସା ଏବଂ ଲେଖକଟିଏ ହେବାର ଆକାଂକ୍ଷା ଶିକ୍ଷକଟିଏ ହେବା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ବାଧ୍ଯ କରିଥିଲା ।
ଶିକ୍ଷକଭାବରେ ଅନନ୍ତ ବାବୁଙ୍କ ଖୁବ୍ ସୁଖ୍ଯାତି ଥିଲା । ବାହ୍ଯ ଓ ଅନ୍ତର ଉଭୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେ ଥିଲେ ଆକର୍ଷଣୀୟ । ଫିନ୍ ଫିନ୍ ଧଳା ଧୋତି ଓ ଜାମା ପିନ୍ଧା ଜାମାରେ ମାଳେ ସୁନା ବୋତାମ ଲଗାଇ England BSA ସାଇକେଲରେ ଠିକ୍ ୧୦ ଘ ସମୟରେ ପହଞ୍ଚୁଥିବା ସେହି ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ମନେପକାଇ ଆଜି ମଧ୍ଯ ତାଙ୍କ ଛାତ୍ରମାନେ ଆଳୋଡ଼ନ କରୁଛନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ସ୍ମୃତିସବୁକୁ । ୬ଷ୍ଠ , ୭ମ ଓ ୮ମ ଶ୍ରେଣୀରେ ସେ ପଢ଼ାଉ ଥିଲେ ଇଂରାଜୀ, ଓଡ଼ିଆ ଓ ଇତିହାସ । ଅତି ଚମତ୍କାର ଥିଲା ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନ । ଇତିହାସ ପଢ଼ାଇଲା ବେଳେ ସତେ ଯେମିତି ଚରିତ୍ରମାନେ ଓହ୍ଲାଇ ଆସୁଥିଲେ ଶ୍ରେଣୀ କକ୍ଷ ମଧ୍ଯକୁ । ଆସି ପହଞ୍ଚୁଥିଲେ ଆଲେକଜାଣ୍ଡାର,ଆସୁଥିଲେ ପୁରୁ , ଜୟଚନ୍ଦ୍ର ଓ ପୃଥ୍ବୀରାଜ ପ୍ରଭୃତି । ଗୁଞ୍ଜରିତ ହେଉଥିଲା ସେମାନଙ୍କର କଥୋପକଥନ । ତଳନା ଦିଆଜାଉ ଥିଲା ପୁରୁଣା ଓ କିମ୍ବଦନ୍ତୀରୁ । ଉପସ୍ଥାପନ କୌଶଳ ଥିଲା ନାଟକୀୟ । ପିଲା ମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ଚରିତ୍ରରେ ଅଭିନୀତ କରାଇ ବିଷୟ ପରିବେଷଣରେ ଲାଗିଯାଉଥିଲେ ସେ ।
ମୂଳକବିତା:-
Sing bird , sing bird
Where are you going ?
I am upto Hindustan
Where the mind is blowing
Sing bird sing bird
Have you any money ?
Yes, I have a pot of gold
And two pots of honey.
Sing bird sing bird
Can you see your way ?
By stars light in night
By sun on the day .
ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କର ଅନୁବାଦ :
ସିଙ୍ଗବାର୍ଡ଼ ସିଙ୍ଗ ବାର୍ଡ଼
ହେ ଭାଇ, କେଉଁ ଦେଶେ କର ଗମନ ?
ବହଇ ଯେଦେଶେ ଶୀତଳ ପବନ
ସେହି ଦେଶକୁ ମୋର ହୁଏ ଗମନ
ଯେ ଦେଶ ନାମ ଅଟଇ ହିନ୍ଦୁସ୍ଥାନ ।
ତୁମର ସିଙ୍ଗବାର୍ଡ଼ ଅଛିକି ଧନ ?
ହାଣ୍ଡିଏ ଅଛି ମୋର ଶୁଦ୍ଧ ସୁବର୍ଣ୍ଣ
ଦିହାଣ୍ଡି ମହୁ ମୋର ଆହୁରି ଅଛି
ପଚାରିବାରୁ, ଭାଇ ସତ ଖୁଛି ।
ରାତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଅ ଯାହା ନକ୍ଷତ୍ର
ଦିବସେ ପଥ ଦିଶେ ଉଜ୍ବଳତର
ଯେହେତୁ ଜଳୁଛନ୍ତି ନଭେ ଭାସ୍କର ।
ଶିକ୍ଷକଟିଏ କବିପ୍ରାଣ ହୋଇଥିଲେ ଛାତ୍ର ସମାଜର କି ଉପକାର ହୁଏ, ବୁଝାଇ କହିବାର ଆବଶ୍ଯକତା ନାହିଁ ।
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ଥିଲେ ନିତାନ୍ତ ଛାତ୍ର ବତ୍ସଳ । ବିଦ୍ଯୋନ୍ନତି ଷିତ ସେମାନଙ୍କର ଚରିତ୍ର ଗଠନ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଥିଲା ତାଙ୍କର କାମ୍ଯ । କଔଣସି ଛାତ୍ରର ଚରିତ୍ର ଓ ବ୍ଯବହାରରେ ତ୍ରୁଟି ଦେଖିଲେ ସେ ସୁଧାରିବା ପାଇଁ ଆଗଭର ହେଉଥିଲେ । ପ୍ରଥମେ ବୁଝାଇସୁଝାଇ ତାକୁ ବାଟକୁ ଆଣିବାରେ ବିଫଳ ହେଉଥିଲେ, ତା'ପ୍ରତି ଏକ ବିଶେଷ ଦଣ୍ଡର ପ୍ରୟୋଗ କରୁଥିଲେ । ତାହା ଶାରୀରିକ ଦଣ୍ଡ ନୁହେଁ , ବ୍ଯଙ୍ଗ ବା ବିଦ୍ରୁପବାଣୀ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଅମୋଘ ଅସ୍ତ୍ର । ତତ୍ କାଳୀନ ଦୁଇ ଗୋଟି ଅମାନିଆ ଓ ଅହଂକାରୀ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଲକ୍ଷକରି ସେ ଲେଖିଥିଲେ ଏକ ବ୍ଯଙ୍ଗ କବିତା -ସ୍କୁଲ ପିଲା ସାକ୍ଷାତକାରରେ କହନ୍ତି- ଏ ଦୁଇଟି ପିଲା ସ୍କୁଲକୁ ଆସିଲେ କ୍ଲାସରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବିଶୃଖଂଳା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପ୍ରଟି ସେମାନଙ୍କର ବ୍ଯବହାରରେ ନମ୍ରତା ନଥିଲା ଏବଂ ସ୍କୁଲ ବାରଣ୍ଡାରେ ଚାଲିଲାବେଳେ ସେମାନେ ଭାରି ବୁଟ୍ ପିନ୍ଧି, ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଶବ୍ଦ କରି ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ବ୍ଯାଘାତ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପାଇଁ ପଛାଉନଥିଲେ । କୌଣସି ଶିକ୍ଷକ ଏବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ କହିଲେ, ସତର୍କ ହେବା ଦୂରେ ଥାଉ, ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କୁ ଅପମାନ ସୂଚକ କଥା କହି, ସେମାନଙ୍କୁ ତାତ୍ସଲ୍ଯ କରି ପୁନର୍ବାର ସେପରି ଆଚରଣ ପ୍ରଦର୍ଶନରୁ ସେମାନେ ବିରତ ହେଉନଥିଲେ । ତା'ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସ୍ବରୁପ 'ଏଇ ସ୍କୁଲପିଲା' ଶୀର୍ଷକ କବିତାରେ ସେ ଦେଖିଥିଲେ :
ସ୍କୁଲ ପିଲାଟିଏ ମୁହଁରେ ମୁଁ ତ ମୋହରି ପରି
ଇନ୍ଦ୍ରଚନ୍ଦ୍ରକୁ କି ମୋଚିତ୍ତର , ତିଳେ ନାହିଁ ଖାତିରି ।
ମୋ ଯୋତା ଘାତରେ ଅବନୀ କମ୍ପେ ଜଗତ ସାରା
school student ସମାଜେ, ମୁଁ ତ ଦୁଷ୍ଟ ପସରା
ସୁଝୀନ ଶୁକଳ ବସନ ଯଦି ପିନ୍ଧେ ମୁଁ ଆଞ୍ଚି
ଯଦି ପ୍ଯାଣ୍ଟ, Hat ମୋ ଦେହେ ଥାଏ ଆଉ କି ଡର
ମାଷ୍ଟ୍ର ଫାଷ୍ଟ୍ର ଥିଲେ ଥାଆନ୍ତୁ ହୁଏ ଗତି ପ୍ରଖର
ବାପ ଭାଇ ଥିଲେ କାହିଁକି ଚିନ୍ତା ଭୟ ବା ଡର,
ସେମାନେତ ମୋର ସର୍ବଦା ଯେହ୍ନେ କିଣା କିଙ୍କର ।
ଜାଣି ନ ଜାଣିତ ବସିଲି Master ଆସନେ
ଯାହା ସେ ସେଦିନ କହିଲେ ଫରଫର ବଦନେ ।
ଆମ ପରା କ୍ଷତ୍ରି ତାହାକି ସହିପାରେ ନୀରବେ
ଯାହା ହଇରାଣ କଲି ମୁଁ ଶୁଣା ନଥିବେ ଭବେ ।
ଦେଖୁ ଦେଖୁ ମାଷ୍ଟ୍ର ଚଞ୍ଚଳେ ଗଲେ ଆସନ ଛାଡ଼ି
ଦ୍ବାରଦେଶେ ଥାଇ ଚାହାନ୍ତି ଓଷ୍ଠଜିଭ କାମୁଡି ।
ପରାଣଠୁଁ ବଳି ଅଧିକ ହାତେ ଜର୍ମାନ ବାଡି
ଦେଖିଦେଖି principal ତ ଯାଇଛନ୍ତି ସାଙ୍କୁଡି ।" ଇତ୍ଯାଦି
ଏହିପରି ବ୍ଯଙ୍ଗାତ୍ମକ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଭରପୂର ୧୧ ପୃଷ୍ଠା ର ଏହି ପୁସ୍ତକ ତତ୍କାଳିନ ଛାତ୍ର ସମାଜରେ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା । ଯାହାଫଳରେ ଛାତ୍ରମାନେ ସ୍କୁଲ ପରିସରେ ବିଶୃଙ୍ଖଳିତ ହେବାର ଅପଚେଷ୍ଟାରୁ ଯଥା ସମ୍ଭବ ନିବୃତ ରହିଥିଲେ । ଏପରିକି ଓଡିଶାର ତତ୍କାଳିନ ଶିକ୍ଷିତ ତଥା ଲେଖକ ଗୋଷ୍ଠୀ ମଧ୍ୟରେ ଏ ପୁସ୍ତକର ଆଲୋଚନା କିଛି କମ୍ ହୋଇନଥିଲା । 'ସହକାର 'ପୃଷ୍ଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁ ଅନନ୍ତ ବାବୁଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଏକ ଆଲୋଚନାରେ ଲେଖିଥିଲେ-
'ସ୍କୁଲପିଲା' ପୁସ୍ତକଟି ମଧ୍ଯରେ ଇଂରାଜୀ ମିଶା କବିତା ବ୍ଯଙ୍ଗ ମୂଳାତ୍ମକ ଓ ଶିକ୍ଷଣୀୟ। କେହି ଆମକୁ ସମାଲୋଚନା କରି କହିଲେ "ଅନନ୍ତ ବାବୁଙ୍କର ପ୍ରଥମେ ସ୍କୁଲ୍ଶିକ୍ଷକ" ଲେଖିବାର ଉଚିତ ଥିଲା । କାରଣ ସେ ନିଜେ ଜଣେ ସ୍କୁଲ୍ ଶିକ୍ଷକ ।
ଏହାଥିଲା ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସଜାଡିବାର ଏକ ଅବଲମ୍ବନ । ଅଥଚ ସେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦଣ୍ତ ଦେବାରେ କିମ୍ବା ଅପମାନିତ କରିବାର କେବେ ବି ପକ୍ଷପାତୀ ନଥିଲେ ।ସେମାନେ ଶିଷ୍ଠ, ଭଦ୍ର ତଥା ଉତ୍ତମ ଗୁଣସଂପନ୍ନ ଯେପରି ହୋଇ ପାରିବେ ସେଥିପାଇଁ ନୀତି ସମ୍ବଳିତ ପୁସ୍ତକ ରଚନାକରି ସେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।ଜଣେ ଛାତ୍ରର ଯେଉଁ ସବୁ ଗୁଣ ରହିବା କଥା,ତାହାଦ୍ବାରା ଜାତିର ଉନ୍ନତି ସାଧନ ଏବଂ ସେବା ଓ ତ୍ଯାଗ ଦ୍ବାରା ଦେଶମଙ୍ଗଳ ଭାବନାର ପ୍ରକାଶ କରି ସେ ରଚନା କରିଥିଲେ ମୁଁ 'ଛାତ୍ର' କବିତା ପୁସ୍ତକ ।ସେଥିରେ ଲେଖାଥିଲା :
ଅସାର ସଂସାରେ ସାର ଦରବ ମୁଁ
ଏ ମରତଧାମେ ମୋ ନାମ ଛାତ୍ର ।
ସ୍ବର୍ଗ ରାଇଜେ ମୁଁ ନନ୍ଦନ କାନନ
ନନ୍ଦନ କାନନେ ମୁଁ ପାରିଜାତ ।
ଦେଶ ସେବକର ସତତ ସଖା ମୁଁ
ମଙ୍ଗଳ ଉତ୍ସବେ ମୋତେ ଡାକରା
ଦୁର୍ଦ୍ଦଷ ଅରାତି ଭୟଦ ବୀର ମୁଁ
ଆର୍ଯ୍ଯବୀର ମଧ୍ଯେ ମୁଁ ଋଣରଙ୍କା
ସମ୍ପଦେ ବିପଦେ ସଭିଠକ ସଖା ମୁଁ
ସାକ୍ଷୀ ସେଥିପାଇଁ କୋଟି ସେବତା ।
'ଅଧ୍ଯବସାୟ' ମୋ ଅଟଇ ସମ୍ବଳ
'ଧୈର୍ଯ୍ଯ ' ଅହର୍ନିଶ ବଢ଼ାଏ ଟେକ ।
ମନ୍ତ୍ରୀ ରୂପେ ଅଟେ ବିବେକ ବାପୁଡା
ସାହସ ପ୍ରହରୀ ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ
ମନ, ଜ୍ଞାନ, ଧ୍ୟାନ,ଚପରାସି ତିନି
ଖଟନ୍ତି ବସି ମୋ ସିଂହ ଦୁଆରେ ।
ଉତ୍ତମ ନାଗରିକସଂମ୍ପନ୍ନ ଏକ ସମାଜ ଗଢ଼ିବାର ଦାୟିତ୍ବ ଶିକ୍ଷକର ଏକଥା ସେ ଖୁବ୍ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିଥିଲେ ।ଏକ ସୁସ୍ଥ ସମାଜ ମଧ୍ଯରେ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ବାତାବରଣ ଥିଲା ତାଙ୍କର କାମ୍ଯ ।ଏଥିପାଇଁ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସହିତ ନାରୀମାନଙ୍କର ଭୂମିକା ରହିଛି ନିଶ୍ଚୟ । ନାରୀଶିକ୍ଷାର ଅଗ୍ରଗତିରେ ସମାଜର ଅଗ୍ରଗତି ।ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ତେଣୁ ନାରୀ ସମାଜକୁ ସଚେତନ କରିଛନ୍ତି ନିଜ ରଚନା ମାଧ୍ଯମରେ ।'କୁମାରୀ ନୀତିଶିକ୍ଷା' ଏପରି ଏକ ଗ୍ରନ୍ଥ,ଏହାର ପ୍ରଥମ ନାମ ଥିଲା ଯୌତୁକ ପୋଥି ।ଯାହାକି କନ୍ଯାଟିଏ ଶାଶୁଘର ଯିବା ସମୟରେ ଯୌତୁକ ସମ୍ଭାର ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରଥମେ ନେବ ଏବଂ ଏକ ମୂଲ୍ଯବାନ ଧନ ଭାବରେ ସାଇତି ରଖିଥିବା ନାରୀଟିଏ ନିଜର ଦରିଦ୍ର, ସ୍ବଭାବ ତଥା ଉତ୍ତମ ଗୁଣ ସଂପନ୍ନ ହୋଇ କିପରି ସାଂସାରିକ ଜୀବନ ବିତାଇବ ଏବଂ ପରିବାରକୁ ସୁନ୍ଦର କରି ଗଢ଼ିପାରିବ ତାହା ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ
ଉଦାହରଣ ସ୍ବରୂପ :-
ନଥିଲେ ନମିଳୁ ଭଲ ବସନ ଭୋଜନ
ଯଦି ଆଳଙ୍କାର ନାହିଁ ନକର ଗୁମାନ
ସୁଖେ ଦୁଃଖେ ଚଳୁଥିବୁ ଦୁଃଖ ନ ବିଚାରି
ସ୍ବାମୀକୁ ଛାଡି ଏକାକୀ ନଯିବୁ କୁମାରୀ
କ୍ରୋଧବେଳେ କର୍କଶେ ନ କହିବୁ ଦୁହିତା
କ୍ରୋଧ ଶାନ୍ତ କରି ଧୀରେ ଧୀରେ କହ କଥା
ପରମ ଚଣ୍ଡାଳ କ୍ରୋଧ,କ୍ରୋଧୁଁ ତୁଟେ ଶିରୀ,
ଭଲମନ୍ଦ ପାଞ୍ଚି ଧୀରେ ଧୀରେ କହିବୁ କୁମାରୀ"
ଏତ୍ଦ ବ୍ୟତୀତ ଆମ ନାରୀସମାଜ ଯେପରି ଶିକ୍ଷିତା, ଧର୍ମପରାୟଣ ଓ ସୁଗୁଣ ସଂପନ୍ନା ହୋଇପାରିବେ ସେଥିପାଇଁ ସେ ବିଭିନ୍ନ ଓଷା, ବ୍ରତ କାହାଣୀକୁ ସୁନ୍ଦର ଓ ସାବଲୀଳ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ଯାହା ଆଜି ମଧ୍ୟ ଆଦୃତ । ସେଥି ମଧ୍ୟରୁ-ପୁର୍ଣ୍ଣମୀ ଓଷା , ଧାନମାଣିକା ଓଷା, ସୁଦଶାବ୍ରତ ପ୍ରଧାନ ।
ଓଡିଶା ହେଉଛି କୃଷିଜୀବୀର ରାଜ୍ୟ । ଅଧିକାଂଶ ଚାଷବାସ ଓ ବିଲବାଡିରେ ପରିଶ୍ରମ କରି ,ପଶୁପାଳନ ଓ ବ୍ୟବସାୟ କରି ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରନ୍ତି । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମ୍ମତ ଭାବରେ ଆମେ କିଛିଟା ଅଗ୍ରଗତି କରିଛୁ ନିଶ୍ଚୟ । କିନ୍ତୁ ଅର୍ଦ୍ଧଶତାବ୍ଦୀ ପଛକୁ ଫେରି ଚାଲନ୍ତୁ ,ଆମ ଆଖି ଆଗରେ ଭାସି ଉଠିବ ଆମର ଶୋଚନୀୟ ଅବସ୍ଥା । ନିଜ ଗ୍ରାମ ତଥା ଆଖ ପାଖରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଛନ୍ତି ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ, ରୀତିମତ ପରିଶ୍ରମ କରି ମଧ୍ୟ କୃଷକ ମୁଠାଏ ଖାଇବାକୁ ପାଉନାହିଁ, ଭରଣ ପୋଷଣ ପାଇଁ ସେ ଭିଟାମାଟି ଛାଡି ସୁଦୁର ରେଙ୍ଗୁନ ରାଜ୍ୟକୁ ଯିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଛି,କିଛି ଉପାର୍ଜନ କରି ଫେରିବା ବେଳକୁ ସମାଜ ତାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ନାରାଜ ,ସେ ହୋଇଛି,ଅଜାତିଆ । ତାକୁ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତର କରିବାକୁ ହେବ । ଜାତିଆଣ ଭୋଜି ଦେବାକୁ ପଡିବ -ଏହା ମନଗଢ଼ା କଥା ନୁହେଁ ଅନନ୍ତବାବୁଙ୍କ ଅଙ୍ଗେନିଭା କଥା,ଯାହା ସେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି 'ଚଷା ଭାଇ' କବିତା ପୁସ୍ତକରେ । ଏସବୁ ହୁଏ କାହିଁକି ? ଏତେ ବିଲବାଡି ଥାଉଁ ଥାଉଁ ଚଷାପୁଅ ଭୋକଉପାସରେ ମରୁଛି କାହିଁକି ? ଏହାର କାରଣ ସେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିଛନ୍ତି, ଯାହା ହେଉଛି ଚଷାଜାତିର ଶିକ୍ଷାହୀନତାର ଫଳ ।କୃଷକ କେଉଁ ସମୟରେ ଚାଷ କରିବ ,ସମୟାନୁସାରେ ଫସଲ ଲଗାଇବ, କିପରି ବିହନ ସାଇତି ରଖିବ, କିପରି ଗୋରୁ , ଗାଈଆଦି ଗୃହ ପାଳିତଙ୍କର ଯତ୍ନ ନେବ ଇତ୍ୟାଦି ବହୁ ବିଷୟଗର୍ଭିତ ଏକ ପୁସ୍ତକ ସେ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ ।ଏହାର ନାମ 'କୃଷକ ସଙ୍ଖାଳି' ୧୯୩୦ ମସିହାରେ ଏହା ପ୍ରକାଶିତ । ତାହା କିପରି ବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ମତ,ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବିଷୟ ସୂଚୀରୁ ଅନୁମେୟ :
୧: କୃଷିର ପ୍ରାଥମିକ ଅବସ୍ଥା
୨: କୃଷକ ଭାରି ଦରିଦ୍ର
୩: ସହଯୋଗ ଋଣ ସମିତି
୪: ମୂଳ ଉପାଦାନ
୫: ସାର
୬: ଚାଷ ସଜ
୭: ଅନିଷ୍ଟକାରୀ ଜୀବାଣୁ
୮: ଗୋପାଳନ
୯: କୃଷକର ଶିକ୍ଷା
୧୦: କୃଷି ପ୍ରବାହ
୧୧: ବିବିଧ ଫସଲ
ଏଠାରେ ତାଙ୍କରି ଦ୍ବାରା ସଂଗୃହୀତ ତଥା ଲିଖିତ କୃଷି ପ୍ରବାଦରୁ ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇପାରେ-
"ଫଗୁଣେଚାଷ ସୁନା କଷ
ଚିଇତେ ଚାଷ କୁଟୁମ୍ବ ପୋଷ
ବୈଶାଖେଚାଷ ହାକିମ ପୋଷ
ଜ୍ୟେଷ୍ଠେ ଚାଷ ମୂଲିଆପୋଷ
ଆଷାଢ଼େ ଚାଷ ବେଳହୁଁ ଖସ ।
ଛାଡିବୁ ଚଉଦଧରିବୁ ଚାରି
କୋମଣ କରିବୁଚାଷ କିଆରୀ
ବୁଣ ଖରୁଡିପକା ଖତ
ହୁଡା ଖଣ୍ଡିରେନଦେବୁ ହାତ
ଦୀର୍ଘ ହାତେପ୍ରତିହାତେ
ହିଡ ବାନ୍ଧିବୁଘାସ ସହିତେ
ଚଷା ଭାଇ ମାନରେ
ଯହିଁ ପାଣି ତହିଁ ଧାନରେ । "
ଅନନ୍ତବାବୁ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିବା ବହୁଗ୍ରନ୍ଥ ସେତେବେଳେ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ତଥା ପାଠାଗାରର ଉପାଯୋଗୀ ପୁସ୍ତକ ରୂପେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ।ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ଅଦ୍ୟାବଧି କେତୋ ଟି ପୁସ୍ତକ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ତରରେ ପ୍ରଚଳିତ, ଯଥା :
୧:-ଦମୟନ୍ତୀ : (୧୯୨୩) ସେ ସମୟରେ ଅଷ୍ଟମ, ନବମ ତଥା ଏଲିମେଣ୍ଟାରୀ ହାୟର ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲ୍ରେ ପାଠ୍ୟ ବହିରୂପେ ଏବଂ ପାଠାଗାର ବହିରୂପେ ଗୃହିତ ହୋଇଥିଲା ।ଏହା ଲେଖଙ୍କର ଏବଂ ଉଚ୍ଚାଙ୍ଗ କୃତି ଭାବରେ ତତ୍କାଳୀନ ସମାଜରେ ପ୍ରଶଂସିତ ହୋଇଥିଲା । ଶଶିଭୂଷଣ ରାୟ, ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳ, ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁଙ୍କ ଭଳି ସାହିତ୍ୟିକମାନେ ଏହାର ଭୂରି ଭୂରି ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ । ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସ୍ବରୂପ :
"ଆପଣଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ 'ଦମୟନ୍ତୀ' ଅତି ଉପାଦେୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ହୋଇଛି । ଥରେ ପଢିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ ସମଗ୍ର ପୁସ୍ତିକା ଶେଷ ନକରିବା ଯାଏଁ ତୃପ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ । ପୁଣି ଥରେ ପଢିସାରି ଆଉଥରେ ପଢିବାକୁ ଇଚ୍ଛାହୁଏ ।ଏହା ହିଁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ରଚନାର ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ।
ଆପଣଙ୍କର
ନନ୍ଦକିଶୋର ବଳ (BABT)"
"ଦମୟନ୍ତୀ ଆଖ୍ୟାନ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଜଣା । କିନ୍ତୁ ଦମୟନ୍ତୀ ପୁସ୍ତିକସ୍ଥିତ ମନୋବୃତ୍ତିର ନିପୁଣ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ରବିକରରେ ଜଳକଣାଭଳି ଏକାନ୍ତ ସମୁଜ୍ଜଳ
ପୁସ୍ତକ ଖଣ୍ଡିକର ଭାଷା ଜଡିତା, ବିରହିତା, ଆବେ ଗ ବିଚିତ୍ରା , ଏବଂ ଉଚ୍ଛାସୋଛତା, କିନ୍ତୁ ପ୍ରସାଧନର ପ୍ରତୀକ୍ଷା ରଖିଅଛି।
ନାଳୀଗଳି କଟକ ଶଶୀଭୂଷଣ ରାୟ
ତା ୭।୫।୧୯୨୪
୨• କୁମାରୀ ନୀତିଶିକ୍ଷା -(୧୯୩୩) ୪ର୍ଥ ଓ ୫ମ ଶ୍ରେଣୀର ପାଠ୍ଯରୂପେ ପ୍ରଚଳିତ । କବିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଂଜ - (୧୯୫୯) ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ କର୍ତ୍ତୃକ ପ୍ରକାଶିତ ଏବଂ ପାଠ୍ଯ ଓ ସହାୟକ ବହି ରୂପେ ଓଡିଆ ଏମ• ଏ• ଓ ବି• ଏ• ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ଗ୍ରୁହୀତ ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମ ପୁର ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟର ଏମ •ଏ• ଓ ବି• ଏ• ଅନର୍ସ ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ପ୍ରଚଳିତ ।
ଏହା ଭଂଜ ସାହିତ୍ଯ ଆଲୋଚନାର ଏକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ତଥା ଅନତିକ୍ରାନ୍ତ ପୁସ୍ତକ ରୂପେ ସମ୍ମାନିତ । ୧୯୬୫ ମସିହାରେ ଓଡିଶା ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମିଙ୍କ କର୍ତ୍ତୃକ ପୁରସ୍କୃତ ।
୪• ମହାବୀର ଦୋହରାବିଷୋୟୀ -(୧୯୬୧) ବ୍ରହ୍ମ ପୁର ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ କର୍ତ୍ତୃକ ୧୯୭୦-୮୦ ମଧ୍ଯରେ ବି •ଏ• ଶ୍ରେଣୀ ପାଠ୍ଯ ରୂପେ ସିଲାବସ୍ ରେ ସ୍ଥାନିତ ।
ଶିକ୍ଷା ଓ ସାହିତ୍ଯର ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ସେ ବ ହୁ ଉଦ୍ଯମ କରିଛନ୍ତି । ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରୀମାନେ କିପରି ଏ ଦିଗରେ ଯତ୍ନବାନ ଓ ଉତ୍ସାହିତ ହେବେ ସେ ଦିଗରେ ସେ ପ୍ରେରଣାଦାୟକ ଉଦ୍ଯମମାନ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ସେ ମଧ୍ଯରୁ ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ଓ ପୁରସ୍କାର ଅନୁଦାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ।
ବ୍ରହ୍ମ ପୁର ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟକୁ ସେ ଟ ୫୦୦୦/- ଦାନ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ତାର ସୁଧରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଓଡିଆ ଏମ •ଏ• ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭ ସ୍ବର୍ଣ୍ଣ ପଦକ ପ୍ରଦାନ କରାଯା ଉଅଛି । ସେ ତାଙ୍କର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସ୍ବୀକାରୋକ୍ତି ମଧ୍ଯ ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଲକ୍ଷଣୀୟ ।
"ଲେଖକ ହିଁ ଏ ବହିର ପ୍ରକାଶନ ଭାର କରିଛି ଏକ ସାଧୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯରେ । ବହିର ବିକ୍ରୀଲବ୍ଧ ଅର୍ଥ , କେତୋଟି ଉଚ୍ଚ ମାଧ୍ଯମିକ ବିଦ୍ଯାପୀଠକୁ ଅର୍ପଣ କରାଯିବ । ପ୍ରତ୍ଯକ ବର୍ଷ ବାର୍ଷିକ ପ୍ରବନ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ କୃତିତ୍ବ ଅର୍ଜନ କରୁଥିବା, ଏପରିକି ୧ମ ଓ ୨ୟ ହୋ ଉ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଉଥିବା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ କିମ୍ବା ଶିକ୍ଷାର୍ଥିନୀ ଦୁଇ ଜଣଙ୍କୁ ପୁରସ୍କାର ଅର୍ପଣ କରିବାରେ ତାହା ବିନିଯୋଗ କରାଯିବ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଏହି ଉଦ୍ଯମ ସଫଳହେଲେ ଏକାଧିକ ବିଦ୍ଯାପୀଠକୁ ସେଇରାତିରେ ପୁରସ୍କାର ବିତରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ଯକ ସଂଖ୍ଯକ ବ୍ଯବସ୍ଥା କରାଯିବ । (ବୀର ଚକରା ପଦେ- ୨-୩ )
ଏଇ ଲେଖକ ଜାଣିବାରେ ଏପରି ବ୍ଯବସ୍ଥା ହୋଇଥିଲା ମଧ୍ଯ । ଶିକ୍ଷାର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟଙ୍କର ଏପରି ବ ହୁ କର୍ମ ଓ ସାଧନା ରହିଛି । ତାଙ୍କ ଘଟଣା ବହୁଳ ଜୀବନର ଅବସାନ ଘଟିଥିଲା ଜୁଲାଇ ୧୬ ତାରିଖ ୧୯୯୯ ମସିହାରେ ।
ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ ଗ୍ରନ୍ଥ:
୧ • ଦମୟନ୍ତୀ ୧୯୨୩ ଗଦ୍ଯ
୨• ସ୍କୁଲପିଲା ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୩ • ମୋ ଗାଁ ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୪• ପୂର୍ଣ୍ଣମୀଓଷା ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୫ • ଭଲ ଭଜନ ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୬ • କୀର୍ତ୍ତନ ଗୀତ ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୭ • ଧାନମାଣିକା ଓଷା ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୮ • ମୁଁ ଛାତ୍ର ୧୯୨୩ ପଦ୍ଯ
୯ •ସୁଦଶା ବ୍ରତ ୧୯୨୫ ପଦ୍ଯ
୧୦ • କୃଷକ ସଙ୍ଖାଳି ୧୯୩୦ ଗଦ୍ଯ
୧୧ •କୁମାରୀ ନୀତିଶିକ୍ଷା ୧୯୩୩ ପଦ୍ଯ
୧୨ •ଉତ୍କଳ ଗଔରବ ୧୯୫୦ ଜୀବନୀ ଓ ଆଲୋଚନା
ଗ୍ରନ୍ଥ(ଗଦ୍ଯ)
୧୩ • କବି ସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଂଜ ୧୯୫୯ ଭଂଜ ସାହିତ୍ଯାଲୋଚନା
ଗ୍ରନ୍ଥ,(ପଦ୍ଯ)
୧୪ • ମହାବୀର ଦୋହରା ବିଷୋୟୀ ୧୯୬୧ ଗଦ୍ଯ ୧୫ • ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଂଜ ପରିଚୟ ୧୯୬୫ ଗଦ୍ଯ ୧୬ • ବୀରଚ କରା ୧୯୭୧ ଗଦ୍ଯ ୧୭ • ଶ୍ରୀ ରାମାନୁଜ ୧୯୭୭ ଗଦ୍ଯ ୧୮ • ନୀତିଚିତ୍ର ଓ ଅନ୍ଯାନ୍ଯ ବ ହୁ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅପ୍ରକାଶିତ ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭ ପାଇଥିବା ସମ୍ମାନ:-
୧୯୬୫ - ଓଡିଶା ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀ କର୍ତ୍ତୃକ କବି ସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଂଜ ପୁରସ୍କୃତ। ଗ୍ରନ୍ଥ ପାଇଁ ପୁରସ୍କୃତ।
୧୯୭୧ -କଳିଙ୍ଗ ସଂସ୍କୃତି ପରିଷଦ ଦ୍ବାରା ସମ୍ମାନିତ
୧୯୭୯ -ଯଦୁମଣ ସାହିତ୍ଯସଂସଦ,ଉଦୟପୁର ନୂଆଗାଁ ଦ୍ବାରା
୧୯୮୦-ଓଡିଶା ଇତିହାସ କଂଗ୍ରେସ, ଭଂଜନଗର ଅଧିବେଶନରେ ସମ୍ମାନିତ । (ମହାବୀର ଦୋହରାବିଷୋୟୀ ଓ ବୀର ଚକରା ଐତିହାସିକ ଗ୍ରନ୍ଥ ପାଇଁ। )
୧୯୯୦-ଫଲ୍ଗୁ ସାହିତ୍ଯ ସଂସଦ-ବ୍ରହ୍ମପୁର ଦ୍ବାରା ।
୧୯୯୦-ବ୍ରହ୍ମପୁର ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ କର୍ତ୍ତୃକ ।
ଏତଦ୍ ବ୍ଯତିତ ଶିଶୁସାହିତ୍ଯ ସମିତି, ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗ ଦ୍ବାରା ଶିଶୁ ସାହିତ୍ଯିକ ରୁପେ ତମ୍ବାପଟ୍ଟା ପ୍ରଦାନ,ବ୍ରହ୍ମପୁର ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟ ତଥା ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀ ଦ୍ବାରା ପୁନର୍ବାର ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଆଦି ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ଯ ।
ସହାୟକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ବ୍ଯକ୍ତି :
ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭଙ୍କ ଛାତ୍ର - କବି ଶ୍ରୀ ଦଣ୍ଡପାଣି ଗୌଡ "ଆତ୍ମାରାମ" -ଆଡଭୋକେଟ ଶ୍ରୀ ଶଶୀଭୂଷଣ ତିଆଡି , ଆଡଭୋକେଟ ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ଦାସ , ଡକ୍ଟର ଦୁର୍ଗା ଚରଣ ତ୍ରିପାଠୀ , ଶ୍ରୀ ଦେବଦତ୍ତ ପଣ୍ଡା । ଆଲୋଚନା - ଅଧ୍ଯାପକ ଶ୍ରୀ କମ୍ବୁପାଣି ସାମନ୍ତ , ଓଡିଆ ବିଭାଗ ,
କବି ସମ୍ରା ଟ୍ ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ ମହାବିଦ୍ଯାଳୟ ,
ଭଂଜନଗର ।
ଗ୍ରନ୍ଥ - ଅନନ୍ତବାବୁଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ସମୂହ।
ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ସାକ୍ଷାତକାର - ଶ୍ରୀ ଅନନ୍ତ ପଦ୍ମନାଭଙ୍କ ସହିତ ଓ ପଣ୍ଡିତ
ଦେବୀ ପ୍ରସାଦ ତ୍ରିପଠୀ ଶର୍ମା , (ଜୀବନ ବଂଧୁ
ଔଷଧାଳୟ ,ଭଂଜନଗର)।
୧୯୬୦ ମସିହାରେ ଜାନୁଆରୀ ୨୫ ତାରିଖର ଶିଶିରସିକ୍ତ ସାୟାହ୍ନ । ନୂଆଦିଲ୍ଲୀର ବିଜ୍ଞାନଭବନ ରାଶିରାଶି ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ପ୍ରଦୀପ ମାଳାରେ ଦେବୀପ୍ଯମାନ । କେତୋଟି ମୂହୁର୍ତ୍ତ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହେବ "ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷକ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ।" ଏହି ଉତ୍ସବରେ ଯୋଗଦାନ ଲାଗି ସମାଗତ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତର କୃତୀ ଶିକ୍ଷକଗଣଙ୍କର ମୁଖମଣ୍ଡଳ ଆନନ୍ଦରେ ଉଭାସିତ । ଧୀର ଗମ୍ଭୀର ପଦ କ୍ଷେପରେ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଡଃ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରସାଦ ସଭାଗୃହ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଆସନ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଉଦ୍ଘୋଷିତ ହେଲା ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନ ଲାଗି ଦେଶର ସର୍ବୋତ୍ତମ କେତେକ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ଙ୍କ ନାମ । ଏଥିରେ ଓଡିଶାର ସୁବିଖ୍ଯାତ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଦିବ୍ଯସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ନାମ ଘୋଷିତ ହୋଇଥିଲା । ବିପୁଳ ହର୍ଷଧ୍ବନୀ ମଧ୍ଯରେ ସେ ସମ୍ବୋଧିତ ହୋଇ ମାନପତ୍ର ଉପାୟନାଦି ଗ୍ରହଣ କଲେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କ ଠାରୁ । ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନର ସମାପ୍ତି ପରେ ସେ ଆହୁତି ହେଲେ ସତ୍ତା ମଞ୍ଚକୁ । ଶ୍ରୋତୃମଣ୍ଡଳୀକୁ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଜର ଅନୁଭୂତିମୟ ସଂଗ୍ରାମର ବିବରଣୀ ଉପସ୍ଥାପନ କଲେ । ସଭାସ୍ଥଳ ମନ୍ଦ୍ରିତ ହେଲା ଉଚ୍ଛ୍ୱ୍ୱସିତ କରତାଳିରେ ।ସମାଜ ପାଇଁ,ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବଙ୍କୁ ତିଳ ତିଳ କରି ଦଗ୍ଧ କରିଥିବା ଜଣେ ମନୀଷୀଙ୍କୁ ନିକଟରେ ପାଇବାର ଓ ଶୁଣିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରି ନିଜକୁ ଧନ୍ଯ ମନେ କଲେ ସେଦିନର ଶ୍ରୋତୃମଣ୍ଡଳୀ । ତାହାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସେହି ଅଭିବ୍ଯକ୍ତିର ସାରାଂଶ ଥିଲା ଏହିପରି :
"ଜୀବନର ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଶିକ୍ଷାୟତନରେ ମୁଁ ଶିକ୍ଷକତା କରିଛି ,ସେହି ସେହି ବିଦ୍ଯାଳୟ ଗୁଡିକର ପ୍ରତ୍ଯେକ ଛାତ୍ରର ବଂଶ, ପରିବାର ,ପରିବେଶ ସହିତ ପରିଚିତ ହେବା ସଂଗେ ସଂଗେ ତାର ପଠନ ଓ ପରୀକ୍ଷାଗତ ମୂଲ୍ଯାୟନ ପ୍ରତି ତୀକ୍ଷ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟି ରଖିଥିଲି । ପ୍ରତ୍ଯେକ ଛାତ୍ର କେଉଁ ଗ୍ରାମର, କେଉଁ ପରିବାରର,କେଉଁ ଭଳି ଆର୍ଥିକ ସଙ୍ଗତି,ଅସଙ୍ଗତି ବା ସାମାଜିକ ଅନୁକୂଳତା ବା ପ୍ରତିକୂଳତାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଛି-ସହାନୁଭୂତିର ସହିତ ସେସବୁ ଅନୁଧ୍ଯାନ କରୁଥିଲି । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତରାୟ ଦୂରୀକରଣ ଲାଗି ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ସାହାଯ୍ଯଦାନର ବ୍ଯବସ୍ଥା କରୁଥିଲି । ଛାତ୍ରଙ୍କ ପ୍ରାଣରେ ଗଭୀର ଆତ୍ମପ୍ରତ୍ୟୟ ଆଣିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ନିର୍ଭିକତାର ସହିତ ଜୀବନ ପଥରେ ଗତି କରିବା ଲାଗି ଅଶା ଓ ଆକାଂଖ୍ଯା ସଂଚାର କରିବା ଦିଗରେ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲି । ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯ ଥିଲା ପ୍ରତେକ ଛାତ୍ରର ପୁର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ବିକାଶ ଘଟୁ । ସେ ଚରିତ୍ରବାନ ହେଉ । ପ୍ରକୃତରେ ପ୍ରତ୍ଯେକ ଛାତ୍ରଥିଲେ ମୋର ସାଧନାର ସମ୍ପଦ,କୃତିର ଆଲେଖ୍ଯ । ସୁକୁମାରମତି ଛାତ୍ରମାନେ ହିଁ ମୋର ଜୀବନର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ପୁରସ୍କାର ।"
ଭାରତ ସରକାରଙ୍କର ଶିକ୍ଷାବିଭାଗୀୟ ପତ୍ରିକାରେ ସେତେବେଳେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ପ୍ରଶସ୍ତି । ଓଡିଶାର ମାଧ୍ଯମିକ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକର ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ସେ ସର୍ବାଦୌ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଲାଗି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପୁରସ୍କାର ପ୍ରାପ୍ତିର ଗୌରବ ଅର୍ଜନ ଅବକାଶରେ ସେ ନିଷ୍କପଟ ,ନିରଳସ ସାଧନା ମାଧ୍ଯମରେ ଜାତିର ଭବିଷ୍ଯତ ଗଠନ ପାଇଁ ଆଶାପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ବାସ୍ତବରେ ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ମହାନ୍ କର୍ମଯୋଗୀ ।
ଏହି ମହାନ୍ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ୧୮୯୭ ମସିହା ଜୁନ୍ ମାସ ୧ ତାରିଖରେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ତହସିଲର ଦଧିମାଛଗାଡିଆ ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ଭାଗିରଥୀ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ମାତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ସୁଲକ୍ଷଣା ଦେବୀ । ଦଧିମାଛଗାଡିଆ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ଯାଳୟ ଓ ଯାଆଁଳା ମଧ୍ଯ ଭର୍ଣ୍ଣାକୂଲାର ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ପଢ଼ୁଥିବାବେଳେ ସେ ବୃତ୍ତିଲାଭ କରିଥିଲେ । ୧୯୧୩ ମସିହାରେ ସେ ଖୋର୍ଦ୍ଧାହାଇସ୍କୁଲ୍ରେ ଅଧ୍ଯୟନ କରିଥିଲେ । ଏହି ବିଦ୍ଯାଳୟର ଛାତ୍ରଭାବରେ ୧୯୧୭ ମସିହାରେ କଲିକତା ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରେ ମାଟ୍ରିକ୍ଯୁଲେସନ୍ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେବା ସଂଗେ ସଂଗେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ସମସ୍ତ ପରୀକ୍ଷାର୍ଥୀଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ । ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ମାସିକ ଦଶ ତଙ୍କା ହିସାବରେ ଦୁଇ ବର୍ଷ ପାଇଁ ବୃତ୍ତି ମିଳିଥିଲା ।
ମାଟ୍ରିକ୍ଯୁଲେସନ୍ ପରେ ସେ ରେଭେନ୍ସା କଲଜରେ ନାମ ଲେଖାଇ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ମେଧାବୀ ଛାତ୍ର ରୂପେ ସୁଖ୍ଯାତି ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ ।ସେ ୧୯୧୯ ମସିହାରେ ପାଟଣା ବିଶ୍ବବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣିରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଓଡିଶାର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ତୃତୀୟ ସ୍ଥାନ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ସେହି କୃତିତ୍ବ ଯୋଗୁଁ କଟକ ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ ପକ୍ଷରୁ ଓଡିଶାପ୍ରେମୀ ବଡଲାଟ ମେୟୋଙ୍କ ସ୍ମୃତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ପାଣ୍ଠିରୁ ମାସିକ ଦଶଟଙ୍କାର ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତି ଦୁଇବର୍ଷ ପାଇଁ ସେ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ସେ ଆଇ . ଏ. ପାଶ କଲେ । ୧୯୨୧ ମସିହାରେ ସେ ଗଣିତ ଓ ଅର୍ଥନୀତି ବିଷୟ ଆଉ ବି. ଏ .ପାଶ କଲେ । ଓଡିଶାରେ ସେ ସମୟରେ ଏମ୍.ଏ ପରୀକ୍ଷାର ବ୍ଯବସ୍ଥା ନଥିଲା । ଫଳତଃ ସମ୍ବଳ ଅଭାବରୁ ସେ ଓଡିଶା ବାହାରକୁ ଯାଇ ଅଧୀକ ପଢ଼ିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଅନିଛାସତ୍ବେ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରବେଶ କଲେ ।
ବି• ଏ• ଚତୁର୍ଥ ବାର୍ଷିକ ଶ୍ରେଣିରେ ଅଧ୍ଯୟନ କରୁଥିବା ବେଳେ ସେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜର ଅର୍ଥନୀତି ସଂସଦର ସମ୍ପାଦକ ଭାବେ ' କଲେଜ ସମବାୟ ଭଣ୍ଡାର ' ପ୍ରତିଷ୍ଠା ବିଭାଗରେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ । ଅଧ୍ଯୟନ କାଳ ମଧ୍ଯରେ ' ଭାରତ ସେବକ ସମାଜ ଓଡିଶା' ର ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁଙ୍କ ତତ୍ତ୍ବାବଧାନରେ ' ସେବା ସମବାୟ ଭଣ୍ଡାର' ସ୍ଥାପନ କରି ସେ ଏହାର ସଭାପତି ରୁପେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ । ଏହାଥିଲା ସେ ସମୟର ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ କାର୍ଯ୍ଯ।
ଉଚ୍ଚବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଅଧ୍ଯୟନ କରୁଥିବା ସମୟରେ ପର୍ଶୁରାମ ବର୍ମାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା । ଏଥିପାଇଁ ସେ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ, ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ ଓ ଦେଶପ୍ରେମୀ ଗୋଦାବରିଶ ମିଶ୍ରଙ୍କର ସାନିଧ୍ଯ ଲାଭ କରିଥିଲେ । କଲେଜ ଜୀବନରେ ସ୍ବାମୀ ବିଚିତ୍ରାନନ୍ଦ ଦାସ, ଉତ୍କଳଗୌରବ ମଧୁସୂଦନ ଦାସ ,ଦେଶହିତୈଷୀ ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ଦାସ , ବରେଣ୍ଯ ନେତା ଭୁବନାନନ୍ଦ ଦାସ , ଯୁବନେତା ନିରଞ୍ଜନ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କରେ ଦେଶାତ୍ମ ବୋଧରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏତଦ୍ ବ୍ଯତିତ ଉତ୍କଳକେଶରୀ ଡଃ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ୍ ଥିଲେ ତାଙ୍କର ସ ହପାଠୀ ଓ ବନ୍ଧୁ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶା ବିଧାନସଭାର ପ୍ରଥମ ଉପ- ବାଚସ୍ପତି ଯଦୁମଣି ମଙ୍ଗରାଜ ମଧ୍ଯ ଥିଲେ ତାଙ୍କ ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ । ସେଥିପାଇଁ ଏମାନଙ୍କ ସହ ସେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ଯକ୍ରମରେ ଜଡ଼ିତ ରହୁଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ ଦ୍ବାରା ପରିଚାଲିତ ପ୍ରବେଶ ମିଶ୍ରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ଉପଲକ୍ଷେ କଟକ ଓ ପୁରୀଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିବା ସମ୍ମିଳନୀଗୁଡ଼ିକରେ ସେ ସ୍ବେଚ୍ଛାସେବକ ଭାବେ ବହୁ ଗୁରୁଦାୟିତ୍ବ ବହନ କରି ପ୍ରଶଂସାଭାଜନ ହୋଇପାରିଥିଲେ ।
ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ଅଠାନ୍ତର ଘାଇ ଭାଙ୍ଗିବା ଯୋଗୁଁ ପ୍ରବଳ ବନ୍ଯା ଏବଂ ଏହା ପରେ ଅନାବୃଷ୍ଟି ଯୋଗୁଁ ଦେଶରେ ଅନଟନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ସେ ଲୋକ ସେବକ ମଣ୍ଡଳ ଓ ହିନ୍ଦୁ ସେବକ ସମାଜ ମଣ୍ଡଳ ପକ୍ଷରୁ ବିଭିନ୍ନ ବିପନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଯାଇ ସାହାଯ୍ଯ ବଣ୍ଟନ କରିଥିଲେ । ୧୯୨୦ ମସିହାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଈବଢିରେ ସେ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସଙ୍କ ସହିତ ଜେନାପୁର ଯାଇ ବନ୍ଯାକ୍ଲିଷ୍ଟ ଲୋକଙ୍କୁ ସେବା ଓ ସାହାଯ୍ଯରେ ଅକ୍ଲାନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ କରିଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ଛାତ୍ର ସମ୍ମିଲନୀରେ ଯୁଗ୍ମ ସମ୍ପାଦକ ରୂପେ ସେ ମଧ୍ଯ ଜନହିତକର କାର୍ଯରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲେ ।
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କର ପଠନସ୍ପୃହା ଅତୀବ ଉଚ୍ଚ କୋଟୀର ଥିଲେ । ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତା ଓ ଯୋଗ୍ଯତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶାସନିକ ରାଜକର୍ମ ନିମିତ୍ତ ଉପଯୁକ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ଯ ଜାତି ଗଠନ ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ଯ ସ୍ବରୂପ ଶିକ୍ଷାଦାନ କାର୍ଯ୍ଯ ପ୍ରତି ସେ ଅଧିକ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ଓଡ଼ିଆଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଅଭାବ ବିଶେଷଭାବେ ଅନୁଭୁତ ହେଉଥିଲା । ଉତ୍କଳୀୟ ଚେତନାର ଜାଗରଣ ଓ ପ୍ରସାରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯରେ ଶ୍ରୀ ପଟ୍ଟନାୟକ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଉଥିଲେ ।
୧୯୨୧ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ସେ ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି ହାଇସ୍କୁଲରେ ସରକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ରୁପେ ଯୋଗ ଦେଉଥିଲେ । ସେଠାରେ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ଯକାଳ ଅତି ଗୁରୁତ୍ବପୁର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ସେତେବେଳେ ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି ଅଞ୍ଚଳର ସମସ୍ତ ବିଦ୍ଯାଳୟ ଓ ପାଠଶାଳାରେ ଶିକ୍ଷକ ଓ କର୍ମଚାରୀ ଥିଲେ ତେଲୁଗୁ ଭାଷା ଭାଷୀ । ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ଯ ଶ୍ରେଣୀରେ ତେଲଗୁ ଶିକ୍ଷକମାନେ ଅତି ବିକୃତ ଉଚ୍ଚାରଣ ପୁର୍ବକ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୁ ପଢ଼ାଉଥିଲେ । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଯୋଗଦାନ କରି ଶୁଦ୍ଧ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଯେଉଁ ମଧୁର ସମ୍ଭାଷଣ କଲେ, ତାହା ଲଙ୍କାରେ 'ହରି ଶବ୍ଦ' ପରି ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମନ ମୋହିନେଉଥିଲା । ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡିର ଉପାନ୍ତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଓଡ଼ିଆ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଗ ହଣରେ ବୁଲି ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ସମକ୍ଷରେ ସେ ଦସ୍ତଖତ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ ।
୧୯୨୪ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ମାସରେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ଆସିକା ହାଇସ୍କୁଲର ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ରୁପେ ଯୋଗଦାନ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଗଠିତ ଫିଲି୍ଫ୍ଡ଼୍ଫ୍ କମିଶନ ଗଞ୍ଜାମ ପରିଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ସମସ୍ତ ସ୍କୁଲ ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ଛାତ୍ର ସମାଜ ସହ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାର ପୁର ପଲ୍ଲୀରେ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ନିମିତ୍ତ ସେ ଯେଉଁ ଜନ ଜାଗରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ , ତାହାର ଫଳ ସ୍ବରୁପ କମିଶନ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ମତପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୩୧-୩୨ ମସିହାରେ ଓଡ଼ନେଲ କମିଶନର ପରିଦର୍ଶନ ବେଳେ ସେ ଅନୁରୂପ ବ୍ଯବସ୍ଥାମାନ କରିଥିଲେ । ଆନ୍ଧ୍ରକେଶରୀ ଟି • ପ୍ରକାଶମ୍ ଙ୍କ ସହାୟତାରେ ତେଲୁଗୁମାନଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମପୁରକୁ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ପ୍ରଦେଶରେ ଅନ୍ତର୍ଭୂକ୍ତ କରିବା ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରକାଶମ୍ଙ୍କ ବ୍ରହ୍ମ ପୁର ଆଗମନ ବେଳେ ପ୍ରବଳ ବିକ୍ଷୋଭ ପ୍ରଦର୍ଶନ ପାଇଁ ଆସିକାରୁ ବିକ୍ଷୋଭକାରୀମାନଙ୍କୁ ମୋଟର ସାଇକେଲରେ ବ୍ରହ୍ମ ପୁର ପଠାଇବାରେ ଦିବ୍ଯସିଂହ ବାବୁଙ୍କର ବ୍ଯାପକ ବ୍ଯବସ୍ଥା ଓ ଉଦ୍ଯମ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନରେ ସ ହାୟକ ହୋଇଥିଲା ।
ଚୈତ୍ରମାସ ମଙ୍ଗଳବାରରେ ଠାକୁରାଣୀପୁଜା ନାମରେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ସହସ୍ର ସହସ୍ର ଛାଗବଳି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଏହି ବଳି ପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଜନମତ ସଂଗ୍ରହ କରି ସେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ । ଏତଦ୍ ବ୍ଯତୀତ ଅସ୍ପୃଶ୍ଯତା ନିବାରଣ କଳ୍ପେ ନୈଶ ବିଦ୍ଯାଳୟ ସ୍ଥାପନ ପରି ଅନେକ ଗଠନମୂଳକ କାର୍ଯ୍ଯ ସେ ସମ୍ପାଦନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ବିରଚିତ ଏକ ଉଷାପ୍ରାର୍ଥନା ଭଜଗୋବିନ୍ଦ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ଧର୍ମଭାବର ଲହରୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା , ୧୯୩୫ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର 'ହରିଜନ ନନ୍ଦ' ପୁସ୍ତକ ଷଷ୍ଠ ଓ ସପ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀର ଅତିରିକ୍ତ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ରୂପେ ମଞ୍ଜୁରୀଲାଭ କରିଥିଲା । ହରିଜନମାନଙ୍କ ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ଉଦ୍ଯମ ବାସ୍ତବିକ୍ ଅଭିନନ୍ଦନୀୟ ଓ ପ୍ରଶଂସନୀୟ ।
ସୋରଡ଼ା ଉଚ୍ଚବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଶିକ୍ଷକତା କରୁଥିବା ବେଳେ ସେଠାରେ ଏକାଦଶଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ସେ ଏକ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ଖଲ୍ଲିକୋଟ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଉଚ୍ଚବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଥିଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ଉଦ୍ଯମରେ ଏକ ସୁବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ କ୍ରୀଡ଼ାପ୍ରାଙ୍ଗଣ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।ଏଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବା ଜିଲ୍ଲା କ୍ରୀଡ଼ାସଂଘର ଦ୍ବିତୀୟ ବାର୍ଷିକ ଅଧିବେଶନରେ ତତ୍କାଳୀନ ଡ଼ି• ପି• ଆଇ ସ୍ବର୍ଗତ ଶ୍ଯାମଚରଣ ତ୍ରିପାଠି ପୁରୋଧା ରୁପେ ଯୋଗଦେଇ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଦିବ୍ଯସିଂହ ବାବୁଙ୍କର କର୍ମଯୋଜନା ଓ କାର୍ଯ୍ଯ ଦକ୍ଷତାର ଭୁୟସୀ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ । ଭଞ୍ଜନଗର ଉଚ୍ଚବିଦ୍ଯାଳୟରେ ସେ ଅନେକ ସାମାଜୀକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ଯକ୍ରମ ହାତକୁ ନେଇଥିଲେ ।
ତାଙ୍କର ସ୍ମୃତିଚାରଣ କରି କେତେକ ପ୍ରାକ୍ତନ ଛାତ୍ର କହନ୍ତି - ବହୁ ସମୟରେ ସାର୍ଙ୍କୁ ଆମେ ରାତ୍ରିର ମଧ୍ଯଭାଗରେ ସ୍କୁଲପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ଘୁରିବୁକୁଥିବାର ଦେଖିଛୁ । ନୂତନ ରୋପିତ ବୃକ୍ଷର ଚାରା , ନବ ପଲ୍ଲବିତ ପୁଷ୍ପ ଉଦ୍ଯାନ ଯେପରି ଗୋମହିଷୀଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନଷ୍ଟ ହୋଇନଯାଏ । ନୂତନ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିବା ସ୍କୁଲଗୃହର କାନ୍ଥଗୁଡ଼ିକର ଯେପରି ଠିକଭାବରେ ପାଣି ଦିଆଯାଏ , ସେ ରାତି ରାତି ବୁଲି ତାହା ପରୀକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ସାହାଯ୍ୟଦାନର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରୁଥିଲି । ଛାତ୍ରଙ୍କ ପ୍ରାଣରେ ଗଭୀର ଆତ୍ମପ୍ରତ୍ୟୟ ଆଣିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ନିର୍ଭୀକତାର ସହିତ ଜୀବନ ପଥରେ ଗତି କରିବା ଲାଗି ଆଶା ଓ ଆକାଂଖ୍ୟା ସଂଚାର କରିବା ଦିଗରେ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲି । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଛାତ୍ରର ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ବିକାଶ ଘଟୁ । ସେ ଚରିତ୍ରବାନ ହେଉ । ପ୍ରକୃତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଛାତ୍ରଥିଲେ ମୋର ସାଧନାର ସମ୍ପଦ, କୃତିର ଆଲେଖ୍ୟ । ସୁକୁମାରମତି ଛାତ୍ରମାନେ ହିଁ ମୋର ଜୀବନର ପ୍ରକୁଷ୍ଟ ପୁରସ୍କାର ।
ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗୀୟ ପତ୍ରିକାରେ ସେତେବେଳେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ପ୍ରଶସ୍ତି । ଓଡ଼ିଶାର ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ଗୁଡ଼ିକର ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ସର୍ବାଦୌ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଲାଗି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପୁରସ୍କାର ପ୍ରାପ୍ତିର ଗୌରବ ଅର୍ଜନ ଅବକାଶରେ ସେ ନିଷ୍କପଟ, ନିରଳସ ସାଧନା ମାଧ୍ୟମରେ ଜାତିର ଭବିଷ୍ୟତ ଗଠନ ପାଇଁ ଆଶାପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ବାସ୍ତବରେ ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ମହାନ କର୍ମଯୋଗୀ ।
ଏହି ମହାନ୍ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ୧୮୯୭ ମସିହା ଜୁନ ମାସ ୧ ତାରିଖରେ ଖୋର୍ଦ୍ଦା ତହସିଲର ଦଧିମାଛଗାଡ଼ିଆ ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ଭାଗୀରଥି ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ମାତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ସୁଲକ୍ଷଣା ଦେବୀ । ଦଧିମାଛଗାଡ଼ିଆ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ଯାଆଁଳା ମଧ୍ୟ ଭର୍ଣ୍ଣାକୁଲାର ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ୁଥିବା ବେଳେ ସେ ବୃତ୍ତିଲାଭ କରିଥିଲେ । ୧୯୧୩ ମସିହାରେ ସେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ହାଇସ୍କୁଲ୍ରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ । ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରଭାବରେ ୧୯୧୭ ମସିହାରେ କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ମାଟ୍ରିକ୍ୟୁଲେସନ୍ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେବା ସଂଗେ ସଂଗେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ସମସ୍ତ ପରୀକ୍ଷାର୍ଥୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ । ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ମାସିକ ଦଶ ଟଙ୍କା ହିସାବରେ ଦୁଇ ବର୍ଷ ପାଇଁ ବୃତ୍ତି ମିଳିଥିଲା ।
ମାଟ୍ରିକ୍ୟୁଲେସନ ପରେ ସେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜରେ ନାମ ଲେଖାଇ ଜଣେ ବିଶିଷ୍ଟ ମେଧାବୀ ଛାତ୍ର ରୂପେ ସୁଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ସେ ୧୯୧୯ ମସିହାରେ ପାଟଣା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶାର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତୃତୀୟ ସ୍ଥାନ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ସେହି କୃତିତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ କଟକ ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ଼ ପକ୍ଷରୁ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରେମୀ ବଡ଼ଲାଟ ମେୟୋଙ୍କ ସ୍ମୃତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ପାଣ୍ଠିରୁ ମାସିକ ଦଶଟଙ୍କାର
୧୧୦
ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତି ଦୁଇବର୍ଷ ପାଇଁ ସେ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ସେ ଆଇ•ଏ• ପାଶ କଲେ । ୧୯୨୧ମସିହାରେ ସେ ଗଣିତ ଓ ଅର୍ଥନୀତି ବିଷୟ ଥାଇ ବି•ଏ• ପାଶ କଲେ । ଓଡିଶାରେ ସେ ସମୟରେ ଏମ୍•ଏ• ପରୀକ୍ଷାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ନଥିଲା । ଫଳତଃ ସମ୍ବଳ ଅଭାବରୁ ସେ ଓଡିଶା ବାହାରକୁ ଯାଇ ଅଧିକ ପଢ଼ିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଅନିଚ୍ଛାସତ୍ୱେ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ।
ବି•ଏ• ଚତୁର୍ଥ ବାର୍ଷିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିବାବେଳେ ସେ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜର ଅର୍ଥନୀତି ସଂସଦର ସମ୍ପାଦକ ଭାବେ 'କଲେଜ ସମବାୟ ଭଣ୍ଡାର' ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଦିଗରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଅଧ୍ୟୟନ କାଳ ମଧ୍ୟରେ 'ଭାରତ ସେବକ ସମାଜ ଓଡିଶା'ର ସଭ୍ୟ ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ 'ସେବା ସମବାୟ ଭଣ୍ଡାର' ସ୍ଥାପନ କରି ସେ ଏହାର ସଭପତି ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଏହା ଥିଲା ତାଙ୍କର ସେ ସମୟର ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ।
ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିବା ସମୟରେ ପର୍ଶୁରାମ ବର୍ମାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା । ଏଥିପାଇଁ ସେ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ, ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ ଓ ଦେଶପ୍ରେମୀ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ରଙ୍କର ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ । କଲେଜ ଜୀବନରେ ସ୍ୱାମୀ ବିଚିତ୍ରାନନ୍ଦ ଦାସ, ଉତ୍କଳଗୌରବ ମଧୂସୁଦନ ଦାସ, ଦେଶହିତୈଷୀ ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ଦାସ, ବରେଣ୍ୟ ନେତା ଭୁବନାନନ୍ଦ ଦାସ, ଯୁବନେତା ନିରଞ୍ଜନ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସି ସେ ଦେଶାତ୍ମବୋଧରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ଉତ୍କଳକେଶରୀ ଡଃ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ୍ ଥିଲେ ତାଙ୍କର ସହପାଠୀ ଓ ବନ୍ଧୁ ଏବଂ ଓଡିଶା ବିଧାନ ସଭାର ପ୍ରଥମ ଉପ-ବାଚସ୍ପତି ଯଦୁମଣି ମଙ୍ଗରାଜ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ତାଙ୍କ ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ । ସେଥିପାଇଁ ଏମାଙ୍କ ସହ ସେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ଜଡ଼ିତ ରହୁଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ପ୍ରଦେଶ ମିଶ୍ରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ଉପଲକ୍ଷେ କଟକ ଓ ପୁରୀଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିବା ସମ୍ମିଳନୀ ଗୁଡିକରେ ସେ ସେଚ୍ଛାସେବକ ଭାବେ ବହୁ ଗୁରୁଦାୟିତ୍ୱ ବହନ କରି ପ୍ରଶଂସାଭାଜନ ହୋଇପାରିଥିଲେ ।
ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ଅଠାନ୍ତର ଘାଇ ଭାଙ୍ଗିବା ଯୋଗୁଁ ପ୍ରବଳ ବନ୍ୟା ଏବଂ ଏହା ପରେ ଅନାବୃଷ୍ଟି ଯୋଗୁଁ ଦେଶରେ ଅନଟନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ସେ ଲୋକ ସେବକ ମଣ୍ଡଳ ଓ 'ହିନ୍ଦ ସେବକ ସମାଜ ମଣ୍ଡଳ ପକ୍ଷରୁ ବିଭିନ୍ନ ବିପନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଯାଇ ସାହାଯ୍ୟ
୧୧୧
ବଣ୍ଟନ କରିଥିଲେ । ୧୯୨୦ ମସିହାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଈବଢ଼ିରେ ସେ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସଙ୍କ ସହିତ ଜେନାପୁର ଯାଇ ବନ୍ୟାଳିଷ୍ଟ ଲୋକଙ୍କ ସେବା ଓ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ କରିଥିଲେ । ଉତ୍କଳ ଛାତ୍ର ସମ୍ମିଳନୀର ଯୁଗ୍ମ ସମ୍ପାଦକ ରୂପେ ସେ ମଧ୍ୟ ବହୁ ଜନହିତକର କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲେ ।
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କର ପଠନସ୍ପୃହା ଅତୀବ ଉଚ୍ଚ କୋଟୀର ଥିଲା । ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତା ଓ ଯୋଗ୍ୟତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶାସନିକ ରାଜକର୍ମ ନିମିତ୍ତ ଉପଯୁକ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜାତି ଗଠନ ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଶିକ୍ଷାଦାନକାର୍ଯ୍ୟପ୍ରତି ସେ ଅଧିକ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ଓଡିଆ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଅଭାବ ବିଶେଷଭାବେ ଅନୁଭୂତ ହେଉଥିଲା । ଉତ୍କଳୀୟ ଚେତନାର ଜାଗରଣ ଓ ପ୍ରସାରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଶ୍ରୀ ପଟ୍ଟନାୟକ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ ।
୧୯୨୧ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ସେ ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି ହାଇସ୍କୁଲରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ରୂପେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ସେଠାରେ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କାଳ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ସେତେବେଳେ ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି ଅଞ୍ଚଳର ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ପାଠଶାଳାରେ ଶିକ୍ଷକ ଓ କର୍ମଚାରୀ ଥିଲେ ତେଲୁଗୁ ଭାଷାଭାଷୀ । ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ତେଲୁଗୁ ଶିକ୍ଷକମାନେ ଅତି ବିକୃତ ଉଚ୍ଚାରଣ ପୂର୍ବକ ଓଡିଆ ଭାଷାକୁ ପଢ଼ାଉ ଥିଲେ । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯୋଗଦାନ କରି ଶୁଦ୍ଧ ଓଡିଆଭାଷାରେ ଯେଉଁ ମଧୂର ସମ୍ଭାଷଣ କଲେ , ତାହା ଲଙ୍କାରେ 'ହରିଶବ୍ବ' ପରି ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମନ ମୋହିନେଇଥିଲା । ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡିର ଉପାନ୍ତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଓଡିଆ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଗହଣରେ ବୁଲି ଓଡିଶା ଗଠନ ସପକ୍ଷରେ ସେ ଦସ୍ତଖତ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ ।
୧୯୨୪ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ମାସରେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ଆସିକା ହାଇସ୍କୁଲ୍ର ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ରୂପେ ଯୋଗଦାନ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଗଠିତ ଫିଲି୍ଫ୍ଡ୍ଫ୍ କମିଶନ୍ ଗଞ୍ଜାମ ପରିଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ସମସ୍ତ ସ୍କୁଲ୍ ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ଛାତ୍ର ସମାଜ ସହ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ଓଡିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ନିମିତ୍ତ ସେ ଯେଉଁ ଜନ ଜାଗରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ, ତାହାର ଫଳସ୍ୱରୂପ କମିଶନ୍ ଓଡିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ମତପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୩୧-୩୨ ମସିହାରେ ଓଡ଼୍ନେଲ କମିଶନର ପରିଦର୍ଶନ ବେଳେ ସେ ଅନୁରୂପ ବ୍ୟବସ୍ଥାମାନ କରିଥିଲେ ।
୧୧୨
ଆନ୍ଧ୍ରକେଶରୀ ଟି. ପ୍ରକାଶମ୍ଙ୍କ ସହାୟତାରେ ତେଲୁଗୁମାଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମପୁରକୁ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ପ୍ରଦେଶରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିବା ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରକାଶମ୍ଙ୍କ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଆଗମନବେଳେ ପ୍ରବଳ ବିକ୍ଷୋଭ ପ୍ରଦର୍ଶନ ପାଇଁ ଆସିବାକୁ ବିକ୍ଷୋଭକାରୀମାନଙ୍କୁ ମୋଟର ସାଇକେଲରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ପଠାଇବାରେ ଦିବ୍ୟସିଂହ ବାବୁଙ୍କର ବ୍ୟାପକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଉଦ୍ୟମ ଓଡିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା ।
ଚୈତ୍ରମାସ ମଙ୍ଗଳବାରରେ ଠାକୁରାଣୀପୂଜା ନାମରେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ସହସ୍ର ସହସ୍ର ଛାଗବଳି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଏହି ବଳିପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଜନମତ ସଂଗ୍ରହ କରି ସେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ । ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନିବାରଣ କଳ୍ପେ ନୈଶ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନ ପରି ଅନେକ ଗଠନ ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ ସେ ସମ୍ପାଦନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିରଚିତ ଏକ ଭାଷାପ୍ରାର୍ଥନା "ଭଜଗୋବିନ୍ଦ" ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ଧର୍ମ ଭାବର ଲହରୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ, ୧୯୩୫ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର 'ହରିଜନ ନନ୍ଦ' ପୁସ୍ତକ ଷଷ୍ଠ ଓ ସପ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀର ଅତିରିକ୍ତ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ରୂପେ ମଞ୍ଜୁରୀ ଲାଭ କରିଥିଲା । ହରିଜନମାଙ୍କର ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ଉଦ୍ୟମ ବାସ୍ତବିକ୍ ଅଭିନନ୍ଦନୀୟ ଓ ପ୍ରଶଂସନୀୟ ।
ସୋରଡା ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷକତା କରୁଥିବାବେଳେ ସେଠାରେ ଏକାଦଶଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ସେ ଏକ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ଖଲ୍ଲିକୋଟ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଥିଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ଏକ ସୁବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ କ୍ରୀଡାପ୍ରାଙ୍ଗଣ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବା ଜିଲ୍ଲା କ୍ରୀଡା ସଂଘର ଦ୍ୱିତୀୟ ବାର୍ଷିକ ଅଧିବେଶନରେ ତତ୍କାଳୀନ ଡି.ପି.ଆଇ ସ୍ୱର୍ଗତ ଶ୍ୟାମଚରଣ ତ୍ରିପାଠୀ ପୁରୋଧା ରୂପେ ଯୋଗ ଦେଇ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଦିବ୍ୟସିଂହ ବାବୁଙ୍କର କର୍ମଯୋଜନା ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଦକ୍ଷତାର ଭୂୟସୀ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ । ଭଞ୍ଜନଗର ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସେ ଅନେକ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହାତକୁ ନେଇଥିଲେ ।
ତାଙ୍କର ସ୍ମୃତିଚାରଣ କରି କେତେକ ପ୍ରାକ୍ତନ ଛାତ୍ର କହନ୍ତି- "ବହୁ ସମୟରେ ସାର୍ଙ୍କୁ ଆମେ ରାତ୍ରିର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ସ୍କୁଲ୍ ପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ଘୂରି ବୁଲୁଥିବାର ଦେଖିଛୁ । ନୂତନ ରୋପିତ ବୃକ୍ଷର ଚାରା, ନବ ପଲ୍ଲବିତ ପୁଷ୍ପ ଉଦ୍ୟାନ ଯେପରି ଗୋମହିଷିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନଷ୍ଟ ହୋଇନଯାଏ ନୂତନ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିବା ସ୍କୁଲ୍ ଗୃହର କାନ୍ଥଗୁଡିକରେ ଯେପରି ଠିକ୍ ଭାବରେ ପାଣି ଦିଆଯାଏ, ସେ ରାତି ରାତି ବୁଲି ତାହା ପରୀକ୍ଷା କରୁଥିଲେ ।
୧୧୩
ଭଞ୍ଜନଗର ଚକ୍ରପାଣି ଛାତ୍ରାବାସର ପ୍ରକାଣ୍ଡ ଭୋଜନାଳୟଟି ତାଙ୍କର ଅବଦାନ । ତାଙ୍କର ଆପ୍ରାଣଚେଷ୍ଟା ଓ ଦୃଢ଼ମନୋବଳ ଯୋଗୁଁ ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟର ବିରାଟ ଦ୍ୱିତଳ ପ୍ରାସାଦଟି ନିର୍ମିତ ହୋଇପାରିଥିଲା । ସୋରଡା ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଥିଲାବେଳେ ସେ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଏକ ନୂତନ ରୂପ ଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସ୍ଥାପିତ ସମବାୟ ଭଣ୍ଡାର ଏବେ ସୋରଡାର ବିଶାଳ ବାଣିଜ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି । ବର୍ଷକ ପାଇଁ ସେ କଟକସ୍ଥିତ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଥିବା ବୃତ୍ତିମୂଳକ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ରର ପରିଚାଳକ ରୂପେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ସେ ପୁରଷୋତ୍ତମପୁର ବିଦ୍ୟାଳୟରେ "ଅନ୍ସ୍କୋ ଇନ୍ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁସନ୍"ରେ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ରୂପେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଓଡିଆ-ତେଲୁଗୁ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରିୟପାତ୍ର ହୋଇପାରିଥିଲେ । ବିଦ୍ୟାଳୟର ନୂତନ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ ଓ ସୁରମ୍ୟ ଉଦ୍ୟାନ ତାଙ୍କ କର୍ମତତ୍ପରତାର ନିଦର୍ଶନ ଅଟେ ।
୧୯୫୧ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସ ୪ ତାରିଖରେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଦିବ୍ୟସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକ ବକ୍ସିଜଗବନ୍ଧୁ ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟ, ଖୋର୍ଦ୍ଧାର ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟଭାର ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଯେଉଁ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ, ସେହି ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବାରୁ ସେ ନିଜକୁ ଧନ୍ୟ ମନେ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଆଗମନ ଫଳରେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ବ୍ୟାପକ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଘଟିଥିଲା । ଛାତ୍ରଙ୍କ କ୍ରମାଗତ ସଂଖ୍ୟାବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନଭାବ ହୋଇଥିଲା, ତାହାର ପୂରଣ ଲାଗି ତାହାଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ଦୁଇଟି ଦ୍ୱିତଳ ଅଟ୍ଟାଳିକା, ଗୋଟିଏ ବିଶାଳ ସଭାଗୃହ, ବିଜ୍ଞାନାଗାର ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମଞ୍ଚ ନିର୍ମିତ ହୋଇପାରିଥିଲା । ତାଙ୍କ ତତ୍ୱାବଧାନରେ ଏହି ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟର ଖ୍ୟାତି ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରୁ ଦୂର ଦୂରାନ୍ତରୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଏଠାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଆସୁଥିଲେ । ପ୍ରାୟ ପ୍ରତିବର୍ଷ ମ୍ୟାଟ୍ରିକ୍ ପରୀକ୍ଷାରେ ପ୍ରଥମ ଦଶ ଜଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଦୁଇଜଣ ଏହି ବିିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ର ରହୁଥିଲେ । ଅଧ୍ୟୟନ ସହିତ କ୍ରୀଡା, ସ୍କାଉଟ୍, ଗାଇଡ୍ସ, ରେଡକ୍ରସ, ଏନ୍.ସି.ସି ଆଦି ଉପରେ ମଧ୍ୟ ସେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଉଥିଲେ । "ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ହିଁ ସମ୍ପଦ", ଏକ ସୁସ୍ଥ ଶରୀର ଏକ ସୁସ୍ଥ ମନର ପରିଚାୟକ ଏହା ଉତ୍ତମ ରୂପେ ସେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିଥିଲେ । ଏଥିପାଇଁ ସେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ମଧ୍ୟାହ୍ନଭୋଜନର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ । ବନୀକରଣ ଉପରେ ସେ ସର୍ବଦା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଉଥିଲେ । ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପଛୁଆ ଛାତ୍ରମାଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ ସମାଜର ମୁଖ୍ୟସ୍ରୋତରେ ସାମିଲ କରାଇବା ପାଇଁ ସେ ବରାବର ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲେ । ସର୍ବଦା ଖଦଡ ପିନ୍ଧିବା ଉପରେ ସେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଉଥିଲେ । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଏକ ତନ୍ତ ସ୍ଥାପନ କରି ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଗାମୁଛା ବୁଣାଇଥିଲେ । ସେ ଜଣାଇଦେବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ ଯେ, ସ୍ୱବଲମ୍ବନଶୀଳ ମନୁଷ୍ୟ ହିଁ ପ୍ରକୃତ ମନୁଷ୍ୟ ।
୧୧୪
ବିଦ୍ୟାଳୟର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ସେ ଭୋକଶୋଷ ଭୁଲିଯାଉଥିଲେ । ସେ ଜାଣିଥିଲେ ଯଦି ଏହି ମଣିଷ ତିଆରି କାରଖାନାର କୌଣସି ଅଂଶ ଭଗ୍ନ ବା ଅଚଳ ହୋଇଯିବ ତେବେ ଏହା ଉତ୍ତମ ମଣିଷ ତିଆରିରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିବ । ସମାଜସେବୀ ଗିରିଜାଭୂଷଣ ପଟ୍ଟନାୟକ କହନ୍ତି, "ସ୍କୁଲ୍ ସ୍କୁଲ୍ ଏବଂ ସ୍କୁଲ୍, ସନ୍ଧ୍ୟା ହେଲାଣି, ପତାକା ସ୍ତମ୍ଭ ପାଖରେ ଜଣେ କିଏ ଅନେଇଛି ସ୍କୁଲ୍ ଆଡକୁ, ଆଖିରେ ତା'ର ସ୍ୱପ୍ନ ସାୟନ୍ତନ ରବି ଭଳି । ସେ ଆଉ କେହି ନୁହନ୍ତି, ନିଶ୍ଚୟ ଦିବ୍ୟ ସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକ, ରାତି ପାହିନାହିଁ, କୋଡିଧରି ସ୍କୁଲ୍ ପଡିଆ ସଫା କରୁଛନ୍ତି ଜଣେ କିଏ ? ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଦିବ୍ୟସିଂହ । ସ୍କୁଲ୍ ତାଙ୍କର ଖାଲି ପେଷା ନୁହେଁ, ନିଶା ମଧ୍ୟ ।" ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ସ୍କୁଲ୍ ପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ଯେପରି ସଯତ୍ନ ରକ୍ଷିତ ଦେବମନ୍ଦିର, ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ପ୍ରେମ ସ୍ପଷ୍ଟ ବାରି ହୋଇପଡେ- ଦିନେ ଜନୈକ ଛାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଡାଳ ଭାଙ୍ଗିଦେଲା, ଦିବ୍ୟସିଂହବାବୁ ଏହା ଦେଖି ତା'ର କାନଟିକୁ ମୋଡି ଧରିଲେ ପଚାରିଲେ, କେମିତି ଲାଗୁଛି, ପିଲାଟା କହିଲା, ସାର କାଟୁଛି, ଦିବ୍ୟସିଂହ ବାବୁ ବୁଝାଇଦେଲେ, ଯଦି କାନଟାକୁ ମୋଡିଲେ ତୋତେ କଷ୍ଟ ହେଉଛି- ସେହିପରି ଗଛର ଡାଳକୁ ଭାଙ୍ଗିଲେ ତାକୁ କଷ୍ଟ ହୁଏ, କାରଣ ତାର ବି ଜୀବନ ଅଛି ।
ଦିବ୍ୟସିଂହ ବାବୁ ଥିଲେ କର୍ମବୀର, ବାକ୍ୟବୀର ନୁହେଁ । ଭଲକାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଜିଦ୍କୁ କେହି ପ୍ରତିହତ କରିପାରୁନଥିଲେ । ଗର୍ବ, ଅହଂକାର ଲେଶମାତ୍ର ତାଙ୍କଠାରେ ନଥିଲା, ମନୁଷ୍ୟର ଚରିତ୍ର ଓ ଶୃଙ୍ଖଳା ଉପରେ ସେ ସର୍ବଦା ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରୁଥିଲେ ।
ଖୋର୍ଦ୍ଧା କଲେଜ ସ୍ଥାପନା ଦିଗରେ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଚିରସ୍ମରଣୀୟ । କଲେଜର ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭ ପାଇଁ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅର୍ଥ ପରିମାଣରୁ ଦଶହଜାର ଟଙ୍କା ନିଅଣ୍ଟ ପଡିଲା । ଏଥିପାଇଁ ସେ ସ୍କୁଲ୍ର "ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକ ପାଣ୍ଠି"କୁ ଜମାଦେଇ କଲେଜକୁ ସ୍ୱୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ କରାଇଥିଲେ । ପରେ ଛଅମାସ ଲାଗି ବୁଲିବୁଲି ବସ୍ଷ୍ଟାଣ୍ଡ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସ୍ଥାନରୁ ଏକଟଙ୍କିଆ ଦାନ ଚାନ୍ଦା ହିସାବରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ଆଦାୟ କରି ଉକ୍ତ ଶିକ୍ଷକ ପାଣ୍ଠିରେ ଭରଣା କରିଥିଲେ । କଲେଜ ସ୍ଥାପନା ପରଠାରୁ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରତିନିଧି ଭାବେ କଲେଜ ପରିଚାଳନା କମିଟିର ସଭ୍ୟ ରହିଥିଲେ । ଖୋର୍ଦ୍ଧାରେ ଖାଉଟି ସମବାୟ ଭଣ୍ଡାର କରି ସେ ଏହାର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ସଭାପତି ରୂପେ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ପରିଚାଳନା କରିଥିଲେ । ଖୋର୍ଦ୍ଧା ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ବରୁଣାଇ
୧୧୫
ତନ୍ତକଳ ସମବାୟ ସମିତି ଓ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ତନ୍ତୁବାୟ ସମିତିର ସଭାପତି ରୂପେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାରେ ଗଞ୍ଜାମ ଓ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାଶିକ୍ଷକ ସଂଘର ସଭାପତି ଏବଂ ପରେ ପ୍ରାୟ ଦଶ ବର୍ଷ ଧରି ୧୯୬୮ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜ୍ୟ ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷକ ସଂଘର ସଭାପତି ରହି ସେ ରାଜ୍ୟର ଶିକ୍ଷକ ସମାଜକୁ ସଂଘବଦ୍ଧ କରିବା ପୂର୍ବକ ସେମାନଙ୍କ ଅବସ୍ଥାର ଉନ୍ନତି ନିମିତ୍ତ ଚେଷ୍ଟା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ସଫଳ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ଫଳ ସ୍ୱରୁପ ରାଜ୍ୟର ୧୪୨ଟି 'ଗ' ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ହାଇସ୍କୁଲ୍କୁ ୧୯୬୯ ମସିହାରେ 'କ' ଶ୍ରେଣୀୟ ସରକାରୀ ହାଇସ୍କୁଲ୍ରେ ପରିଣତ କରାଯାଇଥିଲା ।
୧୯୬୯ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସ ୫ ତାରିଖରେ ବିଦ୍ୟସିଂହ ବାବୁ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ବକ୍ସି ଜଗବନ୍ଧୁ ଉଚ୍ଚବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ପଦରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିବାଠାରୁ ପରଲୋକ ଗମନପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାଧନାରେ ନିମଗ୍ନ ଥିଲେ । ପୂର୍ବରୁ ସେ ସ୍ୱାମୀ ଶିବାନନ୍ଦଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିଲେ । ଖୋର୍ଦ୍ଧାରେ 'ଗୀତା ଗବେଷଣା ପରିଷଦ' ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଭାବଧାରାର ପ୍ରସାର କରିଥିଲେ, ଖୋର୍ଦ୍ଧା ସହରର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥଳରେ 'ଗୀତାଭଜନ' ତାଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ଉଦ୍ୟମ ଯୋଗୁଁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିଥିଲା । ସେ ଭଗବାନ ତଥା ଭକ୍ତଙ୍କର ଗୁଣାବଳୀ ସଂଗ୍ରହ କରି ଏକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ।
ମହାନ୍ ଶିକ୍ଷାବିତ୍, କର୍ମଯୋଗୀ, ସମାଜ ସଂସ୍କାରକ, ଧର୍ମଜ୍ଞ, ନୀତିବାନ୍ ଦିବ୍ୟସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକ ଜୀବନର ଅନ୍ତିମକ୍ଷଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ୧୯୭୭ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୬ ତାରିଖ ଦିନ ହଠାତ୍ ଗୁରୁତର ଭାବେ ରକ୍ତଚାପ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ସେ ଦେହ ତ୍ୟାଗ କଲେ । କଥା ଓ କାର୍ଯ୍ୟ, ଆଦର୍ଶ ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ୱୟ ଆଣିଥିବା ଦିବ୍ୟସିଂହ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷକମଣ୍ଡଳୀର ଏକ ଅନିର୍ବାଣ ଆକୋକସ୍ତମ୍ଭ । ତାଙ୍କର କୃତି ଓ ସ୍କୃତି ଚିର ଅମ୍ଲାନ ଓ ଜାଜ୍ଜ୍ୱଲ୍ୟମାନ ।
୧୧୬
ଶ୍ରୀ ଭାଗୀରଥି ନାୟକ
୧୯୩୮ ମସିହାର କଥା । ସେତେବେଳକୁ ବିଶ୍ୱବିଶ୍ରୁତ କୋଣାର୍କ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ନିକାଞ୍ଚନ ବାଲୁକା ପ୍ରାନ୍ତରରେ ଠିଆହୋଇଥାଏ । ସତେ କି ସେ ଓଡିଶାର ହୃତ ଗୌରବ କଥା ସ୍ମରଣ କରୁକରୁ ସମାଧିସ୍ଥ ହୋଇପଡିଥାଏ, ଚାରି ପାଖରେ ଭଗ୍ନ ପ୍ରଧାନ ମନ୍ଦିରର ପଥରଗଦା । ତାହାର ଉତ୍ତର ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ପ୍ରାୟ ତିନି କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ କୁରୁଜଇ ଗ୍ରାମରେ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକମାତ୍ର ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ । ସେଠାକୁ ବିସ୍ତୃତ ବାଲିପଡିଆରେ ଚଲାପଥ ବ୍ୟତୀତ ଗମନାଗମନାର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସୁବିଧା ନଥାଏ । ମୁଁ ସେତେବେଳେ ସେହି ସ୍କୁଲ୍ର ଷଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥାଏ ।
ସେଦିନ ଥାଏ ଗଣେଶ ପୂଜା । ପୁରି, ଆଳୁଦମ୍ର ଭୋଜି ଖାଇସାରିଲା ବେଳକୁ ରାତି ହୋଇଯାଇଥାଏ । ପାଖ ଗାଁରୁ ସେ ଭୋଜିରେ ଯୋଗଦେଇଥିବା ଆମେ କେତେଜଣ ଛାତ୍ର ଘରକୁ ଫେରିବା ସମ୍ଭବ ହେଲା ନାହିଁ । ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ଛାତ୍ରବାସ ଥିଲେ ହେଁ ସେଥିରେ ଆମପାଇଁ ସ୍ଥାନ ନଥିଲା । ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ଅନୁଯାୟୀ ଆମ୍ଭେମାନେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ କକ୍ଷରେ ରାତ୍ରିଯାପନ କଲୁ । ସେ କୋଠରୀରେ ଚାଉଁ ଚାଉଁ ଲାଗୁଥାଏ; ନିଦ ହେଉ ନ ଥାଏ । ପ୍ରାୟ ରାତି ଅଧବେଳକୁ ଉପର ଶ୍ରେଣୀର କେତେଜଣ ଛାତ୍ର ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଉଠାଇଲେ। ସେମାନେକହିଲେ, "ଗଣେଶ ଚତୁର୍ଥୀ ରାତି; ହରିତାଲିକା । ସେ ରାତିରେ ଛାତ୍ରମାନେ ଚୋରି କରିବାର ପରମ୍ପରା ରହି ଆସିଛି । ତେଣୁ ଚାଲ ସମସ୍ତେ ଯିବା, ଚୋରି କରିବା ।" ଚୋରୀ କଥା ଶୁଣି ଭାରି ଡର ଲାଗୁଥାଏ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ବାଧ୍ୟକରି ସେମାନେ ସାଙ୍ଗରେ ନେଲେ । ପାଖ ଗାଁରୁ କାନ୍ଧିଏ ବନ୍ତଳ କଦଳୀ ଓ କେତୋଟି କଖାରୁ ଆମେ ଚୋରେଇ ଆଣି ନିକଟସ୍ଥ ବାଲିପଡିଆରେ ପୋତି ପକାଇ ପୁଣି ଯାଇ ଶୋଇ ପଡିଲୁ ।
ସକାଳ ହେଲା । ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ କଦଳୀ ଓ କଖାରୁ ଚୋରୀ ଛାତ୍ରମାନେ ହିଁ କରିଥିବେ ବୋଲି ସନ୍ଦେହ କଲେ । ବୋଧହୁଏ ପୂର୍ବ ବର୍ଷମାନଙ୍କରେ ଏପରି ଘଟିଥିବାରୁ ସନ୍ଦେହ କରିବା ସହଜ ହୋଇଥିଲା । ସେମାନେ ଆସି ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ ।
୧୧୭
ମୁଁ ସକାଳେ ଘରକୁ ଆସି ଗାଧୁଆ ପାଧୁଆ ସାରି ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପହଞ୍ଚିଲା ବେଳକୁ ସାଙ୍ଗମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଦଳବଳ ହୋଇ ଟୁପୁରୁଟାପୁର ହେଉଥିବାର ଦେଖିଲି । ଜାଣିବାକୁ ଡ଼େରି ଲାଗିଲା ନାହିଁ ଯେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଚୋରି କଥା ଜାଣିସାରିଛନ୍ତି । ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବାଡ଼ିରୁ ଚୋରିଯାଇଛି, ସେମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଜିନିଷର ଉଚିତ ମୂଲ୍ୟ ନିଜ ହାତରୁ ଦେଇ ସେ ବୁଝାଇ ଶୁଝାଇ ବିଦା କରିଦେଇଛନ୍ତି । ଚୋରି କରିଥିବା ଛାତ୍ରମାନେ ନିଜେ ଦୋଷ ସ୍ୱୀକାର ନ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏବଂ ଜିନିଷ ଉଦ୍ଧାର ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଅନଶନ କରିଛନ୍ତି । ସକାଳୁ ଜଳ ମଧ୍ୟ ସ୍ପର୍ଶ କରି ନାହାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କିଏ ତାଙ୍କୁ ସତକଥା କହିବ? କାହାରି ସାହସ ହେଉ ନଥାଏ, ସେ ଜଣ ଜଣ କରି ଛାତ୍ର ମାନଙ୍କୁ ଡ଼ାକି ଅଭୟ ଦେଉଥାଆନ୍ତି ଯେ କଥାଟା ସତ ସତ ମାନିଗଲେ ସେ କାହାରିକୁ କୌଣସି ଦଣ୍ଡ ଦେବେ ନାହିଁ। ଅପର।ହ୍ନ ତିନିଟା ବାଜିଲା । ଶେଷକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଥୟ ଧରି ରହିପାରିଲୁ ନାହିଁ, ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ ସତକଥା ମାନିଗଲୁ । ଜିନିଷ ଯେଉଁଠାରେ ପୋତିଥିଲୁ, ଖୋଳି ବାହାର କଲୁ । ସେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇଲେ, ଚୋରି କରିବା ମହାପାପ । ଗଣେଶ ଚତୁର୍ଥୀ ତ ବିଦ୍ୟାଦାତାଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବାର ଦିନ। ସେ ଦିନ ପବିତ୍ର ମନରେ ଆରାଧନା କଲେ ଗଣେଶ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ବିଦ୍ୟାଦାନ କରନ୍ତି। ଚୋରି କଲେ ବାରବର୍ଷର ତପସ୍ୟା ଶୁଖୁଆପୋଡ଼ାରେ ଗଲାଭଳି ସମସ୍ତ ପବିତ୍ରତା ନଷ୍ଟ ହୁଏ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଚୋରି କରିବୁ ନାହିଁ ବୋଲି ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଶପଥ କଲୁ । ପରିବାତକ ନେଇ ଭୋଜି କରିବାର ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସେ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସମସ୍ତ ଖର୍ଚ୍ଚ ସେ ବହନ କରିଥିଲେ । ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଚରିତ୍ରଗଠନ ପାଇଁ ପ୍ରଗାଢ଼ ଉଦ୍ୟମ କରୁଥିବା ଗାନ୍ଧୀବାଦୀ ଏହି ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହେଉଛନ୍ତି ମଧୁସୁଦନ ମିଶ୍ର । ସେ ତାଙ୍କର ତ୍ୟାଗପୂତ ଜୀବନ ଓ ଜନସେବା ନିମନ୍ତେ ଲୋକମାନଙ୍କ ଭିତରେ କାକଟପୁର ଗାନ୍ଧୀ ରୂପେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ।
ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ୧୮୯୪ ମସିହା କାର୍ତ୍ତିକ ଶୁକ୍ଳ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶୀ ଦିନ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର କାକଟପୁର ନିକଟସ୍ଥ "ଗଙ୍ଗାନାରାୟଣପୁର " ଗ୍ରାମର ଏକ କୁଳୀନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାରରେ । ସେ ନିଜ ଗାଁର ଚାଟଶାଳୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାପରେ କାକଟପୁର ଏମ୍.ଭି. ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ। ସେତେବେଳେ ଦେଶରେ ଏମ୍.ଭି. (Middle Vernacular) ଓ ଏମ.ଇ. (Middle English) ଏହିପରି ଦୁଇପ୍ରକାର ବିଦ୍ୟାଳୟ ଥିଲା । ଏମ.ଭି. ସ୍କୁଲ୍ରେ ଇଂରାଜୀ ପଢ଼ାଯାଉନଥିଲା । ଏତିକି ବ୍ୟତୀତ ଏ ଦୁଇ ସ୍କୁଲ୍ର ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରଭେଦ ନଥିଲା । ମଧୂସୂଦନ କାକଟପୁର ଏମ.ଭି. ସ୍କୁଲ୍ରୁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ।
୧୧୮
ତାଙ୍କ ମନରେ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ପ୍ରବଳ ପିପାସା ଥିଲା । ପୁରୀ ବ୍ୟତୀତ କାକଟପୁରର ପାଖ ଆଖରେ କୌଣସି ହାଇସ୍କୁଲ୍ ନଥିଲା । ପୁରୀରେ ପଢ଼ାଇବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କର ସମ୍ବଳ ନଥିଲା । ମଧୁଦୂଦନ ନୈରାଶ୍ୟ ଜର୍ଜରିତ ହୋଇ ଶେଷକୁ ବିଭୁକୃପା ଲାଭ କରିବା ପାଇଁ ମନସ୍ଥ କଲେ । ପୁରୀ ଯାଇ ଲୋକନାଥଙ୍କ ମନ୍ଦିରରେ ଅଧ୍ୟା ପଡ଼ିଲେ । ସାତଦିନ ପରେ ତାଙ୍କୁ ସ୍ୱପ୍ନାଦେଶ ହେଲା, "ତୁମେ ଆସନ୍ତା କାଲି ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ କୂର୍ମ ପୋଖରୀରେ ସ୍ନାନ ସାରି ମୋତେ ଦର୍ଶନ କରି ସିଧା ସଳଖ ବଡ଼ ଦାଣ୍ଡକୁ ଯିବ। ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ସିଂହଦ୍ୱାର ଆଗରେ ଜଣେ ଶୁଶ୍ରୁଧାରୀ ଯୁବକଙ୍କୁ ଭେଟିବ । ସେ ତୁମର ପଢ଼ାଶୁଣାର ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଦେବେ ।"
ମଧୁସୂଦନ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ଉଠି ତାହାହିଁ କଲେ । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କଥା, ଠିକ୍ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସିଂହଦ୍ୱାର ସମ୍ମୁଖରେ ଜଣେ ଶ୍ୱେତ ଖଦଡ଼ ପରିହିତ ଶୁଶ୍ରୁଧାରୀ ଯୁବକଙ୍କୁ ସେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ । ସେ ତାଙ୍କୁ ସାଷ୍ଟାଙ୍ଗ ପ୍ରଣିପାତ କରି ସମସ୍ତ କଥା ଜଣାଇଲେ । ସେ ଯୁବକ ସିଂହଦ୍ୱାର ନିକଟରେ ବସିପଡ଼ି ଖଣ୍ଡିଏ ଚିଠି ଲେଖି ମଧୁସୂଦନଙ୍କୁ ଧରାଇଦେଇ ସାକ୍ଷୀଗୋପାଳ ଯିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ । ମଧୁସୂଦନ ଚିଠିରୁ ଜାଣିଲେ, ସେ ଯୁବକ ହେଉଛନ୍ତି ଉତ୍କଳମଣି ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ ଓ ଚିଠିଟି ସତ୍ୟବାଦୀ ବନ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ନିକଟକୁ ଲେଖା ଯାଇଅଛି । ପ୍ରଗାଢ଼ ବିଶ୍ୱାସ ଥିଲେ କିପରି ଭଗବତ୍ କୃପା ଲାଭ ହୋଇଥାଏ, ଏହା ତାହାର ଏକ ଜ୍ୱଳନ୍ତ ନିଦର୍ଶନ ।
ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ତାଙ୍କ ରହିବା ଖାଇବା ଆଦିର ସୁବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିଥିଲେ । ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାରେ ଛାତ୍ରାବାସରୁ ତାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ପରେ ସେ ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଥିଲେ । ସୂତାକଟା, କୃଷି ଆଦି କର୍ମରେ ସାହାଯ୍ୟ କରି ଯାହା ଆୟ କରିପାରୁଥିଲେ, ସେଇଥିରେ ଚଳିବା ପାଇଁ ଅଭ୍ୟାସ କରିଥିଲେ । ଇଂରାଜୀ ଜାଣି ନଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ଇଂରାଜୀ ପଢ଼ିବା ପରେ ହାଇସ୍କୁଲରେ ନାମଲେଖାଇବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା ।
ଏଠାରେ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ, ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ର, ପଣ୍ଡିତ କୃପାସିନ୍ଧୁ ମିଶ୍ର, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର ଓ ପଣ୍ଡିତ ବାସୁଦେବ ମହାପାତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଜ୍ଞାନୀ, ଦେଶସେବକ ଶିକ୍ଷାବିଦ୍ମାନଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ସେ ଆସିଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କର ଜ୍ଞନାନୁସନିତ୍ସା ଦେଶପ୍ରେମ ଓ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ଜୀବନର ପ୍ରଭାବ ତାଙ୍କ ମନରେ ଗଭୀର ରେଖାପାତ କରିଥିଲ।
ଯେଉଁ କୋଣାର୍କ ଯାତ୍ରା ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ମନରେ 'କୋଣାର୍କ' ପରି ଅନୁପମ କାବ୍ୟର ବୀଜ ବପନ କରିଥିଲା, ମଧୁସୂଦନ ସେହି ଯାତ୍ରାରେ ତାଙ୍କର ସହିତ ଯାଇଥିଲେ ।
୧୯୯
'ରାମଚଣ୍ଡୀଠାରେ ରାତ୍ରି' ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟସବୁ ପରେ କାବ୍ୟରୂପ ପାଇଥିଲେ ହେଁ ସେଦିନ ବର୍ଷଣମୁଖର ରାତ୍ରିରେ ନୀଳକଣ୍ଠ କୋଣାର୍କ ଓ ଓଡ଼ିଶାର ଗୌରବାବହ ଇତିହାସ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ । ମଧୁସୂଦନ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଓ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହରଙ୍କ ସହ ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଧଉଳିଗିରି ଦେଖିବାକୁ ଯାଇଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଆଜିକାଲି ପରି ସେଠାକୁ ରାସ୍ତା ତିଆରି ହୋଇ ନଥିଲା, ଯାନବାହନ ଯିବାର ପ୍ରଶ୍ନ ନଥିଲା । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ପଦଯାତ୍ରା ହିଁ କରିଥିଲେ । ଠିକ୍ ବାହାରିବା ପୂର୍ବରୁ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହରଙ୍କର ପତ୍ନୀ ବିୟୋଗ ଘଟିଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର ତିଳେମାତ୍ର ବିଚଳିତ ନ ହୋଇ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଗହଣରେ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ। ଏପରି କର୍ତ୍ତବ୍ୟବୋଧ କ୍ୱଚିତ୍ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ପ୍ରଭାବ ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଚରିତ୍ର ଉପରେ ପଡ଼ିଥିଲା ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଜୀବନର ଘଡ଼ିସନ୍ଧି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ନିଜର ପାରିବାରିକ ସୁଖକୁ ପଛରେ ପକାଇ ଦେଶ ଓ ଦଶର ସେବାରେ ସେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲେ ।
ଏହି ସମୟରେ ପି.ଏନ୍.ଶଙ୍କର ନାରାୟଣ ନାୟାର ନାମକ ଜଣେ ତାମିଲ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯୋଗଦେଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ଗଭୀର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଥିଲା। ସେ ପ୍ରତିଦିନ ଭାଗବତ ପାଠ କରୁଥିଲେ , ମଧୁସୂଦନ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଗବତ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ଜୀବନର ଶେଷ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ସ୍ନାନ ପୂର୍ବକ ଭାଗବତ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ । କୁରୁଜଙ୍ଗଠାରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହେବା ସମୟରେ ସେ ପ୍ରାତଃସ୍ନାନ ସମାପନ ପରେ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଜନ ଶ୍ରେଣୀ କକ୍ଷରେ ବସି ସଂସ୍କୃତ ଭାଗବତ ପାଠକରିବାର ଏ ଲେଖକ ଦେଖିଛି ।
୧୯୧୮ ମସିହାରେ ସେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ ହୋଇ ଏଣ୍ଟ୍ରାନ୍ସ ପାସ କରି ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଟ୨୦,୦୦ ବୃତ୍ତିପାଇବା ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ ବିବେଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ମିତବ୍ୟୟୀ ମଧୁସୂଦନ ଏହି ବୃତ୍ତି ପାଇ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜର ଏଫ.ଏ. ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ୧୯୨୦ ମସିହା ଏଫ.ଏ. ଶ୍ରେଣୀର ଶେଷ ବର୍ଷ । ମାତ୍ର ଦୁଇମାସ ପରେ ସେ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ କୃତିତ୍ୱର ସହ ପାସ କରିଥାଆନ୍ତେ । ମାତ୍ର ସେତିକିବେଳେ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଦେଶରେ ଅଭୁତପୂର୍ବ ଜାଗରଣ ଦେଖାଦେଲା । ଦେଶପ୍ରେମର ବନ୍ୟାରେ ଦେଶସାରା ପ୍ଳାବିତ ହୋଇଉଠିଲା । ମଧୁସୁଦନ ନିଜର ତଥା ପରିବାରର ଭବିଷ୍ୟତକୁ ପଛରେ ପକାଇ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଦେଶସେବାର ପବିତ୍ର ଆହ୍ୱାନ । ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ହରିହର ପ୍ରଭୃତିଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟବୋଧ ତାଙ୍କର ହୃଦୟକୁ ଆଲୋଡ଼ିତ କରିଥିଲା । ସେ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଝାସ ଦେଲେ । ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ନେର୍ଦ୍ଦେଶରେ
୧୨୦
ପ୍ରଥମେ ସେ ବାଲେଶ୍ୱରର ଧୁଷୁରୀ, ଧାମନଗର ପ୍ରଭୃତି ଅଞ୍ଚଳରେ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ । ପରେ ୧୯୨୧ ମସିହାରେ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ କାକଟପୁର, ଗୋପ, ନିମାପଡ଼ା, ପ୍ରଭୃତି ଅଞ୍ଚଳରେ କଂଗ୍ରେସର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ ।
୧୯୩୦ ମସିହାରେ ବାଲେଶ୍ୱର ଇଞ୍ଚୁଡ଼ିଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହରେ ସେ ସକ୍ରିୟ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । କାକଟପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ପାଇଁ ଏକ ଶିବିର ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା । ସେଠାରୁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀମାନେ ଯାଇ କୁହୁଡ଼ି ପଡ଼ିଆଠାରେ ଲୁଣମାରି କାରାବରଣ କରିଥିଲେ । ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ, ଜଗନ୍ନାଥ ରଥ ପ୍ରଭୃତି ଏହାର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ମଧୁସୂଦନ ପ୍ରଥମ ଦଳରେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରି କାରାବରଣ କରିଥିଲେ। ସେ ସମୟରେ ସ୍ୱାୟତ୍ତଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କାର୍ଯକାରୀ ହେବାରୁ ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ଼ ସବୁ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ଼ ଲାଗି ଯେଉଁ ନିର୍ବାଚନ ହୋଇଥିଲା, ତାହାର ସଭ୍ୟ ପାଇଁ ମଧୁସୂଦନ ପ୍ରାର୍ଥୀ ହୋଇଥିଲେ । ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରେ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଏପରି ମମତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ଯେ ସେ ଜେଲରେ ଥିବା ସମୟରେ ବିନା ପ୍ରଚାରରେ ଜୟଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଖଲାସ ହୋଇ ସେ ପୁନଶ୍ଚ ଲୋକସେବାରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ ।
୧୯୩୩ ମସିହାରେ କାକଟପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ଭୟାବହ ବନ୍ୟା ହୋଇଥିଲା ଅନେକ ଆଡ଼ୁ ଗାଈଗୋରୁ ଭାସିଆସି ଢ଼ିପ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଲାଗିଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ଥଇଥାନ ପାଇଁ ମଧୁସୂଦନ କୋଣାର୍କ ଠାରେ ଏକ ଗୋଶାଳା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ଏବେ କୋଣାର୍କର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସଂଗ୍ରହାଳୟ ଯେଉଁଠାରେ ଅଛି, ତାହାରି ପଛପଟେ ଏକ ବାଲିବନ୍ତ(କୁଦ) ଉପରେ ଗୋଶାଳାଟି ଅବସ୍ଥିତ ଥିଲା । କିଛିକାଳ ପରେ ବଜ୍ରପାତରେ ସେ ଗୋଶାଳାଟି ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥିଲା ଓ ତାଙ୍କର ଅତି ଆଦରର ବିଧବା ଭଉଣୀ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ମଧୁସୂଦନ ଜନସେବା ବ୍ରତରୁ ଓହରି ଯାଇ ନଥିଲେ।
୧୯୩୭-୩୮ ମସିହାରେ ସେ କାକଟପୁର, ପାଟୋନଦା ଓ କୁରୁଜଙ୍ଗ ମି.ଇ. ସ୍କୁଲ୍ମାନଙ୍କରେ ଶିକ୍ଷକତା କରିଥିଲେ । ୧୯୩୮ ମସିହାରେ କରୁଜଙ୍ଗ ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ର ପରିଚାଳନା କମିଟର ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ ସେ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଓ ସତ୍ୟବାଦୀ ବନ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଢ଼ାଞ୍ଚାରେ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସର୍ବଦା ଚେଷ୍ଟିତ ଥିଲେ ।
୧୨୧
ତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନଯାପନ ପ୍ରଣାଳୀ ଆଦର୍ଶ ସ୍ଥାନୀୟ ଥିଲା । ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ କରି ସେ ମୂଳ ସଂସ୍କୃତ ଭାଗବତ ଓ ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣ ପାଠ କରୁଥିଲେ। ଜୀବନର ଶେଷ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଖଦଡ଼ ପିନ୍ଧୁଥିଲେ । ସରଳ ଜୀବନ ଯାପନ ଓ ଭଗବତ୍ ଚିନ୍ତା ତାଙ୍କ ଜୀବନର ମୂଳମନ୍ତ୍ର ଥିଲା।
ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି ଥିଲା ଉଚ୍ଚକୋଟୀର । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଛାତ୍ର ବା ଛାତ୍ରୀ ଯେପରି ସେ ପଢ଼ାଉଥିବା ପାଠ ସହଜରେ ବୁଝିପାରିବେ, ସେଥିପାଇଁ ସେ ସର୍ବଦା ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ସବୁଠାରୁ ଦୁର୍ବଳ ପିଲା ନ ବୁଝିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଛାଡ଼ୁ ନଥିଲେ । ଶ୍ରେଣୀ କକ୍ଷରେ ପାଠ୍ୟୋପକରଣର ସଦୁପଯୋଗ ଉପରେ ସେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଉଥିଲେ। ତାଙ୍କ ସମୟରେ ଭୁଗୋଳ ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ମାନଚିତ୍ର ବା ଗ୍ଲୋବ୍ ନେଇଯାଉଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠିତ ହେବାର ଅଳ୍ପକାଳ ହୋଇଥାଏ , ନୂତନ ଓଡ଼ିଶାର ମାନଚିତ୍ର ଯେପରି ସବୁଶ୍ରେଣୀର ପିଲା ଦେଖନ୍ତି ଓ ସେ ମାନଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରିବାକୁ ଶିଖନ୍ତି, ସେଥିପାଇଁ ସେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଉଥିଲେ । ବିଦ୍ୟାଳୟ ଗୃହ ସମ୍ମୁଖରେ ଭାରତ ଓ ଓଡ଼ିଶାର ଉଚ୍ଚାବଚ (ରିଲିଫ୍) ମାନଚିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା ।
ବିଦ୍ୟାଳୟର ପରିବେଶକୁ ସୁନ୍ଦର କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଅବିରାମ ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଥିଲା । ହତା ଭିତରେ ସୁନ୍ଦର ବଗିଚାଟିଏ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ସେ କରିଥିଲେ । ବଗିଚାକୁ ଚାରୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଗକୁ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଛାତ୍ରମାନେ ଯେଉଁ ଫୁଲ ବା ପରିବା ଚାଷ କରିବାକୁ ଚାହିଁବେ, ସେଥିପାଇଁ ଚାରା ବା ମଞି ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଯୋଗାଡ଼ କରି ଦେଉଥିଲେ । ପାଠପଡ଼ା ପରେ ଛାତ୍ରମାନେ ପ୍ରାୟ ଅଧଘଣ୍ଟାଏ ବଗିଚା କାମ କରୁଥିଲେ।
ଅବସର କାଳରେ ସେ କେତେକ ଆଗ୍ରହୀ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚାଙ୍ଗସାହିତ୍ୟ ପଢ଼ି ବୁଝାଉଥିଲେ। ବିଶ୍ୱକବି ରବୀନ୍ଦ୍ର ନାଥ ଙ୍କ "ଗୀତାଞ୍ଜଳି"ର କବିତା ଗୁଡ଼ିକ ସେ ନିଜେ ଆବୃତ୍ତି କରି ବୁଝାଉଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆବୃତ୍ତିର ଶୈଳୀ ଥିଲା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆକର୍ଷଣୀୟ । ସେ ଯେତେବେଳେ ଗାଉଥିଲେ, " କତ ଅଜାନାରେ ଜାନାଇଲେ ତୁମି" ବା " ଆଜି ବସନ୍ତ ଜାଗ୍ରତ ଦ୍ୱାରେ" ପରି କବିତା, ସେତେବେଳେ ସେ ଭାବବିହ୍ୱଳ ହୋଇଯାଉଥିଲେ। ସେ କବିତା ଆବୃତ୍ତି କରିବାର ସ୍ୱର ଏବେ ବି ମନ ଭିତରେ ଗୁଞ୍ଜରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
୧୨୨
କୌଣସି ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରବାସରେ ହେଉ ବା ଘରେ ହେଉ, ବେମାର ପଡ଼ିଲେ ସେ ତା'ର ଚିକିତ୍ସା ଓ ସେବାପାଇଁ ତତ୍ପର ହୋଇ ଉଠୁଥିଲେ । ସେ କାଳରେ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ଡ଼ାକ୍ତରଖାନା ନ ଥାଏ । ମଧୁସୂଦନ ହୋମିଓପାଥିକ ଚିକିତ୍ସା ଜାଣିଥିଲେ ଓ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ସରେ ଔଷଧ ସବୁ ରଖୁଥିଲେ । ତାହାରି ସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ନିଜେ ଚିକିତ୍ସା କରି ସଫଳକାମ ହେଉଥିଲେ । କେବଳ ଛାତ୍ରମାନେ ନୁହନ୍ତି, ଅନ୍ୟ ଯେ କୌଣସି ରୋଗୀ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ସେ ଆଗ୍ରହର ସହିତ ତାହାର ଚିକିତ୍ସା କରୁଥିଲେ । କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ, ଚିକିତ୍ସା ତ ଦୂରର କଥା ଔଷଧ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ କାହାରିଠାରୁ ସେ ପଇସାଟିଏ ଗ୍ରହଣ କରୁ ନ ଥିଲେ ।
ତାଙ୍କର ଗଭୀର ଧର୍ମ ବିଶ୍ୱାସ ଥିଲା ଏହା କିନ୍ତୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା ଓ କୁସଂସ୍କାର ଠାରୁ ଥିଲା ବହୁଦୂରରେ । ସେ ଆଜୀବନ ନିରାମିଷାଶୀ ଥିଲେ , କିନ୍ତୁ ଆମିଷ ଆହାରକୁ ବା ଆମିଷାଶୀକୁ ଘୃଣା କରୁନଥିଲେ ।
ତାଙ୍କ ଅବସ୍ଥାନ କାଳରେ କୁରୁଜଙ୍ଗ ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ରେ ଗୋଟିଏ ପୁରସ୍କାର ବିତରଣୀ ସଭାର ଆୟୋଜନ କରାଯାଇଥିଲା । ଅଳ୍ପ ସମ୍ବଳ ମଧ୍ୟରେ ସୁନ୍ଦର ସଭା ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ଥାନୀୟ ଭଦ୍ରବ୍ୟକ୍ତି, ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଅଭିଭାବକ ଓ ପୂର୍ବତନ ଛାତ୍ରମାନେ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ସେ ସଭାରେ ଯୋଗଦାନ କରିଥିଲେ । ସେ ଦିନ ସେ ଯେଉଁ ଆବେଗପୁର୍ଣ୍ଣ ଭାଷଣଟିଏ ଦେଇଥିଲେ, ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କ ମନକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥିଲା । ମୋର ମେନହୁଏ, ଷାଠିଏ ବର୍ଷ ବିତିଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେପରି ଉତ୍ସବଟିଏ ସେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରି ନାହିଁ ।
ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ସ୍ନେହ ଥିଲା ପ୍ରଗାଢ଼ । ଏ ଲେଖକ ପୁରୀରେ ଶିକ୍ଷା- ମଣ୍ଡଳାଧିକାରୀ ଥିବା ସମୟରେ ସେ ଥରେ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ଜରାଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥାଅନ୍ତି । ତାଙ୍କର ମୁହଁଟି ବେକଠାରୁ ବାମପାଖକୁ କିଞ୍ଚିତ ଢ଼ଳି ପଡ଼ିଥାଏ । ଏ ବୟସରେ କଷ୍ଟକରି ଆସିବାର କାରଣ ପଚାରିବାରୁ ସେ କହିଲେ, "ତତେ ଟିକିଏ ଦେଖିବାକୁ ଆସିଲି । କର୍ତ୍ତବ୍ୟଚ୍ୟୁତ ହେବୁ ନାହିଁ ।" ଶିକ୍ଷକଙ୍କଠାରୁ ଆଉ ଅଧିକ କ'ଣ ଆଶା କରାଯାଇପାରେ !!
ସେ ୮୪ ବର୍ଷ ବୟସରେ ୧୯୭୮ ମସିହାରେ ଇହଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କଲେ । ମର ଶରୀରର ବିଲୟ ଘଟିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ଜୀବନ, ନୈତିକତା, ଜନସେବା ଓ ଛାତ୍ରବତ୍ସଳତା ଚିର ସ୍ମରଣୀଯ ହୋଇ ରହିବ । ତାଙ୍କ ମରଣ, ଜୀବନର ଅବସାନ ମାତ୍ର ନୁହେଁ, କବିଙ୍କ ଭାଷାରେ "ଅମୃତର ସୋପାନ" ।
୧୨୩
ଛାତ୍ର ବତ୍ସଳ ଶିକ୍ଷକ
ରଙ୍ଗାଧର ମିଶ୍ର
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
ସେଦିନ ଥାଏ ରବିବାର । ଉପରବେଳା ପ୍ରାୟ ସାଢେ ଚାରିଟା ସମୟରେ, ଜାନୁଆରୀ ମାସର ଏକ ଶୀତୁଆ ଅପରାହ୍ନ । ଚମ୍ପୁଆ ଅଞ୍ଚଳର ଦୁଇଜଣ ଛାତ୍ର ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ ଗିବ୍ସନ୍ ହାଇସ୍କୁଲ୍ରେ । ସେଇଠି ସେମାନେ ନାଆଁ ଲେଖାଇ ପାଠ ପଢିବେ । ସାଙ୍ଗରେ ଆଣିଛନ୍ତି ବିଛଣା ପତ୍ର, ସୁଟ୍କେସ୍ ଭିତରେ ନିଜର ଲୁଗାପଟା, ଟ୍ରାନ୍ସଫର୍ ସାର୍ଟିଫିକେଟ ଆଦି । ରବିବାର ଦିନ ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷକ, କିରାଣୀ ବା ପିଅନ କେହି ଅବା କାହିଁକି ରହନ୍ତେ ? ସ୍କୁଲ୍ ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ବଗିଚା । ସେଇଠି ଜଣେ ଗୌର ବର୍ଣ୍ଣର ବାଙ୍ଗରା ଲୋକ ଘାସ କାଟୁଥାନ୍ତି । ପିଲା ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଦେଖି ସେ ଜାଣିପାରିଲେ, ସେମାନେ ସ୍କୁଲ୍ରେ ନୂଆ କରି ନାଆଁ, ଲେଖାଇବେ । ସେ ପିଲାଙ୍କୁ କିଛି ପଚାରିବା ଆଗରୁ ପିଲା ଦିଜଣ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ- "ଏଠି ହଷ୍ଟେଲ୍ ସୁପରିଣ୍ଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ୍ଙ୍କ ବସା କେଉଁଠି, କହିପାରିବେ କି ?" ଘାସ କଟା ଛାଡି ସେ ପିଲାଙ୍କୁ ନେଇ ହଷ୍ଟେଲକୁ ଯାଇ ସେ
୧୨୪
ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଦୁଇଟି ଖଟ ଦେଖାଇ ଦେଲେ । କହିଲେ , " ବାବା, ତୁମେ ଏଇଠି ରହିବ, ତୁମ ପାଇଁ ଚାଉଳ ପକାଇବାକୁ ମୁଁ ହଷ୍ଟେଲ ପୁଝାରୀଙ୍କୁ କହିଦେଇଛି । ଆସନ୍ତା କାଲି ତୁମର ନାମ ଲେଖା ସରିଲେ ହଷ୍ଟେଲ୍ରେ ନିୟମିତ ସିଟ୍ ପାଇବ ।" ପିଲା ଦୁଇଟିଙ୍କ ମନରେ ସନ୍ଦେହର ଛାୟା ଢ଼ାଙ୍କି ହୋଇଗଲା, କିଏ ଏ ଘାସ କଟାଳି ? ତାଙ୍କୁ ଅଯାଚିତ ଭାବେ ଏତେଦୂର ସାହାଯ୍ୟ କଲେ ? ସଂଧ୍ୟା ପୂର୍ବରୁ ଲଣ୍ଠନ ସବୁ ଲାଗିଗଲା, ପ୍ରାର୍ଥନା ପୂର୍ବରୁ ସେଇ ଘାସ କାଟୁଥିବା ଲୋକ ଜଣକ ହଷ୍ଟେଲ ହାଜିରା ଖାତାଧରି ଯେତେବେଳେ ପହଞ୍ଚି ପିଲାଙ୍କ ଉପସ୍ଥାନ ନେଲେ ସେତେବେଳେ ନବାଗତ ଛାତ୍ର ଦୁଇଜଣ ଅନୁମାନ କରିନେଲେ ଏ ନିଶ୍ଚୟ ହେଉଛନ୍ତି ଗିବ୍ସନ୍ ହାଇସ୍କୁଲର ସଂସ୍କୃତ ପଣ୍ଡିତେ । ତାଙ୍କ ନିଷ୍ଠା, ଛାତ୍ରବତ୍ସଳତା କେନ୍ଦୁଝରର କୋଣେ ଅନୁକୋଣେ ସର୍ବତ୍ର ଆଲୋଚିତ ହୁଏ । ଏମାନେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନାଆଁ ଗାଆଁରୁ ଶୁଣି ଆସିଥିଲେ। ଏଭଳି ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ନମସ୍କାର ମଧ୍ୟ କରିପାରି ନ ଥିବାରୁ ସେ ଦୁହେଁ ଖୁବ୍ ଲଜ୍ଜା ତଥା ଦୁଃଖ ଅନୁଭବ କଲେ । କିନ୍ତୁ ଅହଙ୍କାର ଶୂନ୍ୟ ପଣ୍ଡିତଙ୍କର ଏସବୁ କଥା ମନରେ ନଥାଏ । ପିଲା ଦୁହେଁ ନାଆଁ ଲେଖାଇ ପଢ଼ିଲେ, ହଷ୍ଟେଲରେ ମଧ୍ୟ ରହିଲେ । ସେହି ଘାସ କାଟୁଥିବା ବାଙ୍ଗରା ମଣିଷଟି ହେଉଛନ୍ତି ଆଦର୍ଶ ଛାତ୍ର ବତ୍ସଳ, ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ଡିତ ରଙ୍ଗାଧର ମିଶ୍ର।
ଆନନ୍ଦପୁରର ବଲଭଦ୍ରପୁର ଶାସନ । ସେଠାକାର କାମପାଳ ମିଶ୍ର ପୋଷ୍ୟପୁତ୍ର ହୋଇଆସିଥଲେ ଭୋଳନୂଆଗାଁ ଗଦାଧରପୁର ଶାସନର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ରଥ ବଂଶରୁ । ୧୯୦୫ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ମାସ ୨୪ ତାରିଖରେ କାମପାଳଙ୍କର ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର ଭାବେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥଲେ ରଙ୍ଗାଧର। ନନା ବୋଉଙ୍କ ସ୍ନେହଶ୍ରଦ୍ଧା ସାଇପଡ଼ିଶାଙ୍କର ଆଦରରେ ସେ ଦିନକୁ ଦିନ ବଡ଼ ହେଲେ, ଖଡ଼ି ଛୁଇଁଲେ । ଅବଧାନଙ୍କ ପାଖରେ ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ନୁ, ମହେଶ୍ୱର ମୁଣ୍ଡୁଳା ମଡ଼େଇ ଖଡ଼ିପାଠ, ଅଙ୍କ, ଓଡ଼ାଙ୍କ, ଫେଡ଼ାଙ୍କ, ପଣକିଆ, କଡ଼ାପଣକିଆ ଆଦି ସାଙ୍ଗକୁ ବନ୍ଦଇ ହରି-ଦେବ-ମୁରାରି ଇମିତି କେତେଗୀତ ଶିଖିସାରି ପଢା ଆରମ୍ଭ କଲେ ନିୟମିତ ଭାବେ, ଆନନ୍ଦପୁର ମଡ଼େଲ ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟଳୟରେ । ପ୍ରାଥମିକ ପାଠ ସରିବା ପରେ ସେ ଆନନ୍ଦପୁର ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ପାସ କଲେ । ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ଓ ଆନନ୍ଦପୁର ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ର କୃତୀ ଛାତ୍ରଭାବେ ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ପାଇଲେ । ମାଇନର ପରେ ସେ କେଉଁଠି ପଢ଼ିବେ ? ସେତେବେଳେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ଜାତରେ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ନଥାଏ । ଏଣ୍ଟ୍ରାନ୍ସ ପଢ଼ିବାକୁ ହେଲେ କଟକ କିମ୍ବା ଭଦ୍ରକ ଯିବାକୁ ହେବ । ପଢ଼ା ଖର୍ଚ୍ଚ ତୁଲାଇବାକୁ କାମପାଳ ମିଶ୍ରେ ସକ୍ଷମ ନୁହନ୍ତି । ସେତେବେଳକୁ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ଜାତରୁ କେହି ପୁରୀର ସଂସ୍କୃତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ି ନ ଥାନ୍ତି । ବାପା ଓ
୧୨୫
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୁରୁଜନମାନେ ସ୍ଥିର କଲେ ରଙ୍ଗାଧର ପୁରୀ ସଂସ୍କୃତ କଲେଜରେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବ । ସାଙ୍ଗରେ ଚୂଡ଼ା ଚାଉଳ ବାନ୍ଧି ଆନନ୍ଦପୁରରୁ ନଦୀ (ବୈତରଣୀ) ପାରିହୋଇ ପାଦରେ ଚାଲି ଚାଲି ଡ଼ୋଲିପୁର (ଯାଜପୁର କେନ୍ଦୁଝର ରୋଡ଼ ) ଷ୍ଟେସନରୁ ରେଳ ଗାଡ଼ିରେ ପୁରୀ ଯାଇ ସେଠାରେ ନାଆଁ ଲେଖାଇ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିଲେ ରଙ୍ଗାଧର । ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ସେ ନିଜ ପାଠରେ ଖୁବ ମନୋଯୋଗୀ ହୋଇଥାନ୍ତି । ସେଠାରେ ତାଙ୍କୁ ବୃତ୍ତି ମିଳିଲା । ତାଙ୍କ ପାଠପଢ଼ା ପାଇଁ ନନାଙ୍କର ଚିନ୍ତା ରହିଲା ନାହିଁ । ସେ ୧୯୩୧ ମସିହାରେ ସଦାଶିବ ସଂସ୍କୃତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ସାହିତ୍ୟାଚାର୍ଯ୍ୟ ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ । ସମସ୍ତ ଛାତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରି ସମ୍ମାନ ସୂଚକ ସୋନପୁର ପଦକ ମଧ୍ୟ ପାଇଲେ ।
ସେତେବଳକୁ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ଜାତରୁ କୋର୍ଟ ଅଫ ୱାର୍ଡ଼ମ ଶାସନ ଉଠିଯାଇ ସ୍ୱର୍ଗତ ବଳଭଦ୍ର ନାରାୟଣ ଭଂଜଦେବ ରାଜା ହୋଇ ତାହାର ଶାସନ କ୍ଷମତା ପାଇସାରିଥାନ୍ତି । ସେ ପଣ୍ଡିତ ରଙ୍ଗାଧର ମିଶ୍ରଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦପୁର ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକଭାବେ ନିଯୁକ୍ତିଦେଲେ ।୧୯୩୨ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ମାସରେ ସେ ଆନନ୍ଦପୁର ମାଇନର ସ୍କୁଲରେ ହାତଲେଖା "ବୈତରଣୀ" ପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କରାଇଲେ । ପିଲାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ, ବ୍ୟାକରଣ ଆଦି ବିଷୟ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ବଢ଼ାଇଲେ । ତାଙ୍କ ଚେଷ୍ଟାରେ ସ୍କୁଲ୍ରେ ଫୁଲ ଫଳ ବଗିଚା ଅଧିକ ଶୋଭାପାଇଲା । ସେ ମନେ ମନେ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲେ ଆନନ୍ଦପୁରରେ ଏକ ସଂସ୍କୃତ ଚୁତଷ୍ପଠୀ ଖୋଲିବାକୁ । ତାହା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇ ପାରି ନଥିବାରୁ ସେ ଖୁବ ଦୁଃଖ ଅନୁଭବ କରୁଥାନ୍ତି । ମାତ୍ର ଦୁଇବର୍ଷ ଆନନ୍ଦପୁରରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କଟାଇ ସେଠାରୁ ସେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଲେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ରେ ନୂତନ ଭାବେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଗିବ୍ସନ୍ ହାଇସ୍କୁଲ୍ରେ । ଆନନ୍ଦପୁରରେ ଶିକ୍ଷାୟତନ ସମୂହର ଅନୁନିରୀକ୍ଷକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଭାବଗ୍ରାହୀ ମହାନ୍ତି ହେଲେ ନୂଆ ହାଇସ୍କୁଲ୍ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପଣ୍ଡିତ ମିଶ୍ରେ ଆସିଲେ ହାଇସ୍କୁଲ୍ର ହେଡ଼ ପଣ୍ଡିତ ହୋଇ । ମଣି କାଞ୍ଚନର ସଂଯୋଗ ହେଲା । ଗିବ୍ସନ୍ ହାଇସ୍କୁଲ୍କୁ ଏକ ଆଦର୍ଶ ବିଦ୍ୟାପୀଠରେ ପରିଣତ କରିବାକୁ ସଂକଳ୍ପ ନେଇଥିଲେ ସେ ଦୁହେଁ ।
ଆମ ଦେଶରେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଧାରଣା, ବେତ ଆୟୁଧ ନଥିଲେ ଅମାନିଆଁ ତଥା ଦୁଷ୍ଟ ବିପଥଗାମୀ ପିଲାଙ୍କୁ ଶାସନ କରି ହେବନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଆମ ପଣ୍ଡିତେ ତାଙ୍କ ଦୀର୍ଘ ପଚାଶ ବର୍ଷର ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନରେ କେବେ ହେଲେ ବେତ ଧରି ନାହାନ୍ତି । କୌଣସି ଅମାନିଆଁ ଛାତ୍ରକୁ ଶାସନ କରିବାକୁ ଯାଇ ସେ କାହା ଦେହରେ ଟିପ ମଧ୍ୟ ଛୁଇଁ ନାହାନ୍ତି । କେବଳ କଥାରେ ଶାସନ
୧୨୬
କରନ୍ତି । ଅମାନିଆଁ ପିଲା ଆପେ ଆପେ ନଇଁଯାଏ, ବୋଲମାନେ, ତାଙ୍କର ଜୀବନରେ ସୃଷ୍ଟ ହଜାର ହଜାର ପିଲାଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କିଏ ଜଣେ ହେଲେ ତାଙ୍କର କିଛି ଅବିଗୁଣ ଥିବାର କହିପାରିବ ନାହିଁ । ତାଙ୍କ ଛାତ୍ର ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ସମାଜରେ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ସେମାନେ ସର୍ବଦା ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ଯେ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ପ୍ରେରଣା ହିଁ ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନର ଉନ୍ନତିର ଭିତ୍ତିଭୂମି ।
ପଣ୍ଡିତେ ଜୀବନରେ କାଜୁଏଲ ଛୁଟି ମଧ୍ୟ ନେବାର ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ସ୍କୁଲ୍ ତଥା ଶ୍ରେଣୀରେ ତାଙ୍କର ପହଞ୍ଚିବାରେ ଆଦୌ ବିଳମ୍ବ ଘଟି ନ ଥାଏ । ସେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଆସିବାବେଳେ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ, ଶିକ୍ଷାଦାନ ଟିପ୍ପଣୀ ସାଙ୍ଗକୁ ଚକ୍ଷ୍ଟିକ ନେଇ ଆସିଥାନ୍ତି । ପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକର ସବୁ ବିଷୟ ତାଙ୍କର ମୁଖସ୍ଥ ଥାଏ । ସେ ନିୟମିତ ଭାବେ ରସାଳ ଭଙ୍ଗୀରେ ପଢ଼ାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଶ୍ରେଣୀରେ ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରୀ ଅମନୋଯୋଗୀ ହେବାର ସୁଯୋଗ ନଥାଏ । ପାଠ ସାଙ୍ଗକୁ ସେ ଅନେକ ଉଦାହରଣ ଯୋଡ଼ି ଦିଅନ୍ତି । ସେ ନିୟମିତ ପଢ଼ା ଦିଅନ୍ତି । ଆଜି ଖାତା ନେଇଥିଲେ ସବୁ ଖାତା ଟିକିନିଖି ଭାବରେ ଦେଖିସାରି ତାଙ୍କ ଆଖିରେ ପଡ଼ିଥିବା ଭୁଲ ଗୁଡ଼ିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ପରଦିନ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି । ତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ମତେ ଭୁଲ୍ ଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ କରି ଆଉ ଥରେ ଖାତା ଦେବାକୁ ହୁଏ । ତାହା ମଧ୍ୟ ସେ ଦେଖନ୍ତି ଓ ସେଥିରେ ଭୁଲ ଭଟକା ଥିଲେ ତାହା ମଧ୍ୟ ସଂଶୋଧନ କରନ୍ତି ।
କେବଳ ସଂସ୍କୃତ ନୁହେଁ ସାହିତ୍ୟ, ଗଣିତ ଓ ଇତିହାସ ଆଦି ପଢ଼ାଇବାରେ ତାଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ପାଶୋରିବାର ନୁହେଁ । ପାଠ ଛାଡ଼ି ପିଲାଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ପତ୍ରିକା ପାଇଁ ଲେଖା ମଧ୍ୟ ସେ ସଂଶୋଧନ କରିଦିଅନ୍ତି । ସେତେବେଳେ କୌଣସି ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ବିଦାୟକାଳୀନ ସଭାରେ ଗୀତ ହେବାକୁ ଥିବା ସଂଗୀତ ମଧ୍ୟ ପିଲାଙ୍କ ଭିତରୁ କେହି କେହି ଲେଖନ୍ତି । ଗଣେଶ ପୂଜା ସରସ୍ୱତୀ ପୂଜା ପାଇଁ ଗୀତ ଲେଖିଦେଲେ ସେ ତାହା ଆଗ୍ରହରେ ସଂଶୋଧନ କରନ୍ତି । ତାଙ୍କ ନାଲିଗାର, ବାଜିଥିବା ସଂଗୀତକୁ ସଂଗୀତ ଶିକ୍ଷକ ପିଲାଙ୍କ କଣ୍ଠରେ ଗାନ କରାନ୍ତି । ପ୍ରତି ଶନିବାରର ତର୍କ ସଭାରେ, କୌଣସି ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ବିଦାୟକାଳୀନ ସଭାରେ ସେ ଯେପରି ସାରଗର୍ଭକ ଭାଷଣ ଦିଅନ୍ତି, ତାହା ଭୁଲି ହେବନାହିଁ ।
ହଷ୍ଟେଲ୍ ସୁପରିଣ୍ଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟଭାବେ ପିଲାଙ୍କର ଖାଇବା ପିଇବା ଦେଖନ୍ତି, ହିସାବ ରଖନ୍ତି, କେହି ନଖାଇଲେ ତାଙ୍କୁ ବଳେଇ ବଳେଇ ଖୁଆନ୍ତି । ସ୍କୁଲ୍ର କେବଳ ହଷ୍ଟେଲ ନୁହେଁ, ସମବାୟ ଷ୍ଟୋର କଥା ସେ ମଧ୍ୟ ବୁଝନ୍ତି ।
ପଣ୍ଡିତମାନେ ଯେପରି ସାଧାରଣତଃ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଓ ଖପରାଡ଼ିଆଁ ସ୍ୱଭାବର ହୁଅନ୍ତି, ତାଙ୍କର ସେଭଳି ଅବିଗୁଣ ଆଦୌ ନଥାଏ । ବ୍ରାହ୍ମଣ, କରଣ, ତେଲି , ଗୁଡ଼ିଆଠାରୁ ଆରମ୍ଭ
୧୨୭
କରି ଆଦିବାସୀ, ହରିଜନ ,ଖିରସ୍ତାନ ଓ ମୁସଲମାନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂପ୍ରଦାୟର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସେ ନିଜର ପୁଅଝିଅ ପରି ସ୍ନେହ ଅଜାଡ଼ିଦିଅନ୍ତି । ସ୍କୁଲ୍ପାଠ ଶେଷ ହେବା ପରେ ମଧ୍ୟ ପୁରାତନ ଛାତ୍ରଟିଏ ଆସିଲେ ସେ କିଛି ବୁଝିବାକୁ ଚାହିଁଲେ ଅମ୍ଳାନ ବଦନରେ ତାର ସନ୍ଦେହ ଦୂର କରନ୍ତି । ଛାତ୍ରମାନେ ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ପାଖରୁ କିଛି ବୁଝିବାକୁ ଆସନ୍ତି ଯେତେକାମ ଥାଉ ପଛେ ତାକୁ ପାଠ ବୁଝେଇ ଦିଅନ୍ତି।
ମଝିରେ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ସୀମା ୫୫ ବର୍ଷକୁ ଧାର୍ଯ୍ୟହେଲା। ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ପଡ଼ି ସେ ୧୯୬୦ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ୩୦ ତାରିଖରେ ତାଙ୍କର ହାତଗଢ଼ା ଅତି ପ୍ରିୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଡ଼ି.ଏନ୍. ହାଇସ୍କୁଲ୍ରୁ ସେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କଲେ । ତାଙ୍କର ବିଦାୟକାଳୀନ ସଭା ଯେ କେବଳ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମନରେ ଗଭୀର ଦୁଃଖଦ ହୋଇଥିଲା ତା ନୁହେଁ, ଅଧିକାଂଶ ପୁରାତନ ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷକମାନେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ବିଦାୟରେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତି ହୋଇଥିଲେ । ସେ ଥିଲେ କର୍ମଯୋଗୀ, ରଜାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ସେ ଚାକିରୀ କରିଥିଲେ ସତ ଦିନେ ହେଲେ ରାଜ ଦରବାରରେ ଯୋଗ ଦେଇ ନ ଥିଲେ । ଏହା ତାଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ସ୍ୱାଭିମାନ ଓ ନିର୍ଭୀକତାର ପ୍ରମାଣ ଦିଏ । ସରକାରୀ ଚାକିରୀରୁ ଅବସର ନେବା ପରେ ସେ ବ୍ରହ୍ମପୁର କରଞ୍ଜିଆ ହାଇସ୍କୁଲ ଓ ରାଇସୁଆଁ ହାଇସ୍କୁଲରେ ପ୍ରାୟ ଦଶବର୍ଷ ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସେଇ ଦୁଇଗୋଟି ହାଇସ୍କୁଲକୁ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନଭାବେ ଗଢ଼ିପାରିଥିଲେ ।
କେବଳ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ନୁହେଁ ସ୍କୁଲ୍ ବାହାରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ସେ ମଧ୍ୟ ସକ୍ରିୟ ସହଯୋଗ କରିବାରେ କୁଣ୍ଠା ପ୍ରକାଶ କରିନାହାନ୍ତି । ୧୯୩୬ ମସିହାରେ କେନ୍ଦୁଝରରେ ଗଠିତ ସାହିତ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ 'ବଳଭଦ୍ର ସାହିତ୍ୟ ସଂଘ'ର ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ସକ୍ରିୟ ସଦସ୍ୟ ତଥା ଅନୁଷ୍ଠାନର ସହ-ସଂପାଦକ । କରଞ୍ଜିଆ ସ୍କୁଲ୍ରେ ସେ ଯେଉଁ ପନିପରିବା ବଗିଚା କରାଇଥିଲେ ତାଙ୍କ ଆସିବ ପରେ ତାହା ଉଜୁଡ଼ି ଗଲା । ଗିବ୍ସନ୍ ହାଇସ୍କୁଲରେ ରୁଟିନ କରିବା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଜଣେ ଅଭିଜ୍ଞ ତଥା ବିଜ୍ଞ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର କାମ । କିନ୍ତୁ ପଣ୍ଡିତେ ସବୁ ଦିଗକୁ ବିଚାର କରି ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ସୁବିଧା ଅସୁବିଧା କଥାକୁ ପାଶୋରି ନ ଦେଇ ରୁଟିନ ତିଆରି କରିଦେଇ ପାରୁଥିଲେ । ଅଫିସ୍ରେ ଅନେକ ଫାଇଲ କାମ ସେ ତୁଲାଇ ଦେଉଥେଲେ । ଯେତେ କିଟିମିଟିଆ ତଥ୍ୟ ଉପରିସ୍ଥ କର୍ମଚାରୀ ଚାହିଁଥାନ୍ତୁ ନା କାହିଁକି ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ତାର ଉତ୍ତର ଦେବାରେ ବେଶୀ ସମୟ ଲାଗୁ ନଥିଲା ।
୧୨୮
ଅଧ୍ୟୟନ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଚିର ସହଚର । ସବୁବେଳେ ସେ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅଧ୍ୟୟନକୁ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଅନ୍ତି । ଏନେକ କବି, ଲେଖକଙ୍କର ବିରାଟକାୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ଗୁଡ଼ିକୁ ସେ ସଂଶୋଧନ କରିଛନ୍ତି । ମତାମତ ଦେଇଛନ୍ତି । ଆଲସ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିନଥିଲା ।
ସର୍ବେ ଟଳିବେ କାଳବଳେ
ଯଶ ରହିବ ମହୀତଳେ ।
ସେଦିନ ୧୯୯୪ ମସିହା ଡ଼ିସେମ୍ବର ମାସରେ ଉଣେଇଶ ତାରିଖ; ପ୍ରାତଃ କାଳରେ ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ନିର୍ମମ ସତ୍ୟର ପ୍ରୟୋଗ ଘଟିଲା। ସର୍ବଗୁଣ ସମ୍ପନ୍ନ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଗଙ୍ଗାଧର ମିଶ୍ରଙ୍କର ଜୀନନରେ । ସେ ଚାଲିଗଲେ ଆରପୁରକୁ । ତାଙ୍କ ବିୟୋଗରେ ହଜାର ହଜାର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ , କେନ୍ଦୁଝରର ଅଗଣିତ ଜନତା ସାଶ୍ରୁଲୋଚନରେ ତାଙ୍କର ମର ଶରୀରକୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇଲେ । ତାଙ୍କ ଶୋଭାଯାତ୍ରାବେଳେ ଗାଡ଼ି ଶଗଡ଼ ଲାଇନ ବାନ୍ଧି ଅଟକିଗଲା । ସାମନ୍ତରାୟପୁର ଶ୍ମଶାନରେ ତାଙ୍କ ଚିତାଗ୍ନି ତାଙ୍କ ମରଶରୀରକୁ ନିଃଶେଷ କରିଦେଲା । କିନ୍ତୁ ସେ ଚିରଦିନ ପାଇଁ ବଞ୍ଚିରହିଲେ କେନ୍ଦୁଝରର ତାଙ୍କରି ଅଗଣିତ ଛାତ୍ରଙ୍କର ହୃଦୟ ମଧ୍ୟରେ କର୍ମଚଞ୍ଚଳ, ସଦାଶୟ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ।
୧୨୯
କେନ୍ଦୁଝରର କୁଳବୃଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷକ
ବୃନ୍ଦାବନ ଦାଶ
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
ମଣିଷ ଜୀବନ ଘଟଣା ବହୁଳ । ସବୁ ଘଟଣାକୁ କେହି ମନେ ରଖିପାରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ କୀବନରେ ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ସ୍ମରଣୀୟ ଘଟଣା ମନରେ ଏଭଳି ଛାପ ପକାଇଥାଏ ଯେ ତାହା ଆଦୌ ମନରୁ ପାଶୋରି ଯାଏନାହିଁ । ସେହିଭଳି ଏକ ଅଭୁଲା ଘଟଣାର ସ୍ମୃତିଚାରଣ କରୁଛି କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ଜାତର ଜଣେ ମହନୀୟ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଜୀବନ ପ୍ରବାହ ମଧ୍ୟରୁ ।
ଉଣେଇଶିଶହ ପଇଁଚାଳିଶି ମସିହା ମଇ ମାସର ମଧ୍ୟଭାଗ । ଅଟୋପର ନିମ୍ନପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ତା'ପର ଦିନଠାରୁ ଗ୍ରୀଷ୍ମାବକାଶ ଆରମ୍ଭ ହେବ । ପୂର୍ବଦିନଠାରୁ ସ୍କୁଲ୍ର ବାର୍ଷିକ ପରୀକ୍ଷା ଫଳ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି । ଏହି ସ୍କୁଲ୍ର ଶ୍ରେଣୀ କୋଠରୀ ଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧାକାନ୍ଥ । ତେଣୁ ଶ୍ରେଣୀ କୋଠରୀ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା କଳାପଟା, ଟେବୁଲ, ଚୌକି, ଷ୍ଟୁଲ ଓ ଲୋଡେସ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ପିଲାମାନେ ବୋହି ଆଣୁଛନ୍ତି ଅଫିସ କୋଠରୀ ପାଖରେ ଥିବା ହାତକାମ ଘରକୁ । ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଦ୍ୱୟ ଏ କାର୍ଯରେ ଲାଗିଛନ୍ତି । ଅଫିସ ଘରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ପରୀକ୍ଷାଫଳ, ବାର୍ଷିକ ବିବରଣୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକୀ ରିପୋର୍ଟ, ରିଟର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଅଛନ୍ତି । ପ୍ରାୟ ପୂର୍ବାହ୍ନ ଘ. ୯.୦୦ ପାଖାପାଖି ହେବ । ହଠାତ୍ ଶିକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପିଅନ ପୂରା ପୋଷାକରେ ଆସି ହେଡ଼ ମାଷ୍ଟରଙ୍କୁ ଭେଟି ସଲାମ କଲା । ଜଣାଇଲା "ଶିକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିଛନ୍ତି । ଶୀଘ୍ର ଯିବାକୁ ହେବ ।" ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତର - "ଅଳ୍ପ କାମ ଅଛି । କାମ ସାରି ଆସୁଛି ।" ଚପରାଶୀ ବିଦାୟ ନେଲା । ଶିକ୍ଷାମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ହଠାତ ଡ଼ାକିବାର ଅଭିପ୍ରାୟ ସେ ବେଶ୍ ମନେ ମନେ ଠଉରେଇ ନେଲେ । ସାଙ୍ଗରେ ପରୀକ୍ଷାଫଳ ରେଜିଷ୍ଟର, ପରୀକ୍ଷାରେ ଫେଲହୋଇ ଥିବା ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପୁଅର ବାର୍ଷିକ ପରୀକ୍ଷାର ସମସ୍ଥ ଉତ୍ତରଖାତା ଓ ବାର୍ଷିକ ପରୀକ୍ଷାର ସେ ଶ୍ରେଣୀର ସମସ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନପତ୍ରସବୁ ବ୍ୟାଗ୍ରେ ପୂରାଇଲେ । ପ୍ରୋଗ୍ରେସ ରିପୋର୍ଟ ଆଦି ବ୍ୟାଗରେ ରହିଲା ସ୍କୁଲ୍ର ଡାକ ବହି ସହିତ । ସେସବୁ ଡେପୁଟୀ ଇନ୍ସପେକ୍ଟରଙ୍କ ଅଫିସରେ ଦାଖଲ ହେବ । ଆଗ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲେ । କାର୍ଯ ବ୍ୟସ୍ତ ମନ୍ତ୍ରୀ
୧୩୦
ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ବସିବାକୁ କହି ଫାଇଲ କାମରେ ଲାଗିଲେ । କିଛି ସମୟ ପରେ ଫାଇଲ କାମ ସରିଲା । ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ଚାହାଣି ଓ ଠାଣିମାଣିରୁ ତାଙ୍କର ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ କ୍ରୋଧର ସୂଚନା ବାରି ପାରୁଥାନ୍ତି ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ମହାଶୟ । ମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ : "ଆପଣ ମୋ ପୁଅକୁ ପରୀକ୍ଷାରେ ଫେଲ କରିଦେଇଛନ୍ତି କାହିଁକି ? ଦେଖୁଛି ଆପଣଙ୍କର ଦୁଃସାହସ ତ କମ୍ ନୁହେଁ ।" ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ଧମକରେ ଡ଼ରି ନାହାନ୍ତି । ସେ ନମ୍ରତାର ସହ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ପରୀକ୍ଷାରେ ଯେଉଁମାନେ ପାସ କଲେ ସେମାନେ ଉପର ଶ୍ରେଣୀକୁ ପ୍ରମୋସନ ପାଇଲେ । ଆପଣଙ୍କ ପୁଅ ପରୀକ୍ଷାରେ ଫେଲ ହେଲା । ମୁଁ ଆପଣଙ୍କ ପୁଅର ପରୀକ୍ଷା ଉତ୍ତର ଖାତା ଗୁଡ଼ିକ ସଙ୍ଗରେ ଆଣିଛି । ଆପଣ ସେ ଗୁଡ଼ିକ ନିଜେ ଦେଖନ୍ତୁ । ମୋ ଆଖିରେ ସବୁ ପିଲା ସମାନ । ତେଣୁ କମ୍ ନମ୍ବର ରଖିଥିବା ଆପଣଙ୍କ ପୁଅକୁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଅନୁରୋଧରେ ଫେଲ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଛି । ପରୀକ୍ଷା ଖାତା ଗୁଡ଼ିକ ମନ୍ତ୍ରୀ ମହାଶୟ ମନୋଯୋଗ ସହକାରେ ଦେଖିଲେ । ପରୀକ୍ଷା ଫଳ ଖାତା ମଧ୍ୟ ଯାଞ୍ଚ କଲେ । କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷା ରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ମନେ ମନେ ପସନ୍ଦ କଲେ । ତାଙ୍କର ମନ ଭିତରୁ କ୍ରୋଧ ଦୂରେଇଗଲା । ସେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ- ଦେଖନ୍ତୁ, ମୋ ପୁଅକୁ କେହି ଘରେ ପଢ଼ାଇ ପାରୁନାହାନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ପାଠରେ ଆଗେଇ ପାରୁନାହିଁ । ତାକୁ ଆପଣ ଦୟାକରି ଦିନକୁ ଘଣ୍ଟେ ଦୁଇଘଣ୍ଟା ପାଇଁ ଆମ ବଙ୍ଗଳାକୁ ଆସି ପଢ଼ାନ୍ତୁ ।" ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ କଥାକୁ ସେ ଅବା କାଟିଦେଇଥାନ୍ତେ କିପରି ? ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ପୁଅକୁ ଘରେ ଆସି ପଢ଼ାଇଲେ । ଉତ୍ତର ଜୀବନରେ ସେ ଉଚ୍ଚ ପଦରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିଥିଲା ।
ଯେଉଁ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର କଥା ଉପରେ କହିଲି , ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସ୍ବର୍ଗତ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାଶ । ଘଟଣା ବହୁଳ ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନ । ପାଟଣାର ଦୁର୍ଗାଦେଇପୁର ଶାସନରେ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶ ଥିଲେ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମିତ ପିତା । ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ୧୯୦୩ ମସିହାରେ । ମହାରାଜା ଧନୁର୍ଜୟ ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜ ଦେବଙ୍କ ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ ବୃନ୍ଦାବନଙ୍କର ଜନ୍ମିତ ପିତା ତାଙ୍କୁ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ ବୀର ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ପୁର (ଢ଼େଙ୍କାପୁର) ଶାସନର ସ୍ୱର୍ଗତ ଲମ୍ବୋଦର ଦାଶଙ୍କର ପୋଷ୍ୟପୁତ୍ର କରିଦେଇଥିଲେ । ଢ଼େଙ୍କାପୁର ଶାସନରେ ତାଙ୍କର ଖଡ଼ିଛୁଆଁ, ଚାହାଳିପାଠ ପରେ କେନ୍ଦୁଝରର ଏକମାତ୍ର ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ରୁ ସେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ । ମେଟ୍ରିକ୍ ପଢ଼ିବାକୁ ହେଲେ କଟକ ଯିବାକୁ ହେବ । ଛାତ୍ର ଜୀବନରେ ସେ ଖୁବ୍ ଭଲ ପଢ଼ୁଥିଲେ , କିନ୍ତୁ ବାପା ମା
୧୩୧
ତାଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ କଟକ ପଠାଇଲେ ନାହିଁ । ଘରେ ଘରେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିଲେ । କର୍ମକାଣ୍ଡ ଆୟତ୍ତ କଲେ । ଭାଗବତ ଗୀତା, ରାମାୟଣ, ମହାଭାରତ, ହରିବଂଶ, ଇତ୍ୟାଦି ପୂରାଣ ଆୟତ୍ତ କଲେ । ସେତେବେଳେ କେନ୍ଦୁଝର ରେ କେହି ରାଜା ନଥାନ୍ତି । ଜେ.ଏଚ. ପ୍ରାଇସ୍ ନାମକ ଜଣେ ଗୋରା ସାହେବ ସୁପରିନ୍ଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ ଥାଆନ୍ତି । ସେ ବୃନ୍ଦାବନ ବାବୁଙ୍କୁ ଉଦୟପୁର ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଲେ ।
ଉଦୟପୁର କେନ୍ଦୁଝର ସଦର ଓ ଚମ୍ଫୁଆ ସବଡ଼ିଭିଜନ ଦ୍ୱୟର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ଗ୍ରାମ । କେନ୍ଦୁଝର ରାଜବଂଶର ଦ୍ୱିତୀୟ ଉଦୟ ଭଞ୍ଜ ସେଠାରେ ଗଡ଼ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ କୁ ଉଦୟପୁର ଉଆସ ଭାଙ୍ଗିରୁଜି ଆସୁଥାଏ । ଉଦୟପୁର ଦଣ୍ଡପାଟର ଶାସନ ମୁଖ୍ୟ ଗଡ଼ନାୟକ ସେହି ଗ୍ରାମର ବାସିନ୍ଦା, ପାଇକ ନାଇକ ସଭିଏଁ ଥାଆନ୍ତି ସେଇଠି । ଉଦୟପୁରରେ ଶିକ୍ଷକତା କରିବାକୁ ହେଲେ କାମରେ ନିଷ୍ଠା ଦରକାର । ସମସ୍ତଙ୍କ ମନନେଇ ଚଳିବାକୁ ହେବ । ବୃନ୍ଦାବନ ଦାଶଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ସ୍କୁଲ୍ରେ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ପାଇ ସଭିଏଁ ଖୁସି, କାରଣ ସେ ଉଦୟପୁର ଦଣ୍ଡପାଟର ପିଲା । ତାଙ୍କର ପିତା ଗୋବିନ୍ଦ ଦାଶେ ପାଟଣାର ସାତଖଣ୍ଡି ଗାଆଁ ର ପ୍ରାଶାସନିକ ମୁଖ୍ୟ ବା ପଧାନ । ତାଙ୍କ ର ଯଥେଷ୍ଟ ଖ୍ୟାତି ଥିଲା । ତେଣୁ ଉଦୟପୁର ଗ୍ରାମର ଲୋକେ ବୃନ୍ଦାବନ ବାବୁଙ୍କୁ ସଥେଷ୍ଟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସମ୍ମାନ କରୁଥିଲେ । ସେ ସ୍କୁଲରେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଆପଣାର କରି ବୁଝେଇ ଶୁଝେଇ ପାଠ ପଢ଼ାନ୍ତି । ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସ୍କୁଲ୍ ବହିର୍ଭୂତ ସମୟରେ ହଷ୍ଟେଲରେ ଆଣି ପଢ଼ାନ୍ତି । ବଗିଚା କରନ୍ତି । ବଗିଚାରେ ସବୁ ଋତୁରେ ଫୁଲ ଫୁଟିଥାଏ । ସବୁଦିନ ପନିପରିବା ଫଳେ । କଦଳୀ କାନ୍ଧି କାଢ଼େ । ପିଲାମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଇଁ ସାତଦିନରେ ଥରେ ସଞ୍ଚା ଆଣନ୍ତି । ଶିକ୍ଷକ ସ୍କୁଲ ବଗିଚାର ପନିପରିବା ପିଲାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାଣ୍ଟିଦିଅନ୍ତି । ଗାଁ ଲୋକମାନେ ସ୍କୁଲ ଘର, ହଷ୍ଟେଲ ଓ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ବସା ଘର ମରାମତି କରନ୍ତି ବିନା ଅବହେଳାରେ, ଶିକ୍ଷକ କେବଳ ଛାତ୍ରଛତ୍ରୀଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରି ଚୁପ୍ ରହନ୍ତି ନାହିଁ । ଛାତ୍ର ମୁରବୀ ତଥା ଗ୍ରାମର ମୁଖ୍ୟ ଲୋକଙ୍କୁ ନେଇ ସ୍କୁଲ୍ର ଉନ୍ନତିରେ ବେଶ୍ ସହାୟକ ହୁଏ । ସବ୍ଇନିସ୍ପେକ୍ଟର, ସେକେଣ୍ଡ ଅଫିସର ଓ ସବ୍ଡ଼ିଭିଜନାଲ୍ ଅଫିସର ପ୍ରତ୍ୟେକେ ଯୁବ ଶିକ୍ଷକ ବୃନ୍ଦାବନ ବାବୁଙ୍କ କର୍ତ୍ତବ୍ୟନିଷ୍ଠାର ତାରିଫ କରନ୍ତି । ସେହି ସ୍କୁଲ୍ରେ ଚାକିରି ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ଗୁରୁ ତାଲିମ ନେବାକୁ ହେଲା । ଗୁରୁ ଟ୍ରେନିଂ ନେବା ଫଳରେ ସେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ସଂପର୍କରେ ବହୁ ଦିଗ୍ଦର୍ଶନ ଲାଭ କଲେ ।
୧୩୨
ଶିଶୁ ମନୋବିଜ୍ଞାନ, ସ୍କୁଲ୍ ପରିଚାଳନା, ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ତ୍ରୟସୋପାନ ପଦ୍ଧତି ଓ ପଞ୍ଚସୋପାନ ପଦ୍ଧତିକୁ ସେ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାରୁ ଶିକ୍ଷାର ସୁଫଳ ମିଳିଲା । ସେ ଏଥିରେ ଉତ୍ସାହିତ ହେଲେ । ୧୯୨୭ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ବଦଳି ହେଲା । ସେ ରାଇସୁଆଁ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଆସି ସ୍ୱକାର୍ଯ୍ୟରେ ଯୋଗଦେଲେ ।
ରାଇସୁଆଁ ସ୍କୁଲ୍ଟି କେନ୍ଦୁଝର-ଚମ୍ପୁଆ ମୁଖ୍ୟ ରାସ୍ତା କଡ଼ରେ ଅବସ୍ଥିତ । କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ରୁ ମାତ୍ର ଚାରି ମାଇଲ ଦୂର । ସେ ଏଠାକୁ ପ୍ରତ୍ୟହ ଘରୁ ଯିବା ଆସିବା କରି ସ୍କୁଲ୍ କାମ କରିପାରିଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ସ୍କୁଲ୍ର ସର୍ବତୋଭାବେ ଉନ୍ନତି କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସେ ସ୍କୁଲ୍ରେ ବସା ବାନ୍ଧିଲେ ।
ରାଇସୁଆଁରେ ସେ ନବୀନ ଉତ୍ସାହରେ କାମରେ ମନ ଦେଲେ । ରାଇସୁଆଁ, ଗୋପୀନାଥପୁର, ଜଳବଙ୍ଗ, ହରଷପୁର, ମୁକୁନା ଓ ଜନାର୍ଦ୍ଦନପୁର ଆଦି ଗ୍ରାମମାନଙ୍କୁ ଯାଇ ନୂଆ ନୂଆ ପିଲାଙ୍କୁ ଆଣି ସ୍କୁଲ୍ରେ ସେମାନଙ୍କ ନାମ ଲେଖାଇ ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କଲେ । ଗ୍ରାମ ସହଯୋଗରେ ନୂତନ ଶ୍ରେଣୀକୋଠରୀ, ଛାତ୍ରାବାସ, ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ବସା ଘର ନିର୍ମାଣ ସାଙ୍ଗକୁ ମଜଭୁତିଆ କାଠ ବାଡ଼ ସ୍କୁଲ୍ ହତା ଚାରିପଟେ ଦିଆଇଲେ । ପାଠ ସାଙ୍ଗକୁ ପିଲାଙ୍କୁ ଖେଳାଇଲେ । ଖେଳ, ଦୋକାନ, ଆଦର୍ଶ ଗୃହ, ହାତକାମ, ବଗିଚାରେ ଫୁଲ ପନିପରିବା ସବୁ ତାଙ୍କରି ଉଦ୍ୟମରେ ଗଢି ଉଠିଲା । ରାଇସୁଆଁ ସ୍କୁଲ୍ର ଚେହେରା ବଦଳିଗଲା । ସେ ସ୍କୁଲ୍ରେ ବସା ବାନ୍ଧି ରହୁଥିବାରୁ ସ୍କୁଲ୍ ଘରଦ୍ୱାର ଓ ବାଡିବଗିଚା ଉଜୁଡ଼େ ନାହିଁ । ସେ ମଧୁର ସ୍ୱରରେ ଗୀତ ଗାଇ ପାରନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଡ଼୍ରଇଁ ହାତ ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ଭଲ । ସେ ଏହାକୁ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଅନେକ ସୁଫଳ ପାଇଲେ । ସ୍କୁଲ୍ରେ ରିଲିଫ୍ ମ୍ୟାପ୍ ଭୌଗୋଳିକ କ୍ଷେତ୍ର ନମୂନା ଆଦି ସେ ନିଜେ ତିଆରି କରିଥାନ୍ତି । ଶିକ୍ଷାଦାନବେଳେ ଉପକରଣ ଭାବେ ସଦୁପଯୋଗ କରନ୍ତି । ପିଲାମାନେ ଚଟେଇ ଆସନ ଆଣି ତା' ଉପରେ ବସନ୍ତି । ପିଲାମାନେ ପାଣି ପିଇବା ପାଇଁ ସେ ଚାରୋଟି କଳସୀକୁ ଥାକ କରି ଫିଲ୍ଟରର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଇଥିଲେ।
ଦିନେ ବୃନ୍ଦାବନ ସାର୍ କ୍ଲାସ୍ରେ ଶିକ୍ଷା ଦେଉଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ ଷେଟ୍ସ୍ ଏଜେନ୍ସିର ଶିକ୍ଷା ପରାମର୍ଶଦାତା ଡ଼ି.ପି ସାହେବ ସ୍କୁଲ୍ରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେ ତନ୍ମୟ
୧୩୩
ଭାବେ ଶିକ୍ଷାଦାନକୁ ଦେଖୁଥାନ୍ତି । ଶିକ୍ଷାଦାନ ଉପକରଣ ସାଙ୍ଗକୁ କଳାପଟା କାର୍ଯ୍ୟ ଠିକ୍ ଭାବରେ ଚାଲିଥାଏ । ପାଠ ଦାନ ପରେ ସରଳ ପ୍ରଶ୍ନ ଛଳରେ ପଠିତ ପାଠର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ ହେଉଥାଏ । ସାହେବଙ୍କ ମନକୁ ପାଇଲା ।
ପରାଧୀନ ଭାରତ ରେ ସ୍କୁଲ୍ ପରିଦର୍ଶନ ଉପରେ ଯେପରି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଉଥିଲା ଏବେ ଆଉ ତାହା ନାହିଁ । ଡ଼ି. ପି ସାହେବ ତାଙ୍କ ପରିଦର୍ଶନ ବେଳେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର କେବଳ ଦୋଷ, ତ୍ରୁଟି ଦେଖୁନଥିଲେ । ଗୁଣର ମଧ୍ୟ ଆଦର କରୁଥିଲେ । ଡ଼ି.ପି ସାହେବ ବୃନ୍ଦାବନ ବାବୁଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ଦକ୍ଷତାରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ମାସିକ ୧୫ ଟଙ୍କା ବେତନ ଦେବାକୁ ସୁପାରିସ କଲେ । ଏହା ଏକ ଅର୍ଥନୈତିକ ସୁପାରିସ । ସେତେବେଳେ ଅନଟ୍ରେଣ୍ଡ୍ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଇଁ ମାସିକ ୬ ଟଙ୍କା ଓ ଟ୍ରେଣ୍ଡ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ମାସିକ ୯ ଟଙ୍କା ବେତନ ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଜଣେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଅଧିକ ବେତନ ଦେବାକୁ ହେଲେ ତାହା ପଲିଟିକାଲ୍ ଏଜେଣ୍ଟଠାରୁ ମଞ୍ଜୁରୀ ଆଣି ଷ୍ଟେଟ୍ ବଜେଟ୍ ରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରା ନ ଗଲେ ଅଡ଼ିଟ୍ ଧରିବା କଥା । କିଛିଦିନ ଧରି ଏହାପଡ଼ି ରହିଥିଲା । ପରେ ଏସବୁ ଅସୁବିଧା ଦୂର କରାଇ ତାଙ୍କୁ ନୂତନ ଧାର୍ଯ୍ୟ ବେତନରେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼କୁ ଅଣାହେଲା । ଏହି ସମୟରେ ଗୁପ୍ତ ରାଜକୁମାର ଏମ୍ .ଇ ସ୍କୁଲ୍ରୁ ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକୁ ଅଲଗା କରାଯାଇ ମଡ଼େଲ୍ ନି.ପ୍ରା. ସ୍କୁଲ୍ ଗଠିତ ହେଲା । ଆଟୋପରଠରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍କୁଲ୍ ଖୋଲିଲା ।
ସେତେବେଳଙ୍କୁ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ କେବଳ ସବ୍ଇନ୍ସ୍ପେକ୍ଟର ମାନଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ରଖାନଯାଇ ଡ଼େପୁଟି ଇନ୍ସ୍ପେକଟରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ରଖାଗଲା । ସେ ସମୟରେ କେନ୍ଦୁଝରରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାର ରୂପରେଖ ଅଲଗା ଥିଲା । ଉପଯୁକ୍ତ କାରଣ ନ ଥାଇ ଛାତ୍ରମାନେ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେଲେ ଅନୁପସ୍ଥିତ ଦିନ ପ୍ରତି ଏକ ପଇସା (ତିନି ପାହୁଲା) ଜୋରିମାନା ଦେବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା । ଗାଆଁ ଲୋକେ ବେଠିରେ ସ୍କୁଲ୍ଘର ଛପର ଓ ହତା ବାଡ଼ାବନ୍ଦି କରିଦେଉଥିଲେ । ଗ୍ରାମର ପ୍ରଶାସନିକ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଧାନ ଏଥି ପାଇଁ ଦାୟୀ ରହୁଥିଲେ। କେନ୍ଦୁଝରଗଡରେ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ଗୁଡିକ ପକ୍କା ଗୃହ ହୋଇଥିବାରୁ ଛାଉଣି ଛପର ସମସ୍ୟା ନଥିଲା । ତଳ ଶ୍ରେଣୀରେ ସଂଖ୍ୟା ଗଣନ, ମିଶାଣ, ଫେଡାଣ, ସଂଖ୍ୟା ବିଶ୍ଳେଷଣ ଓ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ନିମନ୍ତେ କାଠିବିଡ଼ା ନେବାକୁ ହୁଏ । ରଙ୍ଗ ବେରଙ୍ଗ କରି ଶର କାଠି, ବାଉଁଶ କାଠିରେ ଦଶୋଟି କରି ପ୍ରତି ବିଡ଼ାରେ କାଠିଥାଏ । ନଅଟି ବିଡା ବନ୍ଧା ହୋଇ ଗୋଟିଏ କାଠି ବିଡାର ଦଶଟି କାଠି ଖୋଲା ଥାଏ । କାଠି ସାଙ୍ଗକୁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଥଳୀରେ
୧୩୪
ଶହେଟି ବଉଳ ମଞ୍ଜି ବା ତେନ୍ତୁଳି ମଞ୍ଜି ମଧ୍ୟ ପିଲାମାନେ ନେଇଥାନ୍ତି । ସ୍କୁଲ୍ରେ ବଡ଼ କାଠ ଫ୍ରେମ୍ରେ ତାର ଦ୍ୱାରା ବଡ଼ ବଡ଼ ଗୋଲିମାନ ରହିଥାଏ । ତାହା ଶିକ୍ଷକ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷା ଦେବା ବେଳେ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । କର୍ମ ସଂଗୀତ ପିରିୟଡ଼୍ରେ ଗୀତ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ଅଭିନୟ କରାଯାଏ । ସେଥିରୁ ଗୋଟିଏ ହେଉଛି । "ବଙ୍କା ବଙ୍କା ଦେଖ ଲତା ଗଛେ ଯାଏ ମାଡ଼ି, ସେହିପରି ବଙ୍କା ଦେଖ ଏହି ମୋର ବାଡ଼ି ।" ଏହାଛଡ଼ା "ବଡ଼ ହେଲେ ମୁହିଁ କୃଷକ ହେବି, ଲଙ୍ଗଳ ଧରିଣ ବିଲ ଚଷିବି" ଇତ୍ୟାଦି । ଡ଼୍ରିଲ୍ରେ ମୁଦ୍ଗର ବୁଲା, ତାଳ ଦେଇ ଡ୍ରିଲ୍ ସହ ଡମ୍ବେଲ ପିଟା, ଏକହାତିଆ ନିହୁର, ଦୁଇହାତି ନିହାର ଓ ଅନ୍ୟ କେତେ କ'ଣ । ସେତେବେଳ ସରକାରୀ କଳରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟ ଚଳୁଥିଲା । ଓଡ଼ିଆ କରଣୀ ଛଟା ଅକ୍ଷର ମାନଙ୍କର ପ୍ରଚଳନ ଥିଲା । ତେଣୁ ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ଛଟାକ୍ଷର ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଊଥିଲା । ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଗପ କହିବା ଏକ ପୁରାତନ ପ୍ରଥା। ଗଳ୍ପଟିଏ କହି ତାହାକୁ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଅଭିନୟ କରାଇବା ଦ୍ୱାରା ଗପଗୁଡ଼ିକ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ପିଲାମାନେ ଖାଲି ଅଭିନୟ କରିବା ଅପେକ୍ଷା ଗଳ୍ପରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କ କଥା ଥାଏ ସେହି ଜୀବଜନ୍ତୁମାନଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ଚିତ୍ରିତ ମୁଖା ଅଭିନୟ ବେଳେ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ଏଥିପାଇଁ ସ୍କୁଲ୍ ସମୂହର ଡ଼େପୁଟି ଇନିସପେକ୍ଟର ରାୟ ସାହେବ କ୍ଷେତ୍ର ମୋହନ ମିଶ୍ର ଏକ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ "ଗଳ୍ପାଭିନୟ" ରଚନା କରିଥାନ୍ତି । ତାହା ଶ୍ରେଣୀରେ ଚଳୁଥାଏ । ଦିତୀୟ ଓ ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସ ସାଙ୍ଗକୁ "କେନ୍ଦୁଝର " ଇତିହାସ ଓ କେନ୍ଦୁଝର ଭୂଗୋଳ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥାଏ ।
ସ୍କୁଲ୍ ସାଜସଜ୍ଜାରେ ଉଦ୍ୟାନ କର୍ମ, ରିଲିଫ୍ ମାନଚିତ୍ର, ବିଭିନ୍ନ ଭୋଗୋଳିକ କ୍ଷେତ୍ର, ହସ୍ତକର୍ମ, ଆଦର୍ଶ ଘରତିଅରି, ଖେଳ ଦୋକାନ, ଶ୍ରେଣୀ କାନ୍ଥରେ ବିଭିନ୍ନ ନୀତି ବଚନ, ପାଠ, ରେଖା, ନୋଟିସ୍ ବୋର୍ଡ ଓ ସ୍କୁଲ୍ର ବାହାର କାନ୍ଥରେ ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିର, ଲାଲ୍କିଲ୍ଲା, ବାରବାଟି, ତାଜମହଲ ସାଙ୍ଗକୁ ରାଣାପ୍ରତାପ, ଶିବାଜୀ, ମାହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧି, ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ, ସର୍ଦ୍ଦାର ପଟେଲ ଅଦି ନେତାମାନଙ୍କର ରଙ୍ଗୀନ୍ ଫଟୋ ଚିତ୍ର ଶୋଭା ପାଉଥିଲା । ବୃନ୍ଦାବନବାବୁ ଯେଉଁ ସ୍କୁଲ୍ରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି, ଏ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାଜସଜ୍ଜାରେ ସେ ସ୍କୁଲ୍ ପରିସରକୁ ହସାଇ ଦେଉଥିଲେ । ସେ ଜଣେ ଅଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଥିବାରୁ ଯେକୌଣସି ଯୋଜନା ଅସିଛି ସେ ତାକୁ ନିଷ୍ଠାର ସହିତ କାର୍ଯକାରୀ କରିବାରେ ଲାଗି ପଡୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଚାକିରି ଜୀବନରୁ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରତିବର୍ଷ ତାଙ୍କ ସ୍କୁଲ୍ ପିଲା ପ୍ରାୟ ବୃତ୍ତି ପାଉଥିଲେ ।
୧୩୫
ରାଜା ସରକାର ଅମଳରେ ବାର୍ଷିକ ଶିକ୍ଷକ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଗଡ଼ର ସମସ୍ତ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପୁରସ୍କାର ଦିଅଯାଏ । ବୃନ୍ଦାବନ ବାବୁ ସବୁ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ର ବାଛା ବଛା ପିଲାଙ୍କୁ ଅଣାଇ ଗୀତ ଓ ଅଭିନୟ ଶିଖାନ୍ତି । ଶିକ୍ଷକ ସମ୍ମିଳନୀରେ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ କରାଯାଏ । ଶିକ୍ଷା ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ଅଲୋଚନାଚକ୍ର ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ । ଜାକଜମକରେ ସଭା ହୁଏ, ରାଜ୍ୟ ବାହାରୁ ବେଳେ ବେଳେ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଜ୍ଞାନୀଗୁଣୀ ଲୋକ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ଅସି ଉଦ୍ବୋଧନ ଦିଅନ୍ତି । ଏହି ବାର୍ଷିକ ଶିକ୍ଷା ସମ୍ମିଳନିରେ ବୃନ୍ଦବନ ବାବୁ ସକ୍ରିୟ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସାଙ୍ଗକୁ ଷ୍ଟେଟର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶିକ୍ଷକ ନା ଭାବେ ବହୁବାର ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନ ପାଇଛନ୍ତି । ସେ ଗୁରୁ ଟ୍ରେନିଂ ବ୍ୟତୀତ ସ୍କାଉଟ୍ ଟ୍ରେନିଂ ହାତକାମ ଟ୍ରେନିଂ ଓ ମୌଳିକ ଶିକ୍ଷା ଟ୍ରେନିଂ ନେଇ ଏସବୁର ନିଜ ସ୍କୁଲ୍ରେ ସଫଳ ରୁପାୟଣ କରିଥିଲେ । କେନ୍ଦୁଝର ଇତିହାସ ସେ ସ୍ୱର୍ଗତ ବନମାଳୀ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣି ଶୁଣି ଲେଖିଥିଲେ। ତାହା ପରେ କେତୋଟି ବିଷୟ ଯୋଡ଼ାଯୋଡ଼ି କରି ସ୍କୁଲ୍ ଡ଼େପୁଟୀ ଇନ୍ସ୍ପେକ୍ଟର କ୍ଷେତ୍ରମୋହନବାବୁ ତାକୁ ନିଜ ନାମରେ ଛପାଇଥିଲେ । ସେତେବେଳେ 'ଜନବୀଣା' ନାମକ ଏକ ତ୍ରୟମାସିକ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ ପାଉଥିଲା । ବୃନ୍ଦାବାନବାବୁ ଏଥିରେ ନିୟମିତ ଲେଖା ଲେଖି କରୁଥିଲେ । ବଳଭଦ୍ର ନାଟ୍ୟ ପରିଷଦରେ ବିଭିନ୍ନ ନାଟକରେ ସେ ଅଭିନୟ ମଧ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଚାକିରି ପରବର୍ତ୍ତୀ ଜୀବନରେ ସେ କଟକ ଡ଼ଗରପଡ଼ା ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଲୋକନାଥ ନନ୍ଦଙ୍କ ସହ ସାମାଜିକଶିକ୍ଷା ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ। ତାହା ଶିକ୍ଷକ ତଥା ଛାତ୍ର ମହଲରେ ବେଶ୍ ଅଦୃତ ହୋଇଥିଲା ।
ରାଜାଙ୍କ ଅମଳରେ ଅଦିବାସୀମାନେ ଶିକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ଅଗ୍ରହୀ ନ ଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ସେ ସାନ୍ତାଳ ସଂପ୍ରଦାୟର କେତେକ ପିଲାଙ୍କୁ ଡାକି ଡାକି ଆଣି ଅଟୋପର ସ୍କୁଲ୍ରେ ନାମ ଲେଖାଇ ପଢ଼ାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଅଦିବାସୀ ଛାତ୍ର ଦିଲ୍ଲୀ ସଭାରେ ସାଂସଦ ହୋଇଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କୁ ମନେ ପକାଇ ତାଙ୍କର ସ୍ମୃତିରକ୍ଷା ପାଇଁ କିଛି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅବଧି କରାଯାଇପାରି ନାହିଁ । ସ୍ୱଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତିର ୨୦ବର୍ଷ ଆଗରୁ ଡିପି ସାହେବଙ୍କର ସେ ଅନୁଗ୍ରହ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ରାଜା ସରକାର ତାଙ୍କୁ ଏକାଧିକବାର ରଜ୍ୟର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ପୁରସ୍କୃତ ତଥା ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧିତ କରିଥିଲେ । ଯେତେବେଳେ ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ କୃତୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱୟଂ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଜଣାଇ ପୁରସ୍କାର ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ୧୯୬୩ ମସିହାରେ ହେଲା। ସେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ମାନଜନକ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପୁରସ୍କାରପ୍ରାପ୍ତ ହେଲେ। ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କଠାରୁ ପୁରସ୍କାର ଲାଭ କରିବା ଅବସରରେ ସେ ହିନ୍ଦୀଭାଷାରେ ଏକ ଭାଷଣ ପ୍ରଦାନ କରି ସମବେତ ବିବୁଧ ମଣ୍ଡଳୀଙ୍କୁ ଚମତ୍କୃତ କରିପରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଭାଷଣର ଭାଷା
୧୩୬
ହିନ୍ଦୀ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତା'ର ଶିରୋନାମ ଥିଲା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ -"ଦେଶ ଗୁଣେ ବେଶ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ" । ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପୁରସ୍କାର ମିଳିବା ପରେ ତାଙ୍କୁ ଜିଲ୍ଲାର ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଜ୍ଞାପନ କରାଯାଇଥିଲା । ସେ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷକ ସଂଘର ସଭାପତି ଆଉ ଶିକ୍ଷକ ସମାଜଲାଗି ଅନେକ ଗଠମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଯାଇଛନ୍ତି ।
କେବଳ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଣେ ନିଷ୍ଠପର କୃତା ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ସେ ଯେ ସ୍ମରଣୀୟ ହୋଇ ରହିବେ, ତାହା ନୁହେଁ । କେନ୍ଦୁଝରରେ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାର ଓ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷାର ଉନ୍ମେଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ । ତାଙ୍କର ସୀମିତ ସମ୍ବଳ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କ ନିଜ ପରିବାର ସହିତ କେତେଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ରଖି ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ହା.ଇ.ସ୍କୁଲ୍ରେ ପଢ଼ିବାରେ ସହାୟତା କରିଛନ୍ତି । କେନ୍ଦୁଝରର ତତ୍କାଳୀନ ଜିଲ୍ଲାପାଳ ଡ଼ଃ ବି.ଭେଙ୍କଟରମଣ ଅର.ଏ.ଏସ୍.ଙ୍କ ଉଦ୍ୟମ ଓ ସଚେତନ ଜନତାଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଯେତେବେଳେ କେନ୍ଦୁଝରରେ କଲେଜ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ସେଥିରେ ତାଙ୍କର ସହଯୋଗ ଅତୁଳନୀୟ । ତାଙ୍କରି ଉଦ୍ୟମରେ ଢ଼େଙ୍କାପୁରର ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କଠାରୁ କଲେଜ ପାଇଁ ଅଧିକାଂଶ ପରିମାଣର ଜମି ବିନା ମୂଲ୍ୟରେ ଦାନସୂତ୍ରେ ମିଳି ପାରିଥିଲା ଦୁଃଖର କଥା, ଏହା କଲେଜରେ କୌଣସି ଐତିହାସିକ ବିବରଣୀରେ ସ୍ଥାନ ପାଉନାହିଁ ।
ସେ ଥିଲେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ର ତିନି ପୀଢ଼ିର ଶିକ୍ଷକ, କେତେକ ପରିମାଣରେ ବାପ, ପୁଅ ଓ ନାତି ତିନି ପୀଢ଼ିଯାକ ତାଙ୍କର ଥିଲେ ଛାତ୍ର, ନିଜ ସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ପୁରାତନ ଛାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଯେଉଁ ବାତ୍ସଲ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଥିଲା ତା'ର ତୁଳନା ନାହିଁ । ମୁଁ ତାଙ୍କ ସ୍କୁଲ୍ର ଛାତ୍ର ନ ଥିଲି । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ତାଙ୍କର ଛାତ୍ର ଥିଲି, ମୋ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଚିରକାଳ ଅତୁଟ ସ୍ନେହ ଓ ଅକୁଣ୍ଠିତ ଆଶୀର୍ବାଦ ଥିଲା । ମୋ ଭଳି ତାଙ୍କର ଶହ ଶହ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଅକୁଣ୍ଠ ସେ ସ୍ନେହ ଶ୍ରଦ୍ଧାରୁ ବଞ୍ଚିତ କରୁନଥିଲେ । ସେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥାଇ ସ୍କୁଲ୍ମାନଙ୍କର ଅନେକ ଉନ୍ନତି କରି ଯାଇଛନ୍ତି । ପରିଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ ୧୯୬୪ ମସିହାର ଶେଷ ତାରିଖରେ ସ୍ୱକାର୍ଯ୍ୟରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା । ସରକାର ତାଙ୍କୁ ସିନା ଅବସର ଦେଲେ କିନ୍ତୁ କେନ୍ଦୁଝରର ବିଭିନ୍ନ ସାଂସ୍କୃତିକ, ସାରସ୍ୱ, ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନେ ତାଙ୍କୁ ଆପଣାର କରିନେଲେ । ସେ ୧୯୮୭ ମସିହା ଡ଼ିସେମ୍ବର ପହିଲା ଦିନ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କଲେ । ତାଙ୍କର ଆତ୍ମା ପରମାତ୍ମଙ୍କ ଶ୍ରୀଚରଣରେ ଲୀନ ହୋଇଗଲା । ସେ ଶିକ୍ଷା ଜଗତର କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ପୁରୁଷ ହୋଇ ରହିଗଲେ । କୃତୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ସେ ଅବଶ୍ୟ ତାଙ୍କ ଗୁଣଗ୍ରାହୀମାନଙ୍କ ସ୍ମୃତି ଆକାଶରେ ସମୁଜ୍ଜଳ ନକ୍ଷତ୍ର ରୂପେ ଦେଦୀପ୍ୟମାନ ରହିବେ ।
୧୩୭
କବିପ୍ରାଣ ଶିକ୍ଷକ ସତ୍ୟନାରାୟଣ ବହିଦାର
ଶ୍ରୀ ଭାଗିରଥି ନାୟକ
ଶ୍ରୀ ବାଳକୃଷ୍ଣ କର
୧୯୫୩ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ମାସ । ସମ୍ବଲପୁରରେ ଭୀଷଣ ଖରା । ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ବହେରା ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ 'ପଲଟନ୍ କୁଆଁ' ନିକତସ୍ଥ ନୂତନ ସୌଧକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ । ସେଠାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଟକିଜ୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାସ୍ତାର ଦୁଇ ପାଖରେ ଏତେ ଘର ନ ଥାଏ । ବାମ ପାଖରେ କାଳ ବାଡ଼ି ଓ ଡ଼ାହାଣ ପାଖରେ ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ପଡ଼ିଆ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଟକିଜ୍ ପୂର୍ବରୁ ଗୋଟିଏ ପୋଲ ପଡ଼େ । ସେହି ପୋଲ ତଳେ ଛୋଟିଆ ନାଳଟିରେ ଝର ଝର ହୋଇ ପାଣି ବହିଯାଉଥାଏ । ତା' କୂଳରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅରମା ବୁଦା । ସେଦିନ ସକାଳୁଆ ସ୍କୁଲ୍ରେ ପାଠପଢ଼ା ଶେଷ କରି କେତେଜଣ ଶିକ୍ଷକ ଅଳସ ପଦରେ ଘରକୁ ଫେରୁଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଭିତରେ ଥାଆନ୍ତି ସତ୍ୟନାରାୟଣ ବହିଦାର । ପୋଲ ତଳେ ବହୁଥିବା ଛୋଟ ଝରଣା ଦୂରରେ ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ପଡ଼ିଆରେ ଗାଈ ଚରାଉଥିବା ଗାଈଆଳ ପିଲାଟିକୁ ଦେଖି ତାଙ୍କର କବି କଳ୍ପନା ଉଜ୍ଜୀବିତ ହୋଇ ଉଠିଲା । ସେହି କ୍ଲାନ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ତାଙ୍କ କବିପ୍ରାଣକୁ ସ୍ପର୍ଶ କଲା । ତାଙ୍କ ଓଠରୁ ହଠାତ୍ ଝରି ପଡ଼ିଲା "ଗୁଦୁଗୁଡ଼ିଆ ନାଲୋରେ ନୀ...
ସେହି କବିତାଟି 'ଝଙ୍କାର'ର ୧୯୫୩ ମସିହା ପୂଜା ସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । ସମ୍ବଲପୂରୀ ଭାଷାରେ ଲେଖିତ ସେହିକବିତାଟି କବିଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ପାଦଟୀକା ସହିତ ଅବିକଳ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା ।
ଗୁ୍ଗୁଦିଆ ନାଲେ ନନି
ଗୁଦ୍ ଗୁଦିଆ ନାଳେ...
ହଲିଆ ପିଲାର କରିଆ ଫିନା ଭରିଆ ଛିନା ଫାଲେରେ...
ସଞ୍ଜ ମୁଁହାଁଟି ହଲ୍ଦି ଝରା
ଫଗୁନ୍ ମାସେ ଅକର୍କରା
୧୩୮
ଲାଗ୍ଲା ଲସି ବ ଉଲ୍ -ଜସି
ମହୁଲ୍- ଫୁଲ୍ ଗାଲେ । କାନର୍ କଲି ଅଙ୍ଗେନ୍- କଲା ମାନିକ୍ ଟପୋଟପୋ ଚୁମକ୍- ଲଗା- ଆଁଖିର ସାକ୍ଷୀ ଭରଗା ସପୋ ସପୋ ଗହ୍ମା ପୁନେର୍ ଚକେଲ୍ ପିଲା ଚାକୁଲ୍ ଚାକୁଲ୍ କେନ୍ତା ମିଠା ପେଟ ପୁର୍ ଲେ ସବୁ ମିଠା ଗଗ୍ଗମାଗମ୍ ଝାଲେ । (୧)
ଟୀକା : ନନୀ-ତରୁଣୀ, ହଲିଆ- ମୂଲିଆ, ଲରିଆ - ଛୋଟ ଲୁଗା, ଭରିଆଛନା- ଏକାନ୍ତ ନ ଛାଟିଅ, ଅକର୍ ଲରା - ଅତ୍ଯଧିକ, ଅଙ୍ଗନ୍ - ଯେଉଁ ତେଲମିଶା କଳା ଯୋଗୁଁ ଗାଡ଼ି ତକ୍ ସୁରୁଖୁର୍ ରେଚାଲେ । ତୁମ୍ କି-ଧୋବଲା ରଙ୍ଗର ବୃତ୍ତାକାର ଜରିର ପଦାର୍ଥ ବିଶେଷ ଜରିକାମରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଖଞ୍ଜା ହେଲେ ତାହାର ଆଭା ଆହୁରି ଫୁଟି ଉଠେ । ବରଗା ;କ୍ଲାନ୍ତି ସପୋ, ସପୋ =ବୃନ୍ତ ରୁ ଅମ୍ବକଷି ଛିଣ୍ଡାଇ ଦେଲେ ଯେଉଁ ରସ ବାହାରେ । ବାସ୍ତବ ଚି୍ତ୍ର ସମ୍ବଳିତ ଏହି ମଧୁର କବିତାର କବୁଇ ସତ୍ଯନାରାୟଣ କ ହିବାର ସେତେବେଲେ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ ରେ ସ ହକାରୀ ଶେକ୍ଷକ ରୂପେ କାର୍ଯ କରୁଥିଲେ । ପୂର୍ବତନ ଗଡ଼ଜାତ ସୋନପୁରର ସଦର ମହକୁମା ସୋନପୁର ସ ହରରେ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ । ପିତାଙ୍କ ନାମ ମିତ୍ର ଭାଅନୁ ଓ ମାତାଙ୍କ ନାମ ବିଳାସବାତୀ । ତାଙ୍କିର ପିଲାଦିନରୁ ପାଠ ପଢ଼ିବ ପାଇଁ ପ୍ରବଳ ଅଗ୍ରହ ଥିଲା । ସୋନ ପୁରରେ ସେକାଳରେ ମାଧ୍ଯମିକ ବିଦ୍ଯାଳୟ ନଥିବାରୁ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ଶେଷକରି ସେ ସମ୍ବଲପୁର ଆସିଥିଲେ ଓ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲାସ୍କୁଲ୍ ରୁ ୧୯୩୦ ମସିହାରେ ମ୍ଯାଟ୍ରିକ୍ ପାସ କରିଥିଲେ । ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ପ୍ରବଳ ଆକାଙ୍କା ଥିଲେ ମଧ୍ଯ ଘରର ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ନାମ ଲେଖାଇ ସେଠାରୁ ୧୯୩୨ମସିହାରେ କୃତ୍ତିତ୍ବରେ ଷ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ତାହାପରେ ସେ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ରେ ଶିକ୍ଷକ ରୂପ୍ପେ ଯୋଗ ଦେଉଥିଲେ । ଆଜିକାଲି ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର କଲେଜ ଯେଉଁଠାରେ କାର୍ଯ କରୁଅଛି, ସେତେବେଲେ ସେହିଠାରେ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ କାର୍ଯ୍ଯ କରୁଥିଲା । ନିଜର ଅଧ୍ଯବସାୟ ବଳରେ ସେ ଘରୋଇ ଭାବରେ ପରୀକ୍ଷା ଦେଇ ଦି ଏ ଓ ବି ଇଡ଼ି ଡ଼ିଗ୍ରୀ ହାସଲ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର , ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ଯରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଦକ୍ଷତା ଥିଲା ଓ ପ୍ରାୟତଃ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ଯ ପଢ଼ା ଊଥିଲେ । ବିଭିନ୍ନ କବି ଓ ଲେଖକଙ୍କ ଲେଖାରୁ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ସେ ପାଠଦାଙ୍କୁ ସରସ କରିପରୁଥିଲେ । ବିଷ୍ୟବସ୍ତୁ ବାହାରୁ ଅନାବଶ୍ଯକ ବିଷୟମାନଙ୍କର ଅବତାରଣା କରି ସମ୍ୟ ନଷ୍ଟ କରୁନଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଅକ୍ଷର ଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ସୁନ୍ଦର ଥିଲା । ବ୍ଯାକରଣରେ ତାଙ୍କର ଯଥେଷ୍ଟ ବ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତି ଥିବାରୁ ପାଠଦାନ ସମ୍ୟରେ ପାରୁଥିଲେ। କର୍ତ୍ତବ୍ଯରେ ପରାଯଣତରେ ସେ ଶିକ୍ଷକ ଗୋଷ୍ଟୀର ଆଦର୍ଶ ଥିଲେ । କୌଣସି ଦିନ ସେ କର୍ତ୍ତବ୍ଯରେ ଅବ ହେଳା କରିନାହାନ୍ତି । ନିୟମିତ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ଶ୍ରେଣୀକକ୍ଷକୁ ଯିବା ତାଙ୍କର ଅଭ୍ଯାସ ଥିଲା । ପଢ଼ାଇବାକୁ ଥିବା ବିଷ୍ୟର ପାଠଟୀକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ପୁରୀପୂରି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ସେ ପାଟଦାନରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନରେ ସବୁଠାରୁ କଠିନ କାମ ହେଉଛି ପିଲାମାନଙ୍କର ଗୃହକର୍ମର ସଂଶୋଧନ । ସେ କାମରେ ସତ୍ଯନାରାୟଣବାବୁଞ୍ଜୁ ଖୁଣିବାର ନ ଥିଲା । ଉପରଠାଜରିଆ କରି ପଢ଼ି ଦସ୍ତଖତରେ ମାଇରଦେବା ତାଙ୍କର କଳ୍ପନାରେ ନ ଥିଲା । ଯେତେ ସମ୍ୟଲାଗୁ ପଛକେ ସବୁ ପିଲାଙ୍କର ଖାତା ଟିକିନିଖି ପଢ଼ି ସଂଶୋଧନ କରିବାରେ ସେ କେବେ ଅଭେଲା କରିନାହାନ୍ତି । ଅସମ୍ବ ଓ ଅସଂହତ ଚିନ୍ତାଧାରା, ଅଶୁଦ୍ଧ ବାକ୍ଯ, ଅଶୁଦ୍ଧ ବନାନ ଓ ଶଦ୍ଦର ଅପ ପ୍ର ୟୋଗ ପ୍ରଭୃତି ସେ ପରିଷ୍କାର ଭାବରେ ସୂଚାଇ ଦେଉଥିଲେ । ସମୟ ନମିଳିଲେ ତାଙ୍କୁ ସ୍କୁଲ ବନ୍ଦ ହାବା ପରେ ବାହାର ପାହାଚରେ ବସି ଖାତା ଦେଖିବାର ଦୃଶ୍ଯ ଏ ଲେଖକ (୨) ଦେଖିଛି ଓ ସେଥିପାଇଁ ସ ହ କର୍ମୀମାନେ ଟାହି ଟାପରା କରିବାର ଶୁଣିଛି । କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ସତ୍ଯନାରାୟଣବାବୁ ଥିଲେ ଅବଚଳିତ । କର୍ତ୍ତବ୍ଯ ହିଁ କର୍ତ୍ତବ୍ଯ । ସେଥିରେ ଅବ ହେଳା କରିବାର ତାଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରଶ୍ନ ନଥିଲା । ସେ ଥିଲେ ପୂରାପୁରି ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତୀ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଦିନ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ଡ଼େରିରେ ଆସିବା ଅଥବା କମନ୍ ରୁମ୍ ରେ ବସି ସାମାନ୍ଯ ବିଳମ୍ବ ରେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଯିବାରେ ତାଙ୍କୁ କେହି ଦେଖି ନାହାନ୍ତି । ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କପରି ନୀତିନିଷ୍ଠ, ଶୃଖଳାବାଦୀ ଓ ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତୀ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ମଧ୍ଯ ତାଙ୍କୁ ଦିଙ୍କ ପାଇଁ ବିଳମ୍ବ ରେ ସ୍କୁ ଲ ଆସିବା ଦେଖିନାହାନ୍ତି । ଖରା ହେଉ, ବର୍ଷା ହେଉ-ସେଥିପ୍ରତି ଭ୍ରୁକ୍ଷେପ ନଥିଲା । ବାତ୍ୟା ଓ ବର୍ଷାରେ ସମ୍ବଲପୁର ସହର ଜଳାର୍ଣ୍ଣବ ହୋଇଥାଏ । ଅଧିକାଂଶ ଶିକ୍ଷକ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଆସିନଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସତ୍ୟନାରାୟଣ ବାବୁ ଠିକ୍ ସମୟରେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ହାଜର । ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ରେନି ଡେ ପାଇଁ ଛୁଟି ଘୋଷଣା କରିବା ପରେ ସେ ଛତାଖଣ୍ଡିଏ ଧରି ଧୀରେ ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଫେରିଯାଇଛନ୍ତି ।
ସେ ଥିଲେ ପୂ୍ର୍ଣ୍ଣତାବାଦି । ପ୍ରବନ୍ଧ ହେଉ , ସରଳାର୍ଥ ହେଉ ବା ପିଲାଙ୍କର କୌଣସି ରଚନା ହେଉ, ସେ ସେଥିରେ ଆଦୌ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଉନଥିଲେ । ସେ ଚାହୁଁଥିଲେ ରଚନାଟିରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଓ ଲେଖକମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଧୃତ ରହି ତାହା ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦର ହେଉ । ଗୋଟିଏ ବଡ ଖାତାରେ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଥିବା ପ୍ରବନ୍ଧ,ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟରେ ଥିବା କଠିନ ଭାବସମ୍ଭଳିତ ବାକ୍ୟ ଓ ପଦମାନଙ୍କର ସରଳାର୍ଥ ଆଦି ନିଜେ ସେ ଲେଖି ରଖିଥନ୍ତି । ଅନେକ ସମୟରେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସେଥିରେ ଉତାରିନେବାକୁ କ ହିଥନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ସାମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲାର ସ୍କୁଲ ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର କଲେଜର ଅଧ୍ଧକ୍ଷଙ୍କର ସାସନାଧୀନ ଥାଏ । ସୁପ୍ରତିଠିତ କବି , ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଡକ୍ଟର ମାଯାଧର ମାନ ସିଂ ଅଧ୍ଧକ୍ଷ ଥାନ୍ତି । ସେଥରେ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିଦର୍ଶନରେ ଆସି ସତ୍ୟ ନାରାୟ ବାବୁଙ୍କର ଖାତାଅତିକୁ ଆବିଷ୍କାର କଲେ । ରଚନା ଲିଖନରେ ପିଲାମାନେ ଅନ୍ୟର ଲେଖାରୁ ଉତ୍ତାରିନେଲେ ସେମାନଙ୍କର ସୃଜନଶୀଳତା ; ବ୍ୟାହତ ହୁଏ ତେଣୁ ଏପରି କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ବୋଲି କ ହି ସତ୍ୟନାରାୟଣ ବାବୁଙ୍କ ଉପରେ ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାସ କରିଥିଲେ ସତ , କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ନିଷ୍ଠା ଓ ଅଧ୍ଧବସାୟକୁ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ । ତ ତ୍ କାଳିନ ଛାତ୍ର ଶ୍ରୀ ମାନ ଲଳିକେନ୍ଦୁ ମାନ ସିଂହ ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତ ବୌଦେଶିକ ସେବାରେ ଉଚ୍ଚ ପଦବୀରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ । ସେ ସତ୍ୟନାରାୟଣ ବାବୁଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଦରେ ଲେଖିଛନ୍ତି; -Most of the teachers under whom I had the privilege of studing were highly competent and sincere and some of them were highily competent and sincere and some of them were individualistic . There was ,for example . sri Satyanarayan Bohider , who used to teach us M.I.L. (Oriya)..... Satyanaran babu used to insist on our writing essays in elegant, ornate Oriya, replete with quotations from the master poets. (Sketehes of school life, by Lalitendu Mansingha, I .F.S.) ତାଙ୍କର ଓଡିଆ ଭାଷରେ ଯଥେଷ୍ଟ ବ୍ଯପିତ୍ତି ତ ଥିଲା ; ତଦ୍ଯତୀତ ହିନ୍ଦୀ, ବଙ୍ଗଳା ଓ ସଂସ୍କୁତରେ ମଧ୍ଧୟ ସେ ପାଣ୍ଡିତ୍ଯ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ସେ ଏହି ଭାଷାର ସାହିତ୍ଯ ଅଧ୍ଧ୍ୟନରେ ମନୋନିବେଶ କରୁଥିଲେ । ଚାଣକ୍ଯ କହିଥିଲେ ।
କାବ୍ଯ ଶାସ୍ତେର ବିନୋଦେନ କାକୋଗଛ୍ଛିତ ଧୀମତାଂ
ବ୍ଯସନେନ ତୁ ମୀର୍ଖାଣାଂ ନିଦ୍ର୍ୟା କଳହେନ ବା
ଏହି ବାକ୍ଯ ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ପୂର୍ଣଣ ପ୍ରଯୁଜ୍ଯ ଥିଲା ଦିନେ ହେଲେ ସେ ବା ରଙ୍କରସ କରିବାରେ ସମୟ କଟାଇନାହାନ୍ତି । ଅଧ୍ଧ୍ୟନ ଓ ଲିଖନରେ ସେ ସମୟରେ କଟାଉଥିଲେ ।
ସେ ଜଣେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଲେଖକ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର କବିତ୍ତ ଛାତ୍ର ଅବସ୍ଥାରୁ ଫୁଟି ଉଠିଥିଲା । ମାଟ୍ରିକ ପଢିବା ସମୟରେ 'ପ୍ରତିବିମ୍ବ' ନାମକ ଏକ କବିତା ପୁସ୍ତକ ସେ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ । ସମ୍ବଲପୁରୀ ଭାଷାକୁ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାଷାର ମାନ୍ୟତା ଦେବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଚେଷ୍ଟା ଥିଲା ଅଦ୍ୟମ । 'ଘବ୍ ଘବୋ', 'ଘୁବୁକୁଡୁ', 'ଟିକ୍ ଚହରା ', 'ଶ୍ରୀପଞ୍ଚମୀ', ଓ'ସମ୍ବଲପୁରୀ ଚ ଉକିଆ' ପ୍ରଭୁତି ସମ୍ବଲପୁରୀ ଭାସଷାରେ ଲିଖିତ କବିତା ପୁସ୍ତକ ତାଙ୍କର ଅନୁପମ କୁ୍ରୁତି । ତାଙ୍କ ରବିୱତ 'ସମ୍ବଲପୁରୀ ଭାଷାର ବ୍ୟାକରଣ ' ଏକ ଅଦ୍ଦିତୀୟ ରଚନା । ତାଙ୍କର ଅନେକ ଲେଖା ଏବେବି ଅପ୍ରକାଶିତ ରହିଛି । ସାହିତ୍ୟ କୁ୍ରତି ପାଇଁ ସେ ଭୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସଂସ୍ଥାରୁଦୁଆରା ପୁରଷ୍କୃତ ହୋଇଥିଲେ । ୧୯୭୨ ମସିହାରେ ସାହିତ୍ଯ କୃତି ପାଇକ୍ଷ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ତାଙ୍କୁ ପୁରଷ୍କାର ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ୧୯୭୬ ମସିହାରେ ରାଜ୍ୟ ଶିଶୁ -ସାହିତ୍ଯ ସମିତି ତାଙ୍କୁ ପୁରଷ୍କାର ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ୧୯୮୦ ମସିହାରେ ସମ୍ବଲପୁର ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟ ତାଙ୍କୁ ସ୍ମୁତି ପୁରଷ୍କାର ଓ ମାନପତ୍ର ଦ୍ୱାରା ସମ୍ମାନିତ କରିଥିଲେ।
ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ମନ୍ତବ୍ୟ ପରାୟଣ ଓ ନିଷା୍ଠାର ଶିକ୍ଷକ ଦେଖାଯାନ୍ତି । ତ ଥାପି
ତାଙ୍କର ପାରିବାରିକ ଜୀବନ ସୁଖର ନଥିଲା । କୋଣସି କାରଣରୁ ସ୍ତରି ତାଙ୍କ ପାଖରେ ରହୁ ନଥିଲେ । ଜୀବନର ଭୁ ସମୟ ସେ ସମ୍ବଲପୁର ସହରର ବିଭିନ୍ନ ହୋଟେଲରେ କଟାଇଛନ୍ତି । ବିଳାସ- ବ୍ୟସନଠାରୁ ସେ ଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମନ ସାର୍ବଦା ଉଦାସ ରହୁଥିଲା । ଆଖିରେ ସର୍ବଦା ଏକ ହଜିଲା ହଜିଲା ଭାବ ପରିସ୍କୃଟ ହୁଏ । କେବେ କାହାରି ମନରେ କଷ୍ଟ ଦେଲା ପରି ପଦେ କଥା ସେ କ ହିନଥାନ୍ତି । ଶିକ୍ଷକ-ମଣ୍ଡଳୀର ଭୋଜି ପ୍ରଭୃତି ହେଲେ ସେ ଆନନ୍ଦ ମନରେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତି । ବନ୍ଧୁମାନେ ତାସ୍, କ୍ୟାରମ , ଚେସ୍ ପ୍ରଭୁତି ଖେଳରେ ଆନନ୍ଦରେ ମାତିଥିଲା ବେଳେ ସେ ପରିବା କାଟିବା ଆଦି କାମ କରି ରୋଷେଇ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ବନ୍ଦୁମାନେ ତାଙ୍କୁ ଥଟ୍ଟା କଲେ ସେ ସାମାନ୍ୟ ମୁଚୁକି ହସି ଦିଅନ୍ତି । ଶିକ୍ଷକବନ୍ଧୁମାନଙ୍କର ସେ ଥିଲେ ପ୍ରିୟ । ତାଙ୍କର ଜୀବନ - ଦର୍ଶନ ତାଙ୍କ ରଚିତ 'ବ୍ୟଥା-ମୂଳ' ଶୀର୍ଷକ ଏକ କବିତାରେ ପରିସ୍କୃତ ହୋଇଛନ୍ତି । ସେଟି ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ ପତ୍ରିକା ' ବୈଜୟନ୍ତି ' ର ୧୯୫୦ ମସିହା ସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । କବିତାଟି ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା ;
ବ୍ୟଥା ମୂକ
ନୀରବର ଦେଇଛି ସକତ ନାଥ
ପାଷାଣେ ପତ୍ୟର ପ୍ରାଣ ,
ବ୍ୟଥା ଅପମାନ ଯେତେକ ତୁମରି
କଠୋର କୃପାର ଦାନ ।
କହି ନାହିଁ ପଦେ କଷା ଘାତେ କଥା ,
ମରମରେ ଷି ଦୁଃସହ୍ୟ ବ୍ୟଥା,
ଗୁରୁ ଗଜରବେ ତୁମରି ଆରତି
ସାଜିଛି ଆକ୍ଷିର ଜଳେ
ବିକ୍ଷତି ପ୍ରାଣେ ଥରି ଥରି ନାଥ
ତୁମରି ଚରଣେ ତଳେ ।
ଅପମାନଭରେ ନମ୍ର ଶିର ମୁଁ
ତୁମରି ବଦନ ଚାହିଁ
ଭକ୍ତି ଯାଏ ସବୁ ବେସନୀ ବାହୁନୀ
ଥୁମରି ପରଷ ପାଇ
ସଧ୍ଧ୍ୟାରେ ତୁମେ ମଳିନ ମୋ ପାଇଁ
ଗୋଧୂଳି ଲୋହିତ ରକ୍ତେ ମୋ ଚାହିଁ ପ୍ରତି ତାରକାରେ ଥରି ଉଠ ତୁମେ
ମୋହରି ବେଦନା ହେରି
ଦିଅ ଦିଅ ନାଥ ଆହୁରି ଦୁଃଖ
ନେବି ମୁଁ ସକଳ ବରି ।
ଆସାମ କୃପାରେ ଠେଲି ଦେବ ଯସି
କରୁଣା - ବିମଳ ପଦେ
ଗଡି ଗଡି ଶେଷେ ତୁମରି ପୟରେ
ପଡିବି ହେ ଗଦଗଦେ ।
ନମ୍ରୁଶିରେ ମୁଁ ବ୍ୟାଥା - ଭରା ପ୍ରାଣେ
ଜୀବନରେ ଜେବେ ଅନ୍ତିମ - ଗାନେ
ତୁମରି ପକ୍ଷରେ ବନ୍ଦନା କରି
ଚାହିଁବି ବଦନ - ଶଶୀ ,
ଖ ନାଥ ମୋର , କୋଳପରି ତେବେ
ସେବିନି କି ଥରେ ହସି
(୧) ଉପରୋକ୍ତ ଘଟନାଟି କାଳ୍ପନିକ ନୁହେଁ । ମୁଁ (ଭାଗୀରଥି ନାୟକ ) ସେତେବେଳେ ଚନ୍ଦରଶେଖର ବେହେରା ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲି ଓ ତାଙ୍କ ଷିତ ଫେରୁଥିଲି । ତେଣୁ ଏ ଘଟଣା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀ ଭାବରେ ଏଠାରେ ବର୍ଣଣା କଲି
(୨) ଶ୍ରୀ ଭାଗୀରଥି ନାୟକ
ଫିରିଙ୍ଗିଆର ସ୍ମରଣୀୟ ଶିକ୍ଷକ
ଗୋବିନ୍ଦଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତି
ଫିରିଙ୍ଗିଆ,କନ୍ଧମାଳରେ ଏହା ଏକ ଜଣାଶୁଣା ଜାଗା । ଆଜିକାଲି ଏହା ଏକ ଛୋଟ ସ ହରରେ ପରିଣତି ହେଲାଣି ।କିନ୍ତୁ ଆଜକୁ ଅଳିଷ ବର୍ଷ ତଳେ ଏହାଥିଲା ଏକ ଦୁର୍ଗମ ଅଞ୍ଚଳ । ସେତେବେଳେ ଫିରିଙ୍ଗିଆରେ ଜିପ୍ ଟିଏ ବି ଫଞ୍ଚିଗଲେ ତାକୁ ଦେଖିବାକୁ ପିଲାଛୁଆ ଜମି ଯା ଉଥିଲେ । ସେଠାରେ ବେଳ ପଡିଲେ ଚା ଉଳ ତାମ୍ବିଆ କିମ୍ବା ଲୁଣ ଟିଏ ମଧ୍ଧ ମିଳୁନଥିଲା । ପୋଲିସ୍ ଥାନା , ବନ ବିଭାଗ ଅଫିସ୍ , ଡାକ୍ତର ଖାନା , ପଶୁ ଚକିସ୍ଯା କେନ୍ଦ୍ର ସାଙ୍ଗକୁ ସେଠାରେ ଥିଲା ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ।ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉଚ୍ଚପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟଟି ସେତେବେଳେଥିଲା ଫିରିଙ୍ଗିଥାନା ଇଲାକାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ । ସେଠାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ପଞ୍ଚମ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାଠ ପଢାନ୍ତି ଦୁଇ ଜଣ ମାତ୍ର ଶିକ୍ଷକ । ଫିରିଙ୍ଗିଥାନା ଇଲାକାରେ ସତରଟି ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ ଓ ସାତୋଟି ସେବାଶ୍ରମ , ଅଧିକାଶଂ ଅଧିବାସୀ ଆଦିବାସୀ କନ୍ଦ ସଂପ୍ରଦାୟର । ତାଙ୍କ ପିଲାମାନେ ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ପାଠ ଶେଷ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେଥିରୁ ଅନେକ ପିଲା ପଢାଛାଡିଦିଅନ୍ତି । ଯେଉଁ କେତେକ ପିଲା ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ପାସ୍ କରନ୍ତି, ସେମାଙ୍କମଧ୍ଧରୁ ୧୫ ଜଣ ଖଣ୍ଡେ ଚତୁର୍ଥ ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇ ପଢିବା ପାଇଁ ଫିରିଙ୍ଗି ଆସନ୍ତି । ସ୍କୁଲ ହଡାରେ ଝାଟିମାଟି କାନ୍ଥ ଦିଆ ଛଣଛପର ହୋଇଥିବା ଦୁଇ ଧାଡି ହଷ୍ଟେଲଘର ସେଠାରେ ପ୍ରାୟ ୨୦/୨୫ ଜଣ ଅନ୍ତେବାସୀ ରହ ନ୍ତି । ପାଠ ପଢନ୍ତି । ସେତେବେଳର ଫିରିଙ୍ଗିଆରେ ଚଳିବାଯେ , କେତେ ସାଧ୍ଧ୍ୟ ଥିଲା ତାହା ଲେଖିବସିଲେ ପୋଥିଟିଏ ହେବ
ଉଣେଇଶି ଶହ ସତାବନ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ମାସ ଚୁଦ ତାରିଖ ଶିଶୁଦିବଦ । ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉ ପ୍ରା ସ୍କୁଲ ସେଦିନ ଡାକୁଚି । ଫିରିଙ୍ଗିଆ ସ୍କୁଲ ପଡିଆରେ ଶିଶୁଦିବସ ଉପଲକ୍ଷେ ଚାଲିଥାଏ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ଧରେ କ୍ରିଡା ପ୍ରତିଯୋଗିତା , ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଚାରିପଟେ ଆଠ ମାଇଲ ଦୂର ପ୍ରର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯେତେଗୁଡାଏ ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ ଓ ସେବାଶ୍ରମ ଥାଏ ସେ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରୁ ଆଠ ଦଶଜଣ ଲେଖାଏଁ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ଯୋଗ ଦେଇଥାନ୍ତି ସେହି ଉତ୍ସବରେ । ସବୁ ସ୍କୁଲର ଶକ୍ଷକମାନେ ଆସନ୍ତି । ଫରିଙ୍ଗିଆର ସମସ୍ତ ସରକାରି କର୍ମଚାରୀ , ବ୍ୟବସାୟୀ ଓ ଜନସାଧାରନ ଜମି ଯାଇଥାନ୍ତି ଖେଳ ଦେଖିବାକୁ । ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉ ପ୍ରା ସ୍କୁଲର ହେଡ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ବେଖ ନଥାଏ । ସବୁ କାମର ତ ତ୍ତାବଧାନ ସେ କରୁଥାନ୍ତି । ସବୁପିଲା , ମୁରବୀ ଓ ଶିକ୍ଷକଙ୍କମାନଙ୍କର ଖିଆପିଆରେ ଯେତେ ଖର୍ଚ୍ଚ , ସବୁ ତୁଳାଇଥିଲେ ବଦାନ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟୀ ସ୍ୱର୍ଗତ ଜଗନ୍ନାଥ ଚୌଧୁରୀ ।
ତା ପରଦିନ ପୁରଷ୍କାର ବିତରଣୀ ସଭରେ ପୌରୋହିତ୍ୟ କରିଥିଲେ ଫଲବାଣୀର ଜିଲ୍ଲାପାଳ ସ୍ୱର୍ଗତ ବିନୋଦ ଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରୀପାଠୀ ଆ ଇ ଏ ଏସ୍ । ମଞ୍ଚରେ ଆସୀନହେଲେ ଜିଲ୍ଲାପାଳ ଓ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ , ଯେତେବେଳେ ଉତ୍ସବର ଉଦ ବୋଧନୀ ସଂଗୀତ ବୋଲିବା ଆରମ୍ଭ ହେଲା କୁଇଭାଷାରେ ଜିଲ୍ଲାପାଳ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଆଡକୁ ବଡ ବଦ ଆଖିକରି ଚାହିଁଲେ । ପ୍ରଷାନ ଶିକ୍ଷକ ନିମ୍ର ସ୍ୱରେ ସୂଚନା ଦେଲେ , ଏହାର ଓଡିଆ ଅନୁବାଦ ମଧ୍ଧ ଆପଣ ଶୁଣିବେ
ଗୀତଟି ହେଲା
ବାଦୁ ବାଦଲା ଗଇ
ସାଙ୍ଗଳା ଯୁଇଜାଇ
ମେହେଦୁ ଇ ପିରାକନ
ଏସେ ସାଞ୍ଜା ମାନାରା ।
ଓଡିଆ ଅନୁବାଦ;-
ଆସ ଆସଲୋ ସହି
ସଙ୍ଗାତ ସଙ୍ଗ ହୋଇ
ଦେଖୋଏ ଏ ପିରିଙ୍ଗିଆ
ଆନନ୍ଦେ ଉଲ୍ଲସଇ ।
ଗୀତରେ ଗୀତରେ ଓଡିଶାର ଜଗନ୍ନାଥ , ମହୋଦଧି , ବଡ ବଡ ନ୍ଦୀ, ପର୍ବତ, କଳକାରଖାନା , ବନ୍ଧ ,ତେର ଜିଲ୍ଲାର ବର୍ଣନା । ଦାଣ୍ଡିଆ ନାଚରେ କାଠିମାନଙ୍କର ତାଳ ସାଙ୍ଗକୁ ପିଲାଙ୍କ ନାଚ କେବଳ ଜିଲ୍ଲାପାଳ ନୁହନ୍ତି ଆବା ଳବୃଧ୍ଧବଳନିଅତା ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରାଣରେ ଆନନ୍ଦ ଭରି ଦେଇଥାଏ । କୁଇ ଓ ଓଡିଆ ଉଭୟ ଭଷାରେ ଲେଖାଯାଇଥିବା ଶିକାର ଗୀତ , ନାଚ ଓ ଅଭିନୟ ମଧ୍ଧରେ ଗାନ କରାଗଲାବେଳେ ସମସ୍ତ ଉତ୍ଫୁଲ୍ଲ ହୋଇ ଉଠୁଥିଲେ । ପୁରଷ୍କାର ବିତରଣ କରିସାରି ଜିଲ୍ଲାପାଳ ତାଙ୍କ ଭାଷଣରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଅନେକ ବଧାଇ ଜଣାଇଲେ । ଫିରିଙ୍ଗିଆ କ୍ରୀଡା ଉତ୍ସବର ସଫଳତା ସମ୍ପକରେ ସେ ଅନେକ ସଭାସମିତିରେ ତାଙ୍କର ସ୍ମୁତି ରୋଛନ କରି ଅନ୍ୟ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାମାନେ ଏଭଳି ଉତ୍ସବ ମାନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଆହ୍ୱାନ ଦେଥିଲେ ।
ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲର ସେହି ହେଡ୍ ମାଷ୍ଟର ହେଉଛନ୍ତି ସ୍ୱର୍ଗତ ହୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦର ମହାନ୍ତି । ସେ ସୁଖରେ ଉଲ୍ଲସିତ ହୁଅନ୍ତିନାହିଁ , ଦୁଃଖ ତାଙ୍କର ମନୋବଳକୁ ଭାଙ୍ଗିପାରେ ନାହିଁ। ତାଙ୍କୁ ଯେଥରେ ଦେଖିଛି , ତାଙ୍କ ସ ହିତ ମିଶିଛି ସେ କଦାପି ଭୁଲି ପାରିବ ନାହିଁ । ରାତି ପ ହରେ ଥା ଉଣୁ ସେ ଶଯ୍ୟା ତ୍ୟାଗ କରନ୍ତି । ସେତିକି ବେଳୁ ତାଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ପୁଣି ରାତିଦଶଟା ବେଳେ ଶୋଇବାପ୍ରଯ୍ୟନ୍ତ । ତାଙ୍କ ସ୍କୁଲରେ ଆଜିକାଲି ଭଳି ନାନାଦି ଉପକରନ ନଥାଏ । କେତୋଟି କଳାପଟା ମାତ୍ର ଥାଏ । ସେ ନିଜେ ଚାନ୍ଦା ଭେଦା କରି କେତୋଟି ମାନ ଚିତ୍ର ଓ ଗ୍ଲୋବ ; ରଖିଥାନ୍ତି। କେଉଁ ପୁରାତନ ଯୁଗର ଅବ୍ୟହୃତ ଡାକବଙ୍ଗଳା ଘରେ ସ୍କୁଲ କାମ ଚାଲିଥାଏ । ଆଗରେ ପ୍ରସସ୍ତ ବାରଣ୍ଡା , ଦୁଇ ବଖରା ବଡଘରେ ଶ୍ରେଣୀ କାମ ହୁଏ । ସ୍କୁଲରେ ଖୁବ୍ ଛୋଟ ଛୋଟ ଦୁଇଟି କୋଠରି ଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଶାକ୍ଷା ଡାକଘର ରୂପେ ବ୍ୟବ ହୃତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ଛୋଟ କଠୋରିଟି ସ୍କୁଲର ଗୋଦାମଘର କାମ ଚଳାଏ । ଫରିଙ୍ଗିଆ ସ୍କୁଲର ହଷ୍ଟେଲ ଦେୟ ବାବଦ ମାସକୁ କେତେ ଚା ଉଳ ପିଲାଏ ଦେବେ କେତେ ଟଙ୍କାଦେବା କୁ ପଡିବ , ସେହିପରି କିଛି ନିୟମ ନଥିଲା । ହଷ୍ଟେଲ ହାଜିରା ଖାତାଟିଏ ଥାଏ । ମିଲ୍ ହିସାବ , ହଷ୍ଟେଲ ଖର୍ଚ୍ଚ ହିସାବଖାତା ବୋଲି କିଛି ନଥାଏ । ପୂଅରୀ ଚାକର କେହିନଥାନ୍ତି । ସକାଳୁ ଖାଦ୍ୟ ମନ୍ରୀଜିମାରେ ପ୍ରତେକ ଅନ୍ତେବାସୀ ଡବେଲେଖାଏଁ ଚା ଉଳ, ଡାଲି ଦେଇଦିଅନ୍ତି । ହେଡମାଷ୍ଟେ ପଚାରନ୍ତି ଆଜି କେତେ ଜଣ ଚା ଉଳ ଦେଇପାରିନହାନ୍ତି । ଗୋବିନ୍ଦ ମାଷ୍ଟରଙ୍କ ବାକ୍ସରୁ ଚା ଉଳବାହାରେ ତାଙ୍କପାଇଁ ଓ ଯେଉଁ ପିଲାଚା ଉଳ ନ ଦେଇଥାନ୍ତି ସେମାଙ୍କପାଇଁ ଅଧିକ ଦି ତିନି ଡବା , କାହାର ବିରିଡାଲି ତ ଆଉ କାହାର ଝୁଡଙ୍ଗ ଡାଲି , ହରଡ ମସୁର , କାନ୍ଦୁଲ , ଶିମ୍ବ ମନ୍ଜି ,ଏପରି ପଞ୍ଚୁବର୍ଣ ଡାଲିରେ ପରିବା ଯାହାଥାଏ ମିଶିଯାଇ ଅଗ୍ଙ୍କାନ ଘାନ୍ଟୋ ଡାଲମା ହୁଏ , ପିଲାଙ୍କସାଙ୍ଗରେ ହେଡ ମାଷ୍ଟେ ବସନ୍ତି ଖାଇବାକୁ । ରାତି ଚାରିଟାରୁ ଉଠିବା ପରେ କେବଳ ମୁହଁ ଧୋଇଦେଇ ପ୍ରାଥନା କରନ୍ତି ପିଲାମାନେ । ଅଖିଳ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ଡପତି ମୋ ଜୀବନ ସ୍ୱାମୀ । ତା'ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ପଢାପଢି । ସେତେବେଳେ ପଣକିଆ ଡକାଡକି ଚାଲେ । ମାଷେଟ୍ର ମାନଷାଙ୍କ ପଚାରନ୍ତି । ଗୀତ ବୋଲାକରନ୍ତି ପିଲାଙ୍କୁ । ଅନ୍ଧାର ଥିଲେ ପଦାକୁ ପିଲାମାନେ ଯାଇପାରିବେ ନାହିଁ । କାରନ ବାଘ ଭାଲୁ ଭୟ ଥାଏ । ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଦ ଉଡିଆ ଖଟିଆ , ପିଲାମାନେ ପଟିଆ ପାରି ଶୁଅନ୍ତି । ଶୀତ ଦିନେ ହିଦ ଭଙ୍ଗୀ ଜାଡ । ହେଡ୍ ମାଷ୍ଟର ଙ୍କ ଉହେଁଇ ସାଙ୍ଗକୁ ପିଲାମାନ ଙ୍କର ନିଆଁ ଗଦା । ଶୀତ ଲୁଗା ମିଳିବ କୁଆଡୁ ? ଖରାଦିନେ ହିଂସ୍ର ଜନ୍ତୁଙ୍କ ଭୟରେ ବାହାରେ ଶୋଇବାର ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେନା । ବର୍ଷାଦିନେ ଆସିଲେ ଗାଆଁଗଣ୍ଡାରେ ଲୋକଙ୍କର ଅଭାବ ଅନଟନ ବଢିଯାଏ । ପିଲାମାନେ ନିଜ ପାଇଁ ଡାଲି ଚାଉଳ ଆଣିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ହଷ୍ଟେଲରୁ ପ୍ରାୟ ତିନି ମାସ ଘରକୁଯାନ୍ତି । କେତେ ପିଲା ସ୍କୁଲକୁମଧ୍ଧ୍ୟ ଆସିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ପେଟରେ ତାଡନାରେ ମଗୁଶୀର ପୁଷ ମାସ ବେଳକୁ ହଷ୍ଟେଲ ଜମେ । ଇମିତି ଅଭାବ ଅନତଙ୍କ୍ଲୀନ୍ତ ପିଲାଙ୍କୁ ନେଇ ଫିରିଙ୍କଗିଆରେ ସ୍କୁଲ ଚଳେଇବା କଷ୍ଟ , ତାହା ଅନୁଭାବୀ ହିଁ ଜାଣିପାରେ ।
ଏଇ ଗୋବିନ୍ଦ ମାଷ୍ଟେଙ୍କ ନାମ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଜନ୍ମ ସ୍ଥାନ ଫୁଲବାଣୀ ସାହିରେ । ସେ ଆଉ ଇହ ଜଗତରେ ନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କର ନାମ ରଘୁନାଥ ମହାନ୍ତି ଓ ମାତା କୌଶଲ୍ୟା ଦେବୀ । ୧୯୦୨ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରକୃତ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ଧ୍ୟ ସ୍କୁଲ କାଗଜପତ୍ର ରେ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ୧୯୦୬ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଫୁଲବାଣୀରେ କେବଳ ମାଇନର ସ୍କୁଲଟିଏ ଥିଲା ଓ ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ ମାଇନର ପ୍ର୍ଯଯନ୍ତ ପଢିଥିଲେ । ପଢାସରିବାପରେ ଅମୀନ ଚାକିରୀ କିଛି ଦିନ କରିଥିଲେ ।ତାଙ୍କୁ ସେ କାମ ଭଲ ଲାଗୁ ନଥିଲା । ବାରବୁଲା କାମକୁ ସେ ପସନ୍ଦ କରୁନଥିଲେ । ସେତେବେଳେ କନ୍ଧମାଳରେ କେତୋଟି ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷକ ପଦବୀ ଖାଲିଥିଲା ଥିବାରୁ ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷକ ହେବାପାଇଁ ଆବେଦନ କଲେ । ସେତେବେଳେ ସପ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀ ପାସ୍ କରିଥିଲେ ସିକ୍ଷକ କାମ ମିଳିବାରେ ବାଧାନଥିଲା । କିନ୍ତୁ କନ୍ଧମାଳ ରେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ କନ୍ଦମାନଙ୍କର କଥିତ କୁଇ ଭାଷା ରେ ଦକ୍ଷତା ଥିବା ବାଧ୍ଧତା ମୂଳକ ଥିଲା । କାରଣ କନ୍ଧମାଳର ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା କୁଇ ଭାଷାରେହିଁ ଦିଆଯା ଉଥିଲା । ନିଜେ ଏସ୍ ଡି ଓ ଏଜେ ଓଲେନ୍ ବ୍ୟଚ୍ କୁଇ ଭଷା ପରୀକ୍ଷା ନେବେ । ଠକାଠିର ପ୍ରଶ୍ନ ନାହିଁ । ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ କୁଇ ଭାଷା ଭଲ ଭାବରେ ଜାଣିଥିଲେ । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷକ ଚାକିରି ମିଳିଗଲା । ୧୯୨୩ ମସିହାରେ ସେ ଶିକ୍ଷକତା ଆରମ୍ଭ କରିଥ୍ ଲେ ଫୁଲବାଣୀଠାରୁ ୨ ମାଇଲ ଦୁର ରୂଜାଙ୍ଗି ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ରେ । ସେତେବେଳେ ଫୁଲବାଣୀ [କଦ୍ଧମାଳ] ଥାଏ ଓଢ଼ିଶା ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅନୁଗୋଳ ଜିଲ୍ଲାରେ । କଦ୍ଧମାଳରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ରୋମାନ୍ [ଇଂରାଜୀ] ଲିପିରେ ଲେଖାଯାଇ କୁଇ ଭାଷାରେ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଗଣିତ ପଢ଼ାଯାଏ । ସାଇବ ଥରେ ଦିଥର ତାଙ୍କ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ଯାଇ ପିଲାଙ୍କ ପାଠ ପରୀକ୍ଷା କରି ଖୁସି ହୋଇଥ୍ ଲେ । ସ୍କୁଲ୍ ସବ୍ ଇନ୍ସପେକ୍ଟୃର ଥାଆନ୍ତି ସ୍ୱର୍ଗତ ଯାବେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର । ସେ ମଧ ରୂଜାଙ୍ଗି ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ର ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ ଗୋବିନ୍ଦବାବୁଙ୍କ ଉପରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଥାଆନ୍ତି । ରୂଜାଙ୍ଗିରେ ଶିକ୍ଷ କତା କରୁଥ୍ ବା ବେଳେ ସେ ଗୁରୁ ଟ୍ରେନିଂପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥ୍ ଲେ । ଦୀର୍ଘ ୪୦ ବର୍ଷ ଶିକ୍ଷକତା କରିବା ମଧରୁ କେବଳ ପ୍ରାୟ ତିନିବର୍ଷ ସେ ନିଜ ଘରେ ରହି ସ୍କୁଲକୁ ଯାଆସ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥ୍ ଲେ । ଏହି ରୂଜାଙ୍ଗ ସ୍କୁଲ୍ ରେ କାମ କରିବା ସମୟରେ କଦ୍ଧମାଳ ସବଡ଼ିଭିଜନ୍ ରେ ବଦ୍ଧଗଡ଼ ଏକ ନାମି ଜାଗା । ଭୌଗୋଳିକ ତ ଥା ଐ ତିହାସିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବଦ୍ଧଗଡ଼ର ସ୍ଥାନ ଖୁବ୍ ଉଚ୍ଚରେ ; ସେଠାରେ କଦ୍ଧମାଳର ଇଷ୍ଟଦେବୀ ବ ରାଳଦେବୀଙ୍କର ଆଦ୍ୟପୀଠ ବିଦ୍ୟମାନ । ମହାନଦୀର ଅନ୍ୟଠମ ଉପନ ଦୀ ବାଘନଦୀର ତାହା ଉତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥଳ । ଜ୍ୟେଷ୍ଟ ମାସର ପ୍ରଥମ ଗୁରୁବାର ଦିନ ବରାଳ ଦେବୀଙ୍କ ପୀଠରେ ଯାତ୍ରା ହୁଏ । ଗଞାମ ସେତେବେଳେ ମାନ୍ଦ୍ରାଜରେ ଥାଏ । ବାଲିଗୁଡ଼ା ଇଲାକା ଗଞାମର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଥାଇ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ପ୍ରଦେଶର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥ୍ ଲା । ବଦ୍ଧଗଡ଼ କେବଳ କଦ୍ଧମାଳର ନୁହେଁ ତ ତ୍କାଳୀନ ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ସୀମାନ୍ତ ଗ୍ରାମ । ସେଠାରେ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ବଦଳି ହେଲେ । ବଦ୍ଧଗଡ଼ରେ ତାଙ୍କୁ ପଦ ଖାଲି ହେବାରୁ ରୂଜାଙ୍ଗିରୁ ଗୋବିନ୍ଦବାବୁ ବଦ୍ଧଗଡ଼ ନି;ପ୍ରା ସ୍କୁଲ୍ କୁ ବଦଳି ହେଲେ । ବଦ୍ଧଗଡ଼ରେ ତାଙ୍କୁ ୧୯୨୮ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ ଦକ୍ଷତାର ସହିତ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବାକୁ ହେଲେ । ୧୯୨୯ ମସିହା କଥା ଫିରିଙ୍ଗି ନିମ୍ନ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ଟି ଏକ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ଭାବେ ଉନ୍ନୀତ ହେଲେ । ତେଣୁ ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ ବଦ୍ଧଗଡ଼ରୁ ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ଭାବେ ବଦଳି ହୋଇ ଆସିଲେ ବଦ୍ଧଗଡ଼ କୁହ ନ୍ତୁ ଫିରିଙ୍ଗିଆ କୁହନ୍ତୁ ସବୁ କଦ୍ଧମାଳର ଅତି ଅଭ୍ୟନ୍ତର ଅଥଞଳ । ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟଳୟ ଆରମ୍ଭ କରିବାମାତ୍ର ୪ ବର୍ଷ ସେଠାରେ ରହିବା ପରେ ସେ ବିଶିପଡ଼ା ଉ,ପ୍ରା, ସ୍କୁଲ୍ କୁ ବଦଳି ହେଲେ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ଭାବେ । ବିଶିପଡ଼ା ଗାଆଁଟି ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଅପେକ୍ଷା ଖୁବ୍ ଉନ୍ନତି । ଏହା ଥିଲା କଦ୍ଧମାଳ ଇଲାକାର ପ୍ରଥମ ରାଜଧାନୀ । ସେଠାରେ ଗରିବ ଆଦିବାସୀ ଓ ହରିଜନ ପିଲାଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ବେଶୀ ସଂଖ୍ଯକ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ପିଲା ପଢ଼ନ୍ତି ।ତେଣୁ ବିଶିପଡ଼ା ଉ,ପ୍ରା ସ୍କୁଲ ରେ ଗୋବିନ୍ଦ ବାବଜ ଙ୍କ କକ୍ଷତା ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲା । ବଶିପଡ଼ାରେ ପିଲାମାନେ ବାର୍ଷିକ ବୃତ୍ତି ପାଇଲେ । ନୂଆ ହଷ୍ଟେଲ ଘର ତିଆରି ହେଲାଡ଼ । ଲୋକ ସ ହ ଯୋଗ ଆ ଗ ଅପେକ୍ଷା ବଢ଼ିଲା । ଛାତ୍ର ଉପସ୍ଥାନ ବଢ଼ିଲା । ସେଠାରେ ୧୯୪୯ ଶେଷ ସଦ୍ଧା ସେ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ଥିଲେ । ଫିରିଙ୍ଗିଆ ସ୍କୁଲ୍ ଗୋବିନ୍ଦ ବାଜୁଙ୍କ ଅନୁସ୍ଥିତିରେ ଦିନ କୁ ଦିନ ଖରାପ ଆଢ଼କୁ ଗତି କରିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେଠାରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ବାରମ୍ବାର ଦେହ ଖରାପ ହୁଏ । ତେଣୁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ଯଗତ କରଣରୁ ସିକ୍ଷକ ଲମ୍ବା ଛୁଟିରେ ରହିଲେ । ସ୍କୁଲ ବନ୍ଦ ହେଲେ ଥାନାବାବୁ ପାରା ଡ଼ାକ ଯୋଗେ ଏସ୍ ,ଜି,ଓଡ଼ଙ୍କୁଜଣାଇ ଦିଅନ୍ତି । ସ୍କୁଲ ସବ ଇସ୍ ପେ କ୍ଟରଙ୍କର ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉ, ପ୍ରା, ସ୍କୁଲରେ ହେଡ଼ ପଣ୍ଡିତ ଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ପନ ନେଇ ଚିନ୍ତା ଚାଲିଲା । ଏଠାକାର ଖରାପ ଜଳବାୟୁରେ କିଏ ଚଳିପାରିବ ? ନାନା ଦି ଅସୁବିଧା ଭିତରେ ଘନ ଘନ ବଦଳି ପାଇଁ କିଏ ଅନୁରୋଧ କରିବ ନାହିଁ ? କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ବିଚାର କଲେ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତିଙ୍କୁ ବିସିପଡ଼ାରୁ ଆଉଥରେ ଫିରିଙ୍ଗିଆ ଉ,ପ୍ରା , ସ୍କୁଲରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରିଦେଲେ ସମସ୍ଯାର ସମାଧାନ ହୋଇଯିବ। ତାହା ହିଁ ହେଲା । ୧୯୫୦ ମସିହା ଆରମ୍ବରେ ଫଗିରିଙ୍ଗିଆ ଉ,ପ୍ରା, ସ୍କୁଲରେ ଗୋବିନ୍ଦବାବୁଙ୍କର ପୋଷ୍ଟି ହେଲା । ସେ ସ୍କୁଲ୍ ସଂଲଗ୍ନ ଛାତ୍ରାବାସରେ ଆସି ରହିଲେ । ତାଙ୍କର ଚିନ୍ତା, କରିପରି ମୁମୂର୍ଷୁ ବିଦ୍ଯାଳ୍ୟଟିର ଉନ୍ନତି ସାଧନ କରାଇବେ । ଗାଆଁରେ ମୁଖୁଆ ମୁଖିଆ ଲୋକଙ୍କୁ ଭେଟିଲେ । ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ଙ୍କ ମୁରବୀମାନଙ୍କୁ ଭେଟଲେ । ସ୍କୁଲ ସମୟ ପୂର୍ବରୁ ଗାଆଁକୁ ଯାଇ ଘରେ ଘରେ ଫଞ୍ଚି [ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସ୍କୁଲ କୁ ଡ଼ାକି ଆଣିଲେ । ୩ୟ ଶ୍ରେଣୀ ପଢ଼ିସାରି ପାଖ ଆଖ ଗାଆଁଗଣ୍ଡାରେ ଯେଉଁ ପିଲା ସବୁ ଅଧିକ ପାଠ ନପଢ଼ି ବୁଲୁଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଆଣି ନାଆଁ ଲେଖାଇଲେ । ଛାତ୍ରସଂଖ୍ଯା ବଢ଼ିଲା , ଉପସ୍ଥାନ ବଢ଼ିଲା ,ପାଠପଢ଼ା ଆଗଠାରୁ ଆଗେଇଲା। ସ୍କୁଲ ସାନ୍ଦ ଙ୍କୁ ଛାତ୍ରାବାସ ଜବେଶ ଜମି ଉଠିଲା । ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କର ସ୍କୁଲରେ ରହିଲାବେଳେ ଘର କଥା ମନେ ପଡ଼େନାହିଁ । ସ୍କୁଲ ତାଙ୍କର ନିଜ ଘରଥରୁ ଅଧିକ ମାୟା ମମତାରେ ପୀଠସ୍ଥଳ । ସେ ସ୍କୁଲର କାର୍ଯ ଆରମ୍ବ ରୁ ସଫେଇ, ପ୍ରାର୍ଥନା ଘଣ୍ଟା ଠାରୁ ଆରମ୍ବ କରି ଛୁଟି ଘଣ୍ଟା ବାଜିବା ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ପ୍ରାୟ ସ୍କୁଲ ଛାଡ଼ନ୍ତି ନାହିଁ । ସେ କୁହ ନ୍ତି, ଅନୁନ୍ନତ ମାଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ପିଲା ମାନଙ୍କୁସ୍କିମ୍ ଅନୁସାରେ ପାଠ ପଢ଼େଇବା ସମ୍ଭବ ନହେଁ । ସ ହରାଞ୍ଚଳରେ ଯେଉଁଠାରେ ଛାତ୍ର ଉପସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷକମାନେ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତି ନାହିଁ ,ଛାତ୍ରମାନେ ବ ହିଖାତା ନିୟମିତ ଆଣନ୍ତି, ଘରକୁ ଦିଆଯା ଉଥିବା ପାଠ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଆସନ୍ତି ସେଠରେ ସ୍କିମ୍ ଅନୁଯାୟୀ ପାଠ ପଢ଼େଇ ହେବ , ତେଣୁ ସେ ନିଜେ ପିଲାଙ୍କୁ ନିଖନ ,ପଠନ, ଓ ଗଣିତ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ଯ ଦେଇ ପଢ଼ାନ୍ତି , ପିଲାଙ୍କ ମୂଳଦୁଆକୁ ଏ ବିଷୟରେ ମଜଭୁତ୍ କରନ୍ତି । ସେ କନ୍ଧ ଭାଷାରେ ଲିଖିତ "କୁଇ କେରଣ୍ଡୀ" (କନ୍ଧ କାହାଣୀ) ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି "ମୋ ଛବି ବ ହି" ଓ ମୋ ପାଠବ ହି" ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ଅନେକ ପୁସ୍ତକ ପିଲାଙ୍କୁ ପଢ଼ାଇଛନ୍ତି । ଜାତୀୟକରଣ ପୁସ୍ତକ ପିଲାଙ୍କୁ ପଢ଼ାଇଛନ୍ତି । ଜାତୀୟକରଣ ପୁସ୍ତକମାନେ ପ୍ରଚଳନ ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଶାପାଠ୍ଯ ପୁସ୍ତକ କମିଟି ଦ୍ବାରା ମଞ୍ଜୁରୀପ୍ରାପ୍ତ ବିଭିନ୍ନପୁସ୍ତକ ପଢ଼ାଇଥାନ୍ତି । ପିଲାଙ୍କୁ ପୁସ୍ତକର ବିଷୟବସ୍ତୁ ନିଜେ ପଢ଼ାନ୍ତି । ବିଷୟର ଲକ୍ଷ୍ଯ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ତଦନୁଯା୍ୟୀ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରନ୍ତି । ଏ ସଂପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ନମୁନା ଦେଉଛି । ୩ୟ ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ଡ଼ଃ ମାୟାଧର ମାନସିଂ ହ ଙ୍କ ଲିଖିତ " ନାଗରିକ ପାଠମାଳା" ପୁସ୍ତକ ଫୁଲବାଣୀ ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା । ଏ ବ ହିର ପ୍ରାର୍ଥନା ଥିଲା " ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଶୁ ମୁହିଁ, ଭଲ ମନ୍ଦ ନ ଜାଣି, ପ୍ରଭୁ ତୁମେ ଭଲ ବାଟ ଦିଅ ବତାଇ । ଏହି ପୁସ୍ତକର ଦ୍ବିତୀୟ ପଦ୍ଯରେ କବି କ ହ ନ୍ତି ରାବଣ ଯେ ଘେନିଗଲା ସୀତା ଙ୍କିଉ ରଥରେ ରାମ ଲିକ୍ଷଣ କେହି ନାହାନ୍ତି ପାଶରେ ସୀତା କାନ୍ଦନ୍ତି ବିକଳେ, ଥିଲେ ମୁଁ ଥାଆନ୍ତି ଲଢ଼ି ରାବଣ ସାଥିରେ ।
ଦ୍ବିତୀୟ ପଦର ଭାବାର୍ଥ ହେଲା ଦୁଃଶାସନ ଦ୍ରୌପଦୀଙ୍କର କେଶ ବାସ ଝିଙ୍କି କୌରବମାନଙ୍କ ରାଜସଭାକୁ ଆଣିଲା । ସେତେବେଳେ ଦୌପାଦୀ ଅସ ହାୟା ଅବସ୍ଥାରେ କ୍ରନ୍ଦନ କରୁଥାନ୍ତି । ମୁଁ ଯଦି ସଠାରେ ଥାନ୍ତି ତେବେ ଦୁଃଶାସନ ସ ହିତ ଲଢ଼େ କରି ଦ୍ରୌପଦୀଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥାଆନ୍ତି । ଇମିତି ଆହୁରି ଚାରି ପାଞ୍ଚ ପଦ ଗୀତ । ପଦ୍ଯର ଶେଷରେ ଥିଲା ମୁଁ ସେଠାରେ ଥିଲେ ଲଢ଼େଇ କରିଥାନ୍ତି ।
ପାଠ୍ଯବର୍ଷର ଆରମ୍ଭରେ ତାଙ୍କ କେନ୍ଦ୍ରର ଶିକ୍ଷକ ସମ୍ମିଳନୀ ବସିଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଗୋବିନ୍ଦବାବୁ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ପ୍ରସ୍ନ କଲେ " ଏ ପଦ୍ଯରେ ମୁଁ ଲଢ଼େଇ କରିଥାନ୍ତି । ବୋଲି କବି ଲେଖ୍ ଛନ୍ତି । ଏଇ ମୁଁ ଜଣକ କିଏ ?" ପ୍ରଥମ ପଦ ଶେଷରେ ମୁଁ ହନୁମାନ କ ହୁଛି ' ବୋଲି ଶିକ୍ଷକମାନେ କହିଲେ । ଦ୍ୱତୀୟ ପଦରେ ଭୀମ ଲଢ଼େଇ କରିଥାନ୍ତେ ବୋଲି କହିଲେ । ଏହି ଭଳି ଉତ୍ତର ଶୁଣି ଗୋବିନ୍ଦବାବୁ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ଦେଲେ , ଏଠାରେ ଏ ବହି ପଢ଼ୁଥ୍ ବା ଛାତ୍ର ହିଁ କ ହୁଚି, ମୁ ରାବଣର ଅନ୍ୟାୟ ପାଇଁ ତା ବିରୋଧରେ ଲଢ଼ିଥାନ୍ତି । ଦୁଃଶାସାନର ଅମଣିଷପଣିଅ ବିରୋଧରେ ସଂଗ୍ରାମ କରିଥାନ୍ତି । ଏତଦ୍ୱାରା ପିଲାଟିର ମନୋବଳ ବଢ଼ିବ । ସେ ଅନ୍ୟାୟ ବିରୋଧରେ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ କରିପାରିବ । ତା' ମନରୁ ଆତ୍ମାହେୟଜ୍ଞାନ ଦୁର ହେବା । ସେ ସ୍ୱାଭିମାନୀ ହେବା । ଅନ୍ୟାୟ ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୋଧରେ ବଳିଷ୍ଟ ପଦକ୍ଷେପ ନେବାରେ ସତ୍ ସାହାସ ପାଇବା । ସେ କେବଳ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ସନ୍ଦେହ ମୋଚନ କରୁନଥ୍ ଲେ , ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ ଦିଗ୍ ଦର୍ଶନ ଦେଉଥ୍ ଲେ ।
ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସେ ଦିନ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରାୟ ଏଗାର ବାର ଘଣ୍ଟା ପଢ଼ଉଥ୍ ଲେ । ସ୍କୁଲ୍ ରେ ପ୍ରାୟ ୬ ଘଣ୍ଟା ଓ ହଷ୍ଟେଲ୍ ରେ ପ୍ରା ୟ ୬ ଘଣ୍ଟା । ସେ ରାତି ହୋଇଥ୍ ଲେ ଫୁଲବାଣୀକୁ ବଦଳି ହୋଇ ଆସିପାରିଥାନ୍ତେ । କିଛି ନହେଲେ ଟିଉସନ୍ ରୁ ମାସିକ ଶତାଧ୍ କ ଟଙ୍କା ପାଇ ପାରିଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ସେ ଏହା ଚାହିଁନଥ୍ ଲେ । ଫିରିଙ୍ଗିଆରେ ସେ ଟିଉସନ୍ ପାଇ ମଧ୍ଯ କରିନାହାନ୍ତି । ଯେଉଁ ବାବୁ ଭାୟା ତାଙ୍କ ପିଲାଙ୍କୁ ଟିଉସନ୍ ହେବାକୁ କୁହନ୍ତି-ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ ସେଭଳି ପିଲାଙ୍କୁ ହଷ୍ଟେଲ୍ କୁ ଅଣାଇ ବିନା ପଇସାରେ ପଢ଼ାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଚାକିରି କାଳ ମଧ୍ଯରେ ହଷ୍ଟେଲ୍ ରେ କୌଣସି ଅଘଟଣ ଘଟିନାହିଁ । କୌଣସି ପିଲା ଦୁର୍ଘଟଣାର
ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇନାହାନ୍ତି। ପିଲାମାଙ୍କ ପ୍ରତି ସେ ସବୁବେଳେ ସଚାର ଦୃଷ୍ଟି ଦେବାରେ କଦାପି ଅବ ହେଳା କରୁନଥିଲେ।ତାଙ୍କ ସ୍କୁଲରୁ ବ ହୁସଂଖ୍ୟାରେ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ବୃତ୍ତି ପାଉନଥିଲେ ମଧ୍ଯ କେବେ ଶୂନ ପଡେ ନାହିଁ । ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ପିଲା ବୃତ୍ତି ପାଆନ୍ତି । ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କର ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନ କାହାଣୀ କନ୍ଧମାଳେର ପ୍ାଥମିକ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାଳିଶି ବର୍ଶରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ କାଳର ଏକ ନିଛକ ଇତିହାସ । ସେ ତେଯେ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରି ସଫଳ ଭାବେ ଶିକ୍ଷକତା କରିଛନତି ତା'ର ପଟାନ୍ର ନାହିଁ । ସେ ନିଜର ବା ନିଜ ପରିବାରର ବେଶ ଏମିତି ତାଙ୍କର ଥିଲା ପରିଧେୟ । ଅଳଗୋଣି ଛଡା ଏଗୁଡିକ ବାକ୍ସ ଦେଖନ୍ତି ନାହିଁ । ତାହାକୁ ସେ ଧୋଇ ଶୁଖାଇ ପିନ୍ଧନ୍ତି । ସବୁଦିନେ ସମାନ ବେଶ ପରିପାଟୀ । ଆଡମ୍ବରର ପ୍ରଶ୍ନ ନାହିଁ ।
ସେ ସମୟରେ ଅନ୍ୟ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କରେ ସାଧାରଣତଃ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ଅଲଗା ରୋଷେଇ ହୁଏ । ପୁଝାରୀଥାଏ । ସେ ରାନ୍ଧେ । କିନ୍ତୁ ଗୋବିନ୍ଦବାବୁଙ୍କ ପିଲାମାନେ ରନ୍ଧା ବଢା କରନ୍ତି । ଜଙ୍ଗଲ ସ୍କୁଲ କୁ ଲାଗିଛି । ସେଠାରୁ ଜାଳ କାଠ ଆଣନ୍ତି । ପିଲାମାନେ ପାଣି ଆଣନ୍ତି , ଗୋବିନ୍ଦ ମାଷ୍ଟୋରଙ୍କର ସ୍ଥାନୀୟ ଡାକ୍ତର , କମ୍ପୌଣ୍ଡର, ଥାନା ବାବୁ ,ରେଞ୍ଜର, ଅର୍ ଆଇ , ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀ ସମସ୍ତଙ୍କ ସାଙ୍ଗେ ଘନିଷ୍ଟ ସମ୍ପ୍ରର୍କ । ହଷ୍ଟେଲରେ କୋଣସି ପିଲାର ଦେହ ଖରାପ ହେଲେ ଡାକ୍ତର ବାବୁ , କମ୍ପା ଉଣ୍ଡର ବାବୁ ଆସି ଚିକି୍ସ୍ୟା କରନ୍ତି । ଔଷଧ ଇଞ୍ଜେକ୍ସନ ଯାହା ଥାଏ ଦିଅନ୍ତି । ନିଜେ ହେଡ୍ ମାଷ୍ଟରର ବାବୁ ବୋଲି ଶାଗୁ ତିଆରି ଦିଅନ୍ତି । କାରନ ପିଲା ମାନେ ଏହା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିପାରିବେ ନାହିକ୍ଷ । କେବଲ ହଷ ସାଙ୍ଗକୁ କନ୍ଦମାନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରି ହେଢ଼ମାଷ୍ଟ୍ରେ ଡ଼ାକ ଘରେ ହିସାବ ପତ୍ର ଲେକାଲେଖି କରିଦିଆନ୍ତି ।ଫ ଫୁଲବାଣୀରୁ ଦ୍ୱିପ୍ରର ଡ଼ାକ ଆସେ । ଖେଳ ଛୁଟିରେ ଡ଼ାକମୁଣା ବନ୍ଦ କରି ରନ୍ ର୍ ହାତରେ ପଠାଇ ଦିଅନ୍ତି । ଖେଳ ସ୍କୁଲ୍ ଛୁଟିପରେ ଚିଠି ବାଣ୍ଟନ୍ତି । ପିଲଙ୍କୁ ରାମାୟଣ ଓ ମହାଭାରତ ଗପ ଆକାରରେ କହନ୍ତି । କନ୍ଦମାଳର ଇତିହାସ,ବରାଳ ଦେବୀଙ୍କର କନ୍ଦମାଳକୁ ଆସିବା କାହାଣୀ ଳଋ ପ୍ରଥମ ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତି ବାବୁଙ୍କ କଥା ମନ୍ଦ ପିଲାଙ୍କୁ କହନ୍ତି । ତାଙ୍କମରେ ପିଲାମାନେ ନିଜ ସ୍ଥାପନ କରିଥ୍ ଲି । ଏହା ଅଧୁନା ଏକ ପୂ ର୍ଣ୍ଣ ସରକାରୀ ସ୍କୁଲ୍ ହୋଇଛି । ଫିରିଙ୍ଗିଆରେ ଅଧୁନା କଲେଜ ହେଲାଣି । ଏସବୁ ପାଇଁ ଅନେକ ଅନେକ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରି ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ଦୀର୍ଘଦିନର ସାଧନା ଦ୍ୱାରା ଭବିଷ୍ୟତ-ଶିକ୍ଷାର ବିକାଶ ଓ ବିସ୍ତାର ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥ୍ ଲେ ତାହା ହୁଏ ଫିରିଙ୍ଗିଆର ପୁରୁଣା ଲୋକଙ୍କର ମନେ ଥ୍ ବ । ନୂଆ ଲୋକେ ଏହା ଜାଣିନଥ୍ ବେ । ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କୁ ସାମ୍ ନା ସାମ୍ ନି ସମସ୍ତେ ଆଜ୍ଞା ଡାକନ୍ତି। ତାଙ୍କ ପଛରେ ଲୋକେ କହ ନ୍ତି ଗୋବିନ୍ଦ ମାଷ୍ଟ୍ରେ, ତାଙ୍କର ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରୀ ମାନଙ୍କର ସେ ହେଡ୍ ମାଷ୍ଟ୍ରେ। କିନ୍ତୁ କନ୍ଧ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ରେ ସେ ଦେରି ମାଷ୍ଟୁରା [ବଡ ଶିକ୍ଷକ] ନାମରେ ପରିଚିତ। ଚିର ହାସ୍ଯମୁଖ ,ନିରାଡମ୍ବର ଜୀବନ , ଘର ଦୁଃଖ ଗା ଉଣି ଗାଇଲେ ସରିବ ନାହିଁ। ଜଗନ୍ନାଥବାବୁ [କାଲା କମ୍ପା ଉଣ୍ଡର] ଡ଼ାକ୍ତରଙ୍କ ପରାମର୍ଶକ୍ରମେ ଔଷଧ ଆଦି ନିୟମିତ ଦେଇ ଚାଲିଥାନ୍ତି ।୧୯୬୬ ନଭେମ୍ବର ୧୧ ତାରିଖରେ ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ ନିଜ ଘରେ ଶେଷ ନିଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କଲେ । ଫୁଲବାଣୀରେ ହାହାକାର ପଡ଼ିଗଲା ଶୋକର ଛାୟା ଖେଳିଗଲା ।
ଗୋବିନ୍ଦ ମାଷ୍ର୍ଟେ ଏ ଭବସଂସାରର ସବୁ ମାୟାବନ୍ଧନ ତୁଟାଇ ଚିରଦିନ ପାଇଁ ଚାଲିଗଲେ ସତ, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ନିରାଡ଼ମ୍ବର, କର୍ମ ବ ହୁଳ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକଜୀବନ , ତାଙ୍କର ସଂଗଠନ ଛାତ୍ର ବାତ୍ସଲ୍ୟ , ବନ୍ଧୁ ସ୍ନେହ , ବିପଦରେ ଅସୀମ ଧେର୍ଯ୍ୟ , ପରୋପକାର ତାଙ୍କୁ ଫୁଲବାଣୀ ଲୋକଙ୍କ ମନରେ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିବ ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଶିକ୍ଷାଦାନ ସହ ଜନସେବାରେ ଜୀବନର ଶ୍ରେଷ୍ଟ ସମୟକୁ ବିନିଯୋଗ କରିଥିବା ଗୋବିନ୍ଦ ମାଷ୍ଟ୍ରେ ନିଶ୍ଚିତ ଦିବ୍ୟ ଗତି ଲାଭ କରିଥିବେ । ଶିକ୍ଷକ ଭବରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନାଦର୍ଶ ଯଥାର୍ଥରେ ପଥପ୍ରଦର୍ଶକ ଓ ସେଥିପାଇଁ ଅନୁକରଣୀୟ ।
"୧୯୪୧ ମସିହା ଦିସେମ୍ବର ମାସ। ବାରିପଦା ହାଇସ୍କୁଲରେ ଚରମ ବିଶୃଙ୍ଖଳା। ପ୍ରଧାନ ଶିଖକଙ୍କ ଅପାରଗତା ଯୋଗୁଁ ଛାତ୍ରମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରି ଟେଷ୍ଟ ପରୀକ୍ଷା ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ। ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅରାଜକଥା ସୀମା ଟପିଲା। ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଆସିଥିବା ବହୁ ଅଭିଯୋଗର ଉଚ୍ଚକର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ବିଚାର କଲେ। ନବ ବର୍ଷ ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଉପର ମହଲରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଆସିଲା ସମସ୍ତ ଦାୟିତ୍ୱ ବୁଝାଇଦେଇ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ତିନିଦିନ ଭିତରେ ସ୍କୁଲ ରୁ ବିଦାୟ ନେବେ। ରାତିକ ଭିତରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରବାବୁ ରାଜେନ୍ଦ୍ରାସନରୁ ଖସି ଫକୀର ହୋଇଗଲେ। ସରକାରୀ ଆଦେଶ ଅନୁସାରେ ସେ ମୋତେ ସ୍କୁଲ ର କାଗଜପତ୍ର ତ ବୁଝାଇଦେଲେ କିନ୍ତୁ ସବୁଠାରୁ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣର୍ବିଷୟ ହେଲ। ତାଙ୍କ କ୍ୱାଟର୍ସର ଚାର୍ଜ ଦେବା। ପିଲାଛୁଆଙ୍କୁ ଧରି ତିନିଦିନ ଭିତରେ ବସା ଛାଡ଼ିଯିବା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ କଷ୍ଟକର ହେବ ଜାଣି ସେ ମୋର ଅନୁଗ୍ରହ ଭିକ୍ଷା କଲେ। ଆଉ ଦୁଇ ଚାରିଦିନ ରହି ସୁବିଧାରେ ବସା ଛାଡ଼ିବାକୁ ଅକୁଣ୍ଠିତ ଚିତ୍ତରେ ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ଅନୁମତି ଦେଲି। ସେତିକିବେଳେ ମୋର ମନେ ପଡ଼ିଲା ଯେ, କିପରି ମୋର ନ୍ଯାଯ୍ଯ ପ୍ରାପ୍ଯ କ୍ୱାଟର୍ସରୁ କୂଟକୌଶଳ କରି ମୋତେ ସେ ବାହାର କରି ଦେଇଥିଲେ । ଆଜି ତାଙ୍କ କ୍ୱାଟର୍ସରେ ଆଉ ଦୁଇ ଚାରିଦିନ ରହିବା ପାଇଁ ସେ ମୋର ଅନୁଗ୍ରହପ୍ରାର୍ଥୀ। ଭଗବାନଙ୍କ ଦରବାର ରେ ବିଚାର ଓ ଶାସ୍ତିବିଧାନ ଏହିପରି ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ହୁଏ। ନାଲି ଫିତାର ଜାଲଫିସାଦି ତାକୁ ଦଣ୍ତେ ଅଟକାଇ ରଖିପାରେ ନାହିଁ।
"ଏହା ୧୯୪୨ ମସିହା ଜାନୁଆରି ପ୍ରଥମ ସପ୍ତାହର ଘଟଣା । ସେହି ମାସ ୨୦ ତାରିଖ ଆଡ଼କୁ ପଡ଼ିଲା ସରସ୍ୱତୀ ପୂଜା। ସ୍କୁଲରେ କିପରି ଶୃଙ୍ଖଳାର ସହ ପୂଜାକାର୍ଯ୍ଯ ସାରି ବିସର୍ଜନ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବ, ସେ ବିଷୟରେ ମୁଁ ଚିନ୍ତିତ ହୋଇ ପଡ଼ିଲି। ପୂଜାକାର୍ଯ୍ୟ ସାରି ବିସର୍ଜନ ଦିନ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ଛାତ୍ରମାନେ ସହରର ପ୍ରଧାନ ରାସ୍ତା ଦେଇ ବୁଢ଼ାବଳଙ୍ଗ ନଦୀକୁ ଯାଆନ୍ତି ମେଢ ସହିତ ପଟୁଆର କରି। ଦୀର୍ଘ ପଥ। ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ମାନଙ୍କରେ ଏହି ଉପଲକ୍ଷେ କେତେଥର ଗଣ୍ତଗୋଳ ଘଟିଛି। ଏଥର ପୁଣି ଛାତ୍ରମାନେ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇଛନ୍ତି। ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭିନବ ଉପାୟରେ ଟେଷ୍ଟ ପରୀକ୍ଷା ବନ୍ଦ କରିଦେଇଛନ୍ତି। ତା' ସତ୍ତ୍ୱେ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟରଙ୍କର ଚାକିରି ବରଂ ଯାଇଛି, ସେମାନ ଙ୍କର କିଛି କ୍ଷତି ହୋଇନାହିଁ।
ମଣିଷ ନିଜର ସତ୍ଯନିଷ୍ଠା, ସାଧୁତା ଓ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦିତା ବଳରେ କିପରି ସଫଳ ହୋଇଥାଏ, ତା'ର ଜ୍ଳନ୍ତ ଦୃଷ୍ଟଟାନ୍ତ ହେଲେ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ରାମକୃଷ୍ଣ ନନ୍ଦ । ଦୃଢ଼ ଆତ୍ମପ୍ରତ୍ଯୟ ଓ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ମୂଲ୍ଯବୋଧ ବଳରେ ସେ ଆଠ ଶହ ଉଚ୍ଛଶୃଙ୍ଖଳ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଆୟତ୍ତ କରି ନିର୍ବିଘ୍ନରେ ପୂଜା କାର୍ଯ୍ଯ ତୁଲାଇବାକୁ ସ୍ଥିର କରିଲେ। ପୂଜାର ସପ୍ତାହକ ପୂର୍ବରୁ ଦିନେ ସେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କବନ୍ଧୁମାନଙ୍କୁ କହିଲେ ମୁଁ, "ଟିକିଏ ଆଜି ଉପର ଚାରି ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ହଲ୍ ରେ ଏକୁଟିଆ ଭେଟିବି। ଆପଣମାନେ ତଳ ଶ୍ରେଣୀର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସମ୍ଭାଳି ରଖିଥାନ୍ତୁ।"
ଉପର ମହଲାର ଗୋଟିଏ ହଲ୍-ରେ ପ୍ରାୟ ଚାରି ଶହ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ନେଇ ସେ ଆନଲୋଚନା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଧାନ ଶକ୍ଷକ ଓ ତିରିଶ ଜଣ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଛାତ୍ରମାନେ ନାନା ଗଣ୍ତଗୋଳ କରୁଥିଲେ। ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ଦିନ ସେ ଏକାକୀ ସେମାଙ୍କର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଲେ ଏବଂ କହିଲେ, -"ପିଲାମାନେ, ଏଥିମଧ୍ଯରେ ଯାହାସବୁ ଘଟିଯାଇଛି ସେଥିରୁ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କର ଏବଂ ମହାରାଜାଙ୍କର ମଧ୍ଯ ଧାରଣା ହୋଇଛି ଯେ, ହାଇସ୍କୁଲ ପିଲାମାନେ ନିତ୍ଯନ୍ତ ଅଭଦ୍ର ଓ ବଜାରୀ ପାଲଟି ଗଲାଣି। ଘଟଣା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନଙ୍କର ଏପରି ଧାରଣା ହେବା ଅସ୍ୱାଭାବିକ ନୁହେଁ। କିନ୍ତୁ ମୋର ବିଶ୍ୱାସ, ତୁମ୍ଭେମାନେ ଯେଉଁ ଭୁଲ୍ କରିଛ, ସେଥିଲାଗି ଆମେ ଅଧିକାଂଶରେ ଦାୟୀ। ତୁମ୍ଭେମାନ ପ୍ରକୃତରେ ବଜାରୀ ବା ଅଭଦ୍ର ନୁହଁ। ସମସ୍ତେ ଭଦ୍ରଘରର ପିଲା। କିନ୍ତୁ ତୁମମାନଙ୍କୁ ଏହାର ପ୍ରମାଣ ଦେବାକୁ ହେବ। ବାରିପଦା ସହରବାସୀଙ୍କୁ ଦେଖାଇବାକୁ ହେବ ଯେ ତୁମ୍ଭେମାନେ ସମସ୍ତେ ଭଦ୍ରଘରର ସନ୍ତାନ ଏବଂ ଭଦ୍ର ବ୍ଯବହାର ଶିଖିଛ। କ'ଣ ପାରିବ ନାହିଁ?
ଛାତ୍ରମାନେ ଏକ ସ୍ୱରରେ କହିଲେ, "ହଁ ସ।ର, ନିଶ୍ଚୟ ପାରିବୁ।" ହଲ୍ ଟି ପ୍ରକମ୍ପିତ ହୋଇ ପୁଣି ନୀରବ ହୋଇଗଲା।
ରାମ କୃଷ୍ଣ ବାବୁ କହିଲେ - "ସବୁବର୍ଷ ପୂଜା ପଟୁଆରରେ ଶିକ୍ଷକ , ହେଡ୍ ମାଷ୍ଟର ଓ ଲାଠିଧାରୀ ପୋଲିସ୍ ତୁମ ସାଥିରେ ଚାଲନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଏଥର ତୁମ ସାଥି ରେ କେହି ଯିବେ ନାହିଁ । ମୁଁ ବି ଯିବି ନାହିଁ । ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ନିଜ ଦାୟିତ୍ୱରେ ଶୃଙ୍ଖଳାର ସହିତ ପୂଜା ପଟୁଆର ପରିଚାଳନା କରିବାକୁ ହେବ । କ'ଣ କହୁଛ ? ସେହି ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତର , "ହଁ ସାର୍, ନିଶ୍ଚୟ କରିପାରିବୁ" । ତା' ଆରଦିନ କୋଡିଏ ଜଣ ସ୍ୱେଚ୍ଛାସେବକଙ୍କ ପାଇଁ ବ୍ଯାଜ୍ ତିଆରି କରାଗଲା। ପ୍ରତ୍ଯେକଙ୍କ ଛାତିରେ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ମାରିଦିଆଗଲା। ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ଖୁବ୍ ଆନନ୍ଦ ଓ ଉତ୍ସା ହ ଭରିଗଲା। ସେମାନେ ଶୃଙ୍ଖଳାରେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଧାଡ଼ିରେ ନେଇ ପୂଜାକାର୍ଯ୍ଯ ସମ୍ପାଦନ କଲେ। ବାରିପଦାବାସୀ ପିଲାମାନଙ୍କର ଶୃଙ୍ଖଳାଜ୍ଞାନ ଦେଖି ଅବାକ୍ ହେଲେ। ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ପ୍ରଶଂସା କଲେ। ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଶାନ୍ତିଶୃଙ୍ଖଳା ଓ ସଦ୍-ଭାବର ବାୟୁମଣ୍ତଳ ଖେଳିଗଲା।
ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ୱନାମଧନ୍ଯ ଶକ୍ଷାବିତ୍ ଓ ଶିଶୁସାହିତ୍ଯସ୍ରଷ୍ଟା ରାମକୃଷ୍ଣ ନନ୍ଦ ୧୯୦୬ ମସିହା ଫେବୃୟାରୀ ୧୫ ତାରିଖରେ ମାତା ଲକ୍ଷ୍ମୀଦେବୀ ଓ ପିତା ମଧୂସୁଦନଙ୍କ କୋଳରେ କଟକ ଜିଲ୍କା ଗୋବିନ୍ଦପୁର ଥାନାର ବାଈରୋଇ ଗ୍ରାମରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ମଧୁସୂଦନ ସେତେବେଳେ ମାଟ୍ରିକ ଯାଏ ପାଠ ପଢ଼ଥିଲେ ହେଁ ସରକାରୀ ଚାକିରି କରିନଥିଲେ। କୁଳୀନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାର ହେଲେ ମଧ୍ଯ ସେ ନିମ୍ନମଧ୍ଯବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ। ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ସହଧର୍ମଣୀ, ଧର୍ମବତୀ, ସୁଗୃହିଣୀ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସ୍ୱରୂପିଣୀ ଥିଲେ।
ସେ କାଳରେ ଚାହାଳି ପିଲାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଥିଲା ଯମଭୁବନ। ସେଠାରେ ରାମକୃଷ୍ଣ ପାଠପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ହେଁ ସାତବର୍ଷ ବୟସରେ ତାଙ୍କର ପିତା ପୁତ୍ରର ଶିକ୍ଷାଭାର ନେଇଥିଲେ । ନିଜ ଗ୍ରାମ ନି.ପ୍ରା. ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ପଦରେ ରହି ସେ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ବୃତ୍ତି ପରୀକ୍ଷା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଇଥିଲେ । ସେ ନି.ପ୍ରା. ବୃତ୍ତି ପରେ ମାଇନର୍ ବୃତ୍ତି ଲାଭ କରିଥିଲେ । ତା'ପରେ ସେ ରେଭେନସା କଲିଜିଏଟରେ ପାଠ ପଢ଼ିଲାବେଳେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ଯେକ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ ହେଉଥିଲେ ସେ ମାଟ୍ରିକ ସେକେଣ୍ଡ କ୍ଳାସରୁ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଅସହଯୋଗ-ବାର୍ତ୍ତାବହ ଭାବରେ ସେ କାର୍ଯ୍ଯ କରୁଥିଲେ । ସତ୍ଯବାଦୀ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ସେ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ଆଦର୍ଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିଲେ । ଉକ୍ତ ବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ସେ ହିନ୍ଦି ପ୍ରବେଶିକା ପରୀକ୍ଷାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ରେ ପ୍ରଥମ ହୋଇ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ।
ମାତ ୧୯ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ବିବାହ କରିଥିଲେ ଏବଂ ସେହିବର୍ଷ ସେ ରେଭେନସା କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲରୁ ଘରୋଇ ଛାତ୍ର ଭାବରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ରେ ମାଟ୍ରିକ୍ ପାସ୍ କରିଥିଲେ। ସେ ତତ୍କାଳୀନ ଆ ଇ.ଏ. ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜରୁ ପାଟଣା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ପଞ୍ଚମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରି ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ତା' ପରେ ସେ କୋଡିଏ ଟଙ୍କାର ଏକ ମାସିକ ବୃତ୍ତି ଲାଭ କରି ଉକ୍ତ କଲେଜରେ ବିଏ ଅଧ୍ଯୟନ କଲେ ଏବଂ ଇଂରାଜି ଅନର୍ସ ସହିତ ବି.ଏ ପାସ୍ କଲେ। ୧୯୨୯-୩୦ ମସିହା ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ରେ ଏମ୍.ଏ. ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇଲେ । ମାତ୍ର ଏକ ପକ୍ଷରେ ଅର୍ଥ ସଂକଟ ଓ ଅନ୍ଯ ପକ୍ଷରେ ଦେଶର ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ କୃତିତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଛାତ୍ରଜୀବନର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟାଇ ଲା।
ଛାତ୍ରବସ୍ଥାରେ ସେ ସାରସ୍ୱତ ସାଧନା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଏବଂ 'ସହକାର' , 'ନବଭାରତ' ଓ 'ଭଞ୍ଜପ୍ରଦୀପ' ଆଦି ପତ୍ରିକାଗୁଡିକରେ ତାଙ୍କର ଲେଖାମାନ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । କଟକ ଟ୍ରେଡିଂ କମ୍ପାନୀର ମ୍ଯାନେଜର ଉମାଚରଣ ମହାନ୍ତି ରାମକୃଷ୍ଣ ଲିଖିତ "ତୁଳସୀ ଦାସ" ପାଣ୍ଡୁଲିପିଟି ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ। ପୁସ୍ତକଟିର ଭାଷା ଓ ଭାବ ସରସ ହୋଇଥିବାରୁ ଅଷ୍ଟମ ଶ୍ରେଣୀର ଅତିରିକ୍ତ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ରୂପେ ମନୋନୀତ ହୋଇଥିଲା । ସାଥିରୁ ଲେଖକଙ୍କ ପ୍ରାପ୍ଯ ଅର୍ଥ ଲାଭ କରି ରାମକୃଷ୍ଣ ଖୁବ୍ ଉତ୍ସାହିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହିପରି ସେ ସାହିତ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କରି ନିଜର କୃତିତ୍ୱ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିପାରିଥିଲେ।
ରାମକୃଷ୍ଣ ଶିକ୍ଷକତାକୁ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ବୃତ୍ତି ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ପ୍ରଥମେ ସ୍ଥିର କରିଥିଲେ। କାରଣ ଶିକ୍ଷାଦାନ ମାଧ୍ଯମରେ ସୁନାଗରିକ ଗଠନ କରିବାରେ ତାଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ଥିଲା। ସେ ପ୍ରଥମେ କଟକ ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ଼ର ସୂତାକଟା ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ୨୦ଟଙ୍କା ଦରମାରେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଥିଲେ। ୧୯୩୦-୩୧ରେ ଡମପଡା ହାଇସ୍କୁଲରେ ସେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ଯ କଲେ। ତା'ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ନୃସିଂହ ଚରଣ କାନୁନଗୋ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଠ, ଛାତ୍ରବତ୍ସଳତ। ଓ ଶିକ୍ଷାଦାନଦକ୍ଷତାରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ। ମାତ୍ର ବାଙ୍କିରେ ଅସ୍ଥାୟୀ ଚାକିରିକାଳ ସମାପ୍ତି ପରେ ବାରିପଦା ହାଇସ୍କୁଲରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ୧୯୩୧ ଜୁଲାଇ ୯ ତାରିଖରେ ୭୦ ଟଙ୍କା ବେତନରେ ସେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଲେ। ଛାତ୍ରାବସ୍ଥାରୁ ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନରେ ସେ ବନ୍ଯାବିପନ୍ନ ଓ ଦୁଃସ୍ଥ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ସେବା କରିବାରେ ଆନନ୍ଦ ଲାଭ କରୁଥିଲେ।
୧୯୩୭-୩୮ରେ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ କଟକ ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜ(ଆଧୁନିକ ରାଧାନାଥ ଅଗ୍ରଗାମୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ)ରେ ଟ୍ରେନିଂ ଅଧ୍ଯୟନ କରି ପାଟଣା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟରେ ସହକାରୀ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପାଟନା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଜଣେ ଇଂରେଜୀ ପରୀକ୍ଷକ ଭାବେ ସୁନାମ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର କର୍ମନିଷ୍ଠତା, ଛାତ୍ରବତ୍ସଳତା ଓ ଦକ୍ଷତା ସମସ୍ତଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଶଂସିତ ହୋଇଥିଲା। ମାତ୍ର ତତ୍କାଳୀନ ଲୋକପ୍ରିୟତାରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଈର୍ଷାପରାୟଣ ହେଲେ ଏବଂ ୧୯୪୧-୪୨ରେ ଅଶାନ୍ତିକର ପରସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଇ ବାରିପଦାରୁ ବିଦାୟ ନେଲେ।
ବାରିପଦାରେ ସାରସ୍ୱତ ସାଧନା ପାଇଁ ଅନୂକୁଳ ପରିବେଶ ପାଇ ରାମକୃଷ୍ଣ ସେ ଦିଗରେ ମନ ଦେଇଥିଲେ। ୧୯୩୩ରେ ବିଶିଷ୍ଟ ଲେଖକ ଓ କବିମାନଙ୍କ କେତେକ ରଚନା ସଂଗ୍ରହ କରି 'ପ୍ରତିଧ୍ୱନି' ନାମକ କ୍ଷୁଦ୍ର ପୁସ୍ତିକାଟିଏ ସେ ସଂଚଳନ କରିଥିଲେ। ଦ୍ୱିତୀୟ ଓ ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ 'ସାହିତ୍ଯ ସୋପାନ; ଏବଂ ଚତୁର୍ଥ ଓ ପଞ୍ଚମ ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ 'ସାହିତ୍ଯବୋଧ' ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ସେ ଏଠାରେ ରଚନା କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ସୁପରିଚିତ ପ୍ରାର୍ଥନା ଗୀତ - ଆହେ ଦୟାମୟ ବିଶ୍ୱବିହାରୀ, ଘେନ, ଦୟାବହି ମୋର ଗୁହାରି" ଏବଂ ଅନ୍ଯ କେତେକ ଶିଶୁକବିତା ଏହି ସମୟର ରଚନା। କଟକ ପବ୍ଲିଶିଂ ହାଉସର ପ୍ରତି ଷ୍ଠି ତ ଶ୍ରୀ ଉମାଚରଣ ମହାନ୍ତି ଉକ୍ତ ପୁସ୍ତକଗିଡ଼ିକୁ ପ୍ରକାଶ କରି ସାହିତ୍ଯ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ଉତ୍ସାହ ପ୍ରଦ।ନ କରିଥିଲେ। ସତ୍ଯବାଦୀ ଜାତୀୟ ବିଦ୍ଯାଳୟର ଶିକ୍ଷକ ଓ ବାରିପଦାରେ ସହକର୍ମୀ ଥିବା ବାସୁଦେବ ମହାପାତ୍ର ଓ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଏକତ୍ର ମିଶି ମାଟ୍ରିକ୍ ପରୀକ୍ଷାର୍ଥୀଙ୍କ ଉପଯୋଗୀ ' ରଚନା ଦର୍ପଣ' ପୁସ୍ତକଟି ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ। ବାରିପଦା ରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଡନକୁସ୍ତି ପାଣ୍ଡୁଲିପି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ ରଚନା "ସଂଗ୍ରାମ ଓ ସାଧନା" ର ପ୍ରଥମ ଭାଗ ଏଠାରେ ରଚିତ ଓ ପ୍ରକାଶିତ। ସେଥିରେ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଥିବା କେତୋଟି ଚିତ୍ର ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ନିଜେ ଅଙ୍କନ କରି ତାଙ୍କର କଳାତ୍ମକ ପ୍ରତିଭା ର ପରିଚୟ ଦେଇଥିଲେ। ଏହା ବ୍ୟତୀତ ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରବନ୍ଧ ଆଦି ଓଡିଆ ଓ ଇଂରେଜୀ ଭାଷାରେ ଲିଖିତ ଓ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର କେତେକ ସହାୟକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ କୃତିତ୍ୱ ବହୁମୁଖୀ । ସେ ଅବସର ପାଇଲେ ଖଟଫିତା, ସତରଞ୍ଜି ଆସନ ଆଦି ବୁଣାବୁଣି କରୁଥିଲେ । ଛାତ୍ର ଓ ସହକର୍ମୀମାନଙ୍କ ସହିତ ଭଲି , ବ୍ୟାଡମିଣ୍ଟନ, ଟେନିସ୍ ଆଦି ଖେଳୁଥିଲେ । ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିବାରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ଥିଲା। ବାରିପଦା ରେ ଅବସର ବିନୋଦନ ପାଇଁ ସେ ଏକ ନୂଆ ବିଦ୍ୟା ଫାଟୋଗ୍ରାଫି ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ। କ୍ୟାମେରା ଓ ତା'ର ଛାପିବାର ଉପକରଣମାନ କିଣି ଫଟୋ ଉଠାଇବା, ଧୋଇବା ଓ ଛାପିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ । ଫଟୋ ଉଠାଇବାର ମାଦଳତାରେ ସେ ବିଭୋର ହୋଇ ଭୋକଶୋଷ ଭୁଲିଯାଉଥିଲେ ।
ଏବେ ଏକସମୟରେ ସେ ତିନୋଟି ହାଇସ୍କୁଲରୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଲେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହେବା ପାଇଁ। ପୁଣି ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ମହେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଧାନ ତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଭଲ ସରକାରୀ ହାଇସ୍କୁଲ ରେ ଶିକ୍ଷକତା କରିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ । ମାତ୍ର ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଭିଙ୍ଗାରପୁରରୁ ମି, ଇ ,ପାସ୍ କରିଥିବାରୁ ପୁରୁଣା ଜାଗାର ସମ୍ପର୍କ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେଠାକୁ ଯାଇ ଭଲ କରି ହାଇସ୍କୁଲଟିକୁ ଗଢିବାକୁ ସ୍ଥିର କଲେ । ଶେଷରେ ଭିଙ୍ଗାରପୁର ବକ୍ରେଶ୍ୱର ହାଇସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସେ ଯୋଗଦେଲେ। ମାତ୍ର ତାର ଦୟନୀୟ ଅବସ୍ଥା ସମ୍ପର୍କରେ ରାମକୃଷ୍ଣ ଲେଖିଛନ୍ତି "କୁଶଭଦ୍ରା ନଦୀର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ୱ ରେ ଏକ ପ୍ରଶସ୍ତ ମୁକ୍ତ ପ୍ରାନ୍ତର ମଧ୍ୟରେ ଚୌଧୁରୀ ଗଙ୍ଗାଧର ଦାଶଙ୍କ ସ୍ୱପ୍ନର ଶିକ୍ଷା ମନ୍ଦିର ଶ୍ରୀବକ୍ରେଶ୍ୱର ହାଇସ୍କୁଲ ଗୋଟିଏ ରୁଗଣ ଶିଶୁପରି ଯେତେବେଳେ ଖାଦ୍ୟପାଇଁ ଅଣ୍ଡାଳି ହେଉଥିଲ। , ସେତିକିବେଳେ ତା'ର ଲାଳନ ପାଳନ ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇ ସେଠାରେ ମୁଁ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲି । ଏହି ସ୍କୁଲର ଚାରୋଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ମୋଟ ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ୧୫୦ ରୁ କମ୍ । ଦୁଇଜଣ ମାତ୍ର ଗ୍ରାଜୁଏଟ୍ ଶିକ୍ଷକ ସଦ୍ୟ ଡି.ଇଡି. ପାସ୍ କରି ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଛାତ୍ରାବାସରେ ବହୁ ସ୍ଥାନ ଖାଲି ପଡୁଥାଏ । ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ଯାବୃଦ୍ଧିର କୌଣସି ଆଶା ନ ଥିବାରୁ ମାଇନର ସ୍କୁଲଟି କୁ ଆଣି ଏଥି ସହିତ ମିଶାଇବା କୁ ମ୍ଯାନେଜିଙ୍ଗ କମିଟି ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ । ବିଦ୍ଯାଳୟର ଦୁଃସ୍ଥ ଆର୍ଥିକାବସ୍ଥା । ଗଙ୍ଗାଧର ଦାଶଙ୍କ ଦାନ ଉପରେ ଏହା ଥିଲା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
ଗଙ୍ଗାଧର ବାବୁ ପୁଣି ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନ ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ଓ ପ୍ରାଣ ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ହୋଇଥିବାରୁ ଅନେକ କାର୍ଯ୍ଯ ମ୍ଯାନେଜିଂ କମିଟିର ମତାମତ ନ ନେଇ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏଥିପାଇଁ କେତେକ ସଭ୍ଯ ସ୍କୁଲ ପ୍ରତି ବୀତସ୍ପୃହ ହୋଇଥିଲେ । ମାତ୍ର ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ନେଇ ସ୍କୁଲ ପରିଚାଳନା କଲେ । ମନମୁଖୀ କାର୍ଯ୍ଯ ବନ୍ଦ କରି ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ନୀତିରେ ସ୍କୁଲରେ ଥିବା ବିଶୃଙ୍ଖଳା ଦୂର କଲେ। ପାଠାଗାର ରେ ପୂର୍ବରୁ ହେଳା ହୋଇଥିବାରୁ ପିଲାମାନେ ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟ ରେ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଥିଲେ। ସେମାନଙ୍କୁ ଘଣ୍ଟାଏ ଲେଖାଏଁ ଘରେ ସେ ପଢାଇଲେ। ଫଳରେ ପିଲାମାନେ ପାଠ ପଢାରେ ଉନ୍ନତି କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟ ପରୀକ୍ଷା ରେ କୃତିତ୍ୱ ସହିତ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ । ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଯର୍ଥାଥରେ ଲେଖିଛନ୍ତି,"ଆତ୍ମ ପ୍ରତ୍ଯୟ ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଗ୍ରଗତିରେ ସାହାଯ୍ଯ କରେ । ଏହା ନ୍ଯୂନ ମନୋଭାବର ବିପରୀତ ଲକ୍ଷଣ । ଛାତ୍ର ଜୀବନ ରେ ବାଧାବିଘ୍ନ ମଧ୍ଯ ରେ ଗତି କରି ଓ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ରେ ଯୋଗଦେଇ ମୁଁ ଯେଉଁ ଦୃଢ ମନୋବଳ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲି ତାହା ମୋତେ ପରର୍ବତ୍ତୀ ଜୀବନରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ଯ କରିଛି। ଅଭାବ ଅସୁବିଧା ମୋତେ କେବେ ଭୟଭୀତ କରିନାହିଁ କି ଚାକିରୀର ମୋହ କେବେ ନୀତିଭ୍ରଷ୍ଟ କରିନାହିଁ । ମୁଁ ନିର୍ଭୟରେ କର୍ତ୍ତବ୍ଯ ସମ୍ପାଦନ କରି ସବୁଠାରେ ସୁଫଳ ପାଇଛି।"
ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କ ଦୃଢତା ,କର୍ମନିଷ୍ଠା ଓ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପଦକ୍ଷେପ ଯୋଗୁଁ ବକ୍ରେଶ୍ୱର ହାଇସ୍କୁଲର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ବିକାଶ ଘଟିଥିଲା। ଯେଉଁ ଛାତ୍ରବାସରେ ସ୍ଥାନ ଖାଲି ପଢୁଥିଲା , ସେଠାରେ ନୂତନ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ କରିବାକୁ ହେଲା। ଯୋଗ୍ଯତା ଭିତ୍ତରେ ଦରିଦ୍ର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବୃତ୍ତି ଦିଆଗଲା। ଧନାର୍ଢ୍ଯ ଚୌଧୁରୀ ବଂଶର ଆଭିଜାତ୍ଯ ଓ ତଜ୍ଜର୍ନିତ କ୍ଷମତାଲିପସା ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହେଲା । ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କ ସାହସ ଓ ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତୀତା ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ଘଟଣା ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ -
"ବାର୍ଷିକ କ୍ରୀଡା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ହେଉଥାଏ । ଅପରାହ୍ନ ୪ଟା ବେଳକୁ ଆରମ୍ଭ ହେବ ବୋଲି ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ର ରେ ସମୟ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ବାଲିଅନ୍ତା ଓ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଗ୍ରାମମାନଙ୍କ ରୁ କେତେକ ଭଦ୍ରବ୍ଯକ୍ତି ଆସିଗଲେ । କିନ୍ତୁ ପରିଚାଳନା ସମିତିର ସଭାପତି ଓ ସମ୍ପାଦକ ଆସିନଥାନ୍ତି । ନିରୂପିତ ସମୟ ହୋଇଯିବାରୁ ସ୍ପୋର୍ଟସ୍ ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ ମୁଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଦେଲି । ପ୍ରାୟ ଅଧ ଘଣ୍ଟାକ ପରେ ସେ ଦୁଇଜଣ ଆସି ପହ୍ଞ୍ଚିଲେ । ସେତେବେଳକୁ କେତେଗୁଡିଏ ଖେଳ ସରିଗଲାଣି। ସଭାପତି ଓ ସମ୍ପାଦକ ନ ଆସୁଣୁ କାର୍ଯ୍ଯକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ ହେବା ସ୍କୁଲ ଇତିହାସରେ ବୋଧ ହୁଏ ପ୍ରଥମକଥା । ମନରେ ତାଙ୍କର କ୍ଷୋଭ ଆସିଗଲା । କାର୍ଯ୍ଯ ଶେଷରେ ଭାଷଣ ଦେବାବେଳେ କଟୁ ମନ୍ତବ୍ଯ ପ୍ରକାଶ କଲେ । ମୋତେ ବାଧିଲା।" ରାମକୃଷ୍ଣବାବୁ ମଧ୍ଯ ସେହି ସତ୍ତାରେ ଉକ୍ତ ମନ୍ତବ୍ଯର ଉତ୍ତର ଦେଲେ । କେତେକ ଏହାକୁ ତାଙ୍କର ଧୃଷ୍ଟତା ତ କିଏ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦିତା ମନେ କଲେ ।
ସେହିପରି ଆଉ ଦିନକର କଥା । ଚୌଧୁରୀ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାଶ ସ୍କୁଲର ସଭାପତି ଓ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ମଧ୍ଯ । ସା ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ପଶି ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନ ଦେଖି ସ୍କୁଲ ଅଫିସ୍କୁ ଆସିଲେ । ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ତାଙ୍କର ପୁଅ ପଢୁଥାଏ। ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କୁ କହିଲେ, "ହେଡମାଷ୍ଟ୍ରେ, ମୁଁ ଭାବୁଛି ମୋ ପୁଅର ଏଠାରୁ ଟ୍ରାନ୍ସଫର୍ ନେଇ ଯିବି।" ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ପଚାରିଲେ "କାହିଁକି ? କ'ଣ ହେଲା କି" ? ସ୍କୁଲରେ ଭଲ ପଢା ହେଉ ନାହିଁ ବୋଲି ଅଭିଯୋଗ କରି ତା'ର ପ୍ରମାଣ ସ୍ୱରୂପ ଶିକ୍ଷକ ସେ ଦିନ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଙ୍କ ଠିକ୍ ଭାବରେ ପଢାଇନଥିଲେ ବୋଲି କହିଲେ। ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ତାଙ୍କୁ ଉତ୍ତର ଦେଲେ , "ସ୍କୁଲରେ କିପରି ଭଲ ପଢାପଢି ହେବ, ସେଥିଲାଗି ତ ମୁଁ ଓ ମୋର ସହର୍କମୀମାନେ ଯଥାସାଧ୍ଯ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛୁ । ଆଉ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟର ପରୀକ୍ଷାଫଳକୁ ଯଦି ପାଠପଢାର ମାପକାଠି ବୋଲି ଧରାଯାଏ , ତେବେ ଆମ ସ୍କୁଲ ସେ ଦିଗରେ ଖୁବ୍ ଭଲ କରୁଛି। ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ଯଦି ଆପଣ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନହୋଇ ପିଲାକୁ ଉଠାଇ ନେବାକୁ ଚାହାନ୍ତି, ଦୁଃଖର ସହିତ ତାକୁ ବିଦାୟ ଦେବା ଛଡା ଆମେ ଆଉ କ'ଣ କରିପାରିବୁ। ଏପରି ଉତ୍ତର ସେ ଆଶା କରିନଥିଲେ। ତେଣୁ ସଂଗେ ସଂଗେ ସ୍ୱର ବଦଳାଇ କହିଲେ,"କ'ଣ କହୁଛିକି ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ, ଆମ ତ୍ରିଲୋଚନ ସବୁବେଳେ ଗାଁ ଟୋକାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ବୁଲୁଛି। ଆମେ ପିଲାଦିନେ ଦେଖିଛୁ, ହେଡମାଷ୍ଟର ଓ ଶିକ୍ଷକମାନେ ରୀତିମତ ପିଲାମାନଙ୍କ ଘରକୁ ଯାଇ କିଏ କ'ଣ କହୁଛି, ଦେଖୁଛି, ଏଠିତ ସେସବୁ କିଛି ହୋଇନାହିଁ ।
ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲେ- "ଆପଣ ଜଣେ ଶିକ୍ଷିତ ଅଭିଭାବକ , ପିଲା ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷିତ ବାପାମାଆଙ୍କୁ ପାଖରେ ରହିଛି ବୋଲି ଜାଣୁଛୁ ଆମେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଟିକିଏ ଶିଥିଳ ହୋଇଯାଇଛୁ । ନଈ ପାରି ହୋଇ ସେପାରି କୁ ଯିବା ସବୁବେଳ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ତା' ଛଡା ପିଲା ଆମ ପାଖରେ ସାଢେ ୧୦ଟାରୁ ୪ଟା ଯାଏ ଅଛି , ଅବଶିଷ୍ଟ ସମୟ ତ ଆପଣଙ୍କ ପାଖରେ । ଆପଣ ତାକୁ ଶାସନ କରୁନାହାନ୍ତି କାହିଁକି?"
"ମୁଁ କ'ଣ ସବୁ ବେଳେ ଘରେ ରହୁଛି ଯେ , ଦେଖିବି?" "ତେବେ ଆପଣ ତାକୁ ହଷ୍ଟେଲରେ ଛାଡି ଦିଅନ୍ତୁ। ୨୪ ଘଣ୍ଟା ଆମ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ରହିବ ।"
"ମୋର ଆପତ୍ତି ନାହିଁ, କହିବେ ଯଦି କାଲିଠାରୁ ଛାଡିଦେବି।"
"ହଷ୍ଟେଲର ଖଡା କଖାରୁ ସିଝା ଓ ବଗଡା ଭାତ ସେ ଖାଇପାରିବ ତ ?"
"ନିଶ୍ଚୟ ପାରିବ ।"
ନୀଳକଣ୍ଠ ବାବୁ ଖୁବ୍ ଦୃଢ ମନ। ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ମଧ୍ଯ । ସେ ନିଜେ ଭୁବନେଶ୍ୱର ହାଇସ୍କୁଲରେ ହେଡମାଷ୍ଟର ଥିଲେ । ତା' ପର ଦିନଠାରୁ ତାଙ୍କ ପୁଅ ଆସି ହଷ୍ଟେଲରେ ରହିଲା । ଏହିପରି ବହୁ ଘଟଣା ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଦୃଢତା ଓ ନୀତିବାଦିତା ଦେଖାଇ ବିଦ୍ଯାଳୟର ପରିଚାଳନାଗତ ଶୃଙ୍ଖଳା ଓ ସୁଶିକ୍ଷାର ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିପାରିଥିଲେ । ବିଦ୍ଯଳୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ତଥା ସମ୍ପାଦକ ମଧ୍ଯ ବିଦ୍ଯାଳୟର କାର୍ଯ୍ଯରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିପାରି ନଥିଲେ । ତତ୍ତ୍କାଳୀନ ତ୍ତ୍କାଳୀନ ଡିପି ଆଇ ଶ୍ଯାମଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ସଦଭାବ ଥିଲା । ତ୍ରିପାଠୀ ସାହେବ ଉଚ୍ଚ ସ୍କୁଲ ପରିଦର୍ଶନ କରି ଖୁବ୍ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ସମ୍ପାଦକଙ୍କୁ କହିଥିଲେ। " You have snatched a gem from my Department" (ମୋ ବିଭାଗରୁ ଆପଣ ଏକ ରତ୍ନ ଛଡାଇ ନେଇଛନ୍ତି)। ସେ ତାଙ୍କ କଟକ କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲରେ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କୁ ରଖିବାକୁ ଚାହିଁଥିଲେ । ମାତ୍ର ସ୍ୱାଧୀନଚେତା ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଭିଙ୍ଗାରପୁର ବକ୍ରେଶ୍ୱର ହାଇସ୍କୁଲରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ହୋଲଥିଲେ । ନିଜେ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାବେ ନୀତି ଓ ନିୟମ ମାନି ନିଜର କର୍ତ୍ତବ୍ଯ କରିଥିବାରୁ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ବିଶେଷ ସାହସୀ ଓ ଆତ୍ମ ବିଶ୍ୱାସୀ ଥିଲେ । ଏହାର ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେବାର ଲୋଭ ସମ୍ବରଣ କରି ହେଉନାହିଁ।
ଥରେ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଇନିସ୍ପେକ୍ଟରଙ୍କ ସ୍କୁଲ ପରିଦର୍ଶନର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡିଲା । ଗ୍ରୀଷ୍ମଛୁଟି ପରେ ସ୍କୁଲ ଖୋଲିବା ଦିନ ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ଏସ୍ ରାୟ ପରିଦର୍ଶନରେ ଆସିବାର କାର୍ଯ୍ଯକ୍ରମ ଆସିବାରୁ ସେକ୍ରେଟାରୀ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କୁ ଜଣାଇଦେଲେ। ମାତ୍ର ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ସ୍କୁଲ ଖୋଲିବାର ପୂର୍ବଦିନ ଭିଙ୍ଗାରପୁରରେ ପହଞ୍ଚିଲେ। ମାତ୍ର ସମ୍ପାଦକ ଗଙ୍ଗାଧର ବାବୁଙ୍କ ସହିତ ତ୍ରିପାଠୀ ସାହେବଙ୍କ ସିଧା ସମ୍ପର୍କ ଥିବାରୁ ଇନସପେକ୍ଟର ତାଙ୍କର ବିରୋଧୀ ବୋଲି ସମ୍ପାଦକଙ୍କ ଧାରଣା। ତେଣୁ ରାମକୃଷ୍ଣ ଦେଖି ସେ ନିଜର ଆଶଙ୍କା ଓ ଉତ୍କଣ୍ଠା ପ୍ରକାଶ କଲେ। ମାତ୍ର ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ବାବୁ କହିଲେ-ଆପଣ ବ୍ଯସ୍ତ ହୁଅନ୍ତୁ ନାହିଁ। ଅଫିସ୍ କାଗଜପତ୍ର ତ ସବୁ ଠିକ୍ ଅଛି, ଦେଢମାସ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଛୁଟି ପରେ ଯେତେବେଳେ ସ୍କୁଲ ଖୋଲୁଛି, ପିଲାମାନେ ଚାଉଳ ପେଡିପେଟରା ଧରି ଆସିବେ ନିଶ୍ଚୟ । ଏଠି ବସ୍ ଅଛି ନା ଟ୍ରେନ୍ ଅଛି? ଇନ୍ସପେକ୍ଟର କ'ଣ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ଏଇଟା ମଫସଲ ଜାଗା ବୋଲି? ତେଣୁ ସମସ୍ତେ ଆସି ଠିକ୍ ସାଢେ ଦଶଟା ପୂର୍ବରୁ ସ୍କୁଲରେ ପହ୍ଞ୍ଚିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ। ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ, ସ୍କୁଲ ସମୟ ଭିତରେ ଯେପରି କୌଣସି ବିଶୃଙ୍ଖଳା ନଘଟେ , ତା ମୁଁ ଦେଖିବି। ଏହିପରି କହି ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ସମ୍ପାଦକଙ୍କୁ ଦମ୍ଭ ଦେଲେ। ସେ ଦିନର ଅନୁଭୂତି ସର୍ମ୍ପକରେ ସେ ନିଜେ ଲେଖିଛନ୍ତି:
ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ଏସ୍ ରାୟ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିନ ଆସି ପହ୍ଞ୍ଚିଲେ। ଭିଙ୍ଗାରପୁର ହାଇସ୍କୁଲ ପ୍ରତି ସେ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତିକୂଳ ଭାବାପନ୍ନ ଅଛନ୍ତି ବୋଲି ଗଙ୍ଗାଧର ବାବୁଙ୍କ ଠାରୁ ଶୁଣି ସୁଦ୍ଧା ମୁଁ ବିଚଳିତ ହୋଇନଥାଏ। ଡାକ୍ତରଖାନା ସଂ ଲଗ୍ନ ଜିଲ୍ଲା ବୋର୍ଡ ବିଶ୍ରାମଗୃହରେ ସେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥାନ୍ତି। ମୁଁ ବସାରେ ଥାଇ ଶୁଣିଲି,ସେ ସକାଳ ୮ଟାରେ କିରାନିବାବୁଙ୍କୁ ଡକାଇ ସ୍କୁଲର କାଗଜପତ୍ର ଦେଖାଦେଖି କରୁଛନ୍ତି। ସାଢେ ୧୦ଟାରେ ସ୍କୁଲ୍, ତେଣୁ ମୁଁ ପ୍ରାୟ ଦଶ ଟା ପନ୍ଦର ମିନିଟ୍ ରେ ସ୍କୁଲରେ ପହ୍ଞ୍ଚିଲି। ଏଥିମଧ୍ଯରେ ରାୟ ମହାଶୟ ସ୍କୁଲ କୁ ଆସି ଛାତ୍ରବାସରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଭୋଜନ ପ୍ରଭୃତି ଦେଖି ଟିକିଏ ବିରକ୍ତ ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିଥିବା ଜଣେ ଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ସୂଚନା ଦେଲେ। ସେ ଯାହାହେଉ, ମୁଁ ଅଫିସ୍ ରେ ପହ୍ଞ୍ଚିବା ମାତ୍ରେ ଇନସପେକ୍ଟରଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମୋର ପ୍ରଥମ ସାକ୍ଷାତ ହେଲା। ଭଦ୍ରୋଚିତ ରୀତିରେ ସେ ପ୍ରଥମେ ମୋର ପରିଚୟ ପଚାରି ବୁଝିଲା ପରେ ସ୍କୁଲ୍ ଦେଖିବାକୁ ବାହାରିଲେ। ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଦାନ ଦେଖୁ ଦେଖୁ ସାଢେ ଗୋଟିଏ ବାଜିଗଲା ମୁଁ ବରାବର ତାଙ୍କ ପାଖରେ ରହିଥିଲି। ପରିଦର୍ଶନ ବେଳେ ତାଙ୍କ ବ୍ଯବହାର ଓ କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ କୌଣସି ଅସ୍ୱାଭାବିକତା ବା ବିରକ୍ତିଭାବ ଲକ୍ଷ୍ଯ କଲି ନାହିଁ। ସେ ମୋ ସଙ୍ଗେ ସ୍କୁଲର ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ଯା ବିଷୟରେ ଖୁବ୍ ବନ୍ଧୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଲୋଚନା କଲେ। ସ୍କୁଲ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ବିଦ୍ୱେଷ ବା ପ୍ରତିକୂଳ ଭାବ ଥିବାର କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ପାଇଲି ନାହିଁ। ସାଢେ ଗୋଟିଏ ବେଳେ ତାଙ୍କ ପରିଦର୍ଶନ କାର୍ଯ୍ଯ ଶେଷ କରି ସେ ବିଶ୍ରାମ ଭବନ କୁ ଫେରିଗଲେ। "ଅଳ୍ପ ସମୟ ପରେ ସେକ୍ରେଟାରୀ ଗଙ୍ଗାଧର ବାବୁ ସ୍କୁଲରେ ଆସି ପହଶ୍ଚିଲେ । ସ୍କୁଲ୍ ବିଷୟରେ ସେ ଏତେ ଉତ୍କଣ୍ଠିଥିଲେ ଯେ, ଦିପ୍ରହରରେ ସେଦିନ ବିଶ୍ରାମ ନକରି ଇନପେକ୍ଟରଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ବସାଠାରେ ଅପେକ୍ଷା କରି ବସିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ମତାମତ ଶୁଣିବା ପରେ ଆନନ୍ଦର ଆତିଶଯ୍ଯରେ ଆମ୍ବମାନଙ୍କୁ ତାହା ଜଣାଇବା ପାଇଁ ସ୍କୁଲ୍ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ଚାଲିଆସିଥିଲେ । ଏସ୍, ରାୟଙ୍କଠାରୁ ସ୍କୁଲ୍ ବିଷୟରେ ପଦେ ଭଲ କଥା ଶୁଣିବେ ବୋଲି ତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱସ ନଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଇନ୍ସପେକ୍ଟର ବିଦ୍ଯାଳୟ ପରିଦର୍ଶନରେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ସନ୍ତୋଷଲାଭ କରିଥିବା ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ତାଙ୍କର ପୂର୍ବର ଆଶଙ୍କା ଦୂରୀଭୁତ ହେଲା। ମୋତେ ପ୍ରଶଂସା କରି ଏବଂ ସେଦିନ ଚାରିଟା ବେଳକୁ ତାଙ୍କ ବାସଭବନକୁ ଯିବାକୁ କହି ସେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପାଖରୁ ବିଦାୟ ନେଲେ।"
ଇନ୍ସ୍ ପେକ୍ଟର ତାଙ୍କର ପରିଦର୍ଶନ ମନ୍ତବ୍ଯରେ ବିଦ୍ଯାଳୟର ପୂ୍ର୍ବ ଦୁରବସ୍ଥା ଓ ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ ଆସିବା ପରେ ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରେ ତା'ର ଯଥେଷ୍ଟ ଉନ୍ନତି ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରି ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ଯକଳାପରୁ ଖୁବ୍ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ। ଏହିପରି ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କ ପ୍ରଗାଢ କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଠା ଫଳରେ ବିଦ୍ଯାଳୟଟିର ସୁନାମ ବଢିଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଏହି ମ୍ଯାନେଜିଂ କମେଟି, ସହକର୍ମୀ , ଶିକ୍ଷକ ଓ ଛାତ୍ର ସମାଜର ସହଯୋଗ ସାଧୀତ ହୋଇପାରିଲା ବୋଲି ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ କହନ୍ତି। ସେ ନିଜେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ହୋଇଥିଲା। "ଉପଦେଶ ଅପେକ୍ଷା ଉଦାହରଣ ଭଲ (Exmpale is better than abvice) ଏହା ସେ ନିଜ ଜିବନରେ ଦେଖାଇଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଊଚ୍ଚ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଓ ନୈତିକ ମୂଲ୍ଯବୋଧ ଯୋଗୁଁ ବିଦ୍ଯାଳୟର ପାଠୋନ୍ନତି ଓ ପ୍ରଶାସନ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର ହୋଇଥିଲା।
ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁ କିନ୍ତୁ ବିଭିନ୍ନ ପରିବାରିକ କାରଣରୁ ମାତ୍ର ୩ ବର୍ଷର ରହଣି ପରେ ୧୯୪୬ ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୦ ତାରିଖରେ ଶିକ୍ଷକତା ଛାଡି କଟକରେ ତାଙ୍କର ସ୍ୱନାମଧନ୍ଯ ପ୍ରକାଶକ ଉମାଚରଣ ମହାନ୍ତିଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରେସ୍ କାର୍ଯ୍ଯ ଆରମ୍ଭ ରଖିଥିଲେ।ନିଜେ ପାରିଜାତ ପ୍ରେସ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ସୁମୁଦ୍ରଣର ଆଦର୍ଶ ରଖିଥିଲେ। ମାତ୍ର ଭିଙ୍ଗାରପୁର ବକ୍ରେଶ୍ୱର ହାଇସ୍କୁଲ୍ ଓ ଊକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକମାନଙ୍କର ସ୍ନେହ, ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସମ୍ମାନ ତାଙ୍କୁ ମୁଗ୍ଧ କରିଥିଲେ। ଏଠାରେ ଥିବାବେଳେ ସେ ସଂଗ୍ରାମ ଓ ସାଧନା ର ଦି୍ତୀୟ ଭାଗ, 'ପାଠ ସୋପାନ ' ଓ ସାହିତ୍ଯ ସୋପାନ' ର ତୃତୀୟ ଓ ଚତୁର୍ଥ ଭାଗ ରଚନା କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ସୃଜନାଶୀଳ ସାରସ୍ପତ ପ୍ରତିଭା ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଥିଲା ଅନେକ ଗଳ୍ପ କବିତା ଓ ତଥ୍ଯମୂଳକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା ମାଧ୍ଯମରେ। ଜଣେ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସେ ଛାତ୍ର ସମାଜର ଆବଶ୍ଯକତା କରିବାକୁ ବିଭିନ୍ନ ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ସହିତ ଅନେକ ସହାୟକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରି ସମଗ୍ର ରାଜ୍ଯରେ ସୁପରିଚିତ ହୋଇଛନ୍ତି। ଉକ୍ତ ପୁସ୍ତକଗୁଡିକ ମଧ୍ଯରେ ବିଶ୍ୱ ପରିଚୟ "ବିଜ୍ଞାନର କୁହୁକ ଝୁମୁରା, ଜୀବନ ତରଙ୍ଗ ଆଦି ଉଲ୍ଲଖଯୋଗ୍ଯ । ପ୍ରଖ୍ଯାତନାମା ଶିଶୁସାହିତ୍ଯକ ଭାବରେ ସେ ଓଡିଶା ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀ , ଯଦୁମଣି ସାହିତ୍ଯ ସଂସଦ, ଉଦୟପୁର ଭାରତିୟ ଜାତିୟ ସଂଗଠନ, ବିଷୁବ ମିଳନ, ଆଦି ବହୁ ସଂସ୍ଥା ଦ୍ୱରା ସମ୍ମାନିତ ଓ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧିତ ହୋଇଛନ୍ତି।
ମାତ୍ର ଏହିସବୁ ସାରସ୍ୱତ କୃତିତ୍ୱ ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ମଧ୍ଯରେ ଅତି ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ଶୋଭାପାଊଛି ତାଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ ଜିବନ ଓ ବ୍ଯକ୍ତିତ୍ୱର ବିକଚ ଶତଦଳ। ତାଙ୍କର ସାହି ଅନାବିଳ, ନିଷ୍ଠାପର ଓ ନୀତିସିଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷକତା ହିଁ ସବୁ ସ୍ତରରେ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ଯକୁ ଉଚ୍ଚକୋଟୀରେ ସ୍ଥାନିତ କରିଥିଲା। ନିୟମାନୁବର୍ତ୍ତିତା, ସାଧୁତା, ଅକୁତୋଭୟତା, କର୍ମନିଷ୍ଠା ଆଦି ମହାନ୍ ମାନବିକ ମୂଲ୍ଯବୋଧ ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନକୁ ମହିମାମୟ ଓ ସାର୍ଥକ କରିବ ସଂଗେ ସଂଗେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ରାମକୃଷ୍ଣ ବାବୁଙ୍କ ପାର୍ଥିବ ଜୀବନ ୧୯୦୬ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୧୫ ତାରିଖରୁ ୧୯୯୪ ମସିହା ଅକଟୋବର ୨୯ ତାରିଖ ମଧ୍ଯରେ ସୀମିତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ବହୁଦିଗସ୍ପର୍ଶୀ ତାଙ୍କ କୃତିତ୍ୱ ଅନନ୍ତ ଦ୍ଯାତନାରେ ଚିର ସମୁଜ୍ଜ୍ୱଳ। ଶିକ୍ଷକ-ସମାଜ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣାର ଉସ୍ଚ ଓ ଆଦର୍ଶର ଅନିର୍ବାଣ ଆଲୋକ ସ୍ତମ୍ଭ ରୂପେ ସେ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ। ଯାଜପୂରର ସ୍ୱନାମଧନ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ
ଦାଶରଥି ଦାସ
ଶ୍ରୀ କିଶୋରଚନ୍ଦ୍ରଦାସ
ଜଣେ ଦକ୍ଷ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପ୍ରଶାସକ ଭାବରେ ଦାଶରଥି ବାବୁଙ୍କୁ ସିଂହପୁର ଅଞ୍ଚଳର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଲୋକ ଜାଣନ୍ତି। ସେ ଯେ କେବଳ ଜଣେ ପ୍ରବୀଣ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ତାହା ନୁହେଁ। ସେ ମଧ୍ଯ ଜଣେ ଆଦର୍ଶ, ନୀତିବନ୍, ସଂଯମୀ, ଛାତ୍ରବତ୍ସଳ, ତ୍ଯାଗୀ ଓ ନିଷ୍ଠାପର ଜନସେବକ ରୂପେ ଘରେ ଘରେ ଥିଲେ ପରିଚିତ। ଶିକ୍ଷା, ଶିକ୍ଷାୟତନ ଓ ଶିକ୍ଷକ ଯେ ପରସ୍ପର ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ ଭାବେ ଜଡିତ, ତାହା ଦାଶରଥି ବାବୁଙ୍କ ଆଦର୍ଶ ଜୀବନୀରୁ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ। ସେ ଗଢିଥିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଜୀବନର ଉଚ୍ଚସ୍ତରକୁ ଯାଇ ଖ୍ଯାତି ଅର୍ଜନ କରିପାରିଛନ୍ତି। ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ସହିତ ସେ ଲୋକଙ୍କ ସେବାରେ ଦୈନିକ ତିନିରୁ ଚାରି ଘଣ୍ଟା ସମୟ ଦେଉଥିଲେ। ଗରିବ ଓ ନିଃସହାୟ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଅବସର ସମୟରେ ଅତି ଆନନ୍ଦ ଓ ଶ୍ରଦ୍ଧାର ସହିତ ପଢାଉଥିଲେ। ସେବା ହିଁ ପ୍ରକୃତ ଧର୍ମ-ଏହା ତାଙ୍କ ଜୀବନର ବ୍ରତ ଥିଲା। ଭାରତୀୟ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ ସରଳ ଜୀବନଯାପନ ସହିତ ଉଚ୍ଚମାନର ଚିନ୍ତା କରିବା ହିଁ ତାଙ୍କ ଆଦର୍ଶ ଥିଲା। ଦାଶରଥି ବାବୁ ଏବେ ନାହାନ୍ତି ସତ କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର କର୍ମ ହିଁ ତାଙ୍କୁ ଯେ ଅମର କରି ରଖିବ ଏଥିରେ ଆଦୌ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ।
ଯାଜପୁର ଅନ୍ତର୍ଗତ ବିଞ୍ଚାରପୁର ଅଞ୍ଚଳର ଏକ ଗରିବ ପରିବାରରେ ଦାଶରଥିବାବୁଙ୍କର କନ୍ମ ଏପ୍ରିଲ୍ ୮ ତାରିଖ ୧୯୦୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାଦ୍ଦରେ। ତାଙ୍କର ପିତା ରାଧାଶ୍ଯାମ ଦାସ ଜଣେ ଗରିବ ଚାଷୀ ଥିଲେ । ଦାସରଥି ବାବୁଙ୍କ ଗାଁ ଚାଟଶାଳୀରେ ବଳରାମ ଅବଧାନେ ପଢାଉଥିଲେ। ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀର ପାଠ ଶେଷ କରି ୪ର୍ଥ ଶ୍ରେଣୀରେ କଲ୍ଯାଣପୁର ମଧ୍ଯଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ନାମ ଲାଖାଇବା ପାଇଁ ସେ ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କ ସହିତ ଗଲେ।ବିଦ୍ଯାଳୟର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଗଣିତ ଓ ସାହିତ୍ଯରେ ପରିକ୍ଷା କରନ୍ତେ ତାଙ୍କର କୃତିତ୍ୱରେ ସନ୍ତୋଷ ପ୍ରକାଷ କରି ତାଙ୍କୁ ୪ର୍ଥ ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇବା ପାଇଁ ସୁପାରିସ କଲେ। ସ୍କୁଲ୍ ତରଫରୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ଯ ଦେବା ପଇଁ ସେ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେବାରୁ ତାଙ୍କ ବାପା ପୁଅର ନାମ ଲେଖାଇଲେ ୧୯୦୯ ମସିହା ଜାନୁଆରି ୮ ତାରିଖରେ। କୃତିତ୍ୱର ସହିତ ମଧ୍ଯ ଇଂରାଜି ସ୍କୁଲ୍ ରୁ ୧୯୧୩ ମସିହାରେ ଉନ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ସେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପିତା ରାଧାଶ୍ଯାମଦାସଙ୍କ ଅକାଳ ବିୟୋଗରେ ମର୍ମାହଇ ହୋଇ ସେ ଆଊ ଅଧିକ ପଢିପାରିଲେ ନାହିଁ।ସେତେବେଳକୁ ଘରେ ତାଙ୍କର ମା ' ଥାଆନ୍ତି। କଲ୍ଯାଣପୁର ସ୍କୁଲ୍ ରେ ପଢୁଥିବା ବେଳେ ସେ ସୁତାକାଟୁଥିଲେ। ଦେହରେ ଜାମା ଖଣ୍ତେ ବି ନଥାଏ। ଖାଲି ଗୋଡ, ଦେହରେ ଗୋଟିଏ ଖଦଡ ଚଦର ଓ ପିନ୍ଧିଥାନ୍ତି ଦୋଟିଏ ମୋଟା ଖଦଡ ଧୋତି। ଦଶରଥପୁରରେ ଥିବା ପ୍ରଥମିକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବିଦ୍ଯାଳୟରେ ଦୁଇ ବର୍ଷ ଅଧ୍ଯୟନ କରି ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିବାରୁ ଯାଜପୁର ଲୋକାଲ୍ ବୋର୍ଡ ତାଙ୍କୁ ସିଂହପୁର ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ମାସିକ ସାତଟଙ୍କା ବେତନରେ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଲେ।
୧୯୨୦ ମସିହାରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ସାରା ଦେଆରେ ଅଷଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚାଲିଥାଏ।ଦାଶରଥି ବାବୁ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଗଠନମୂଳକ କାର୍ଯ୍ଯରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଅରଟ ଓ ସୂତାକଟାକୁ ବିଜ ଜୀବନର ଏକ ଅବଲମ୍ବନ ରୁପେ ଗ୍ରହଣ କଲେ। ସିଂହପୁର ଉଚ୍ଚପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ମାସ ମଧ୍ଯରେ ସେ ନିଜ କୃତିତ୍ୱର ପରିଚୟ ଦେଇଥିଲେ। ୨୩ ବର୍ଷ ବୟସରେ ରୁକ୍ମିଣୀ ଦେବଙ୍କୁ ସେ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ରୁକ୍ମିଣୀ ଦେଇ ଗାଁ ରେ ରହୁଥିଲେ ଓ ଦାଶରଥି ବାବୁ ସାତ ଦିବରେ ଥରେ ସିଂହପୁର ଗାଁକୁ ଆସୁଥିଲେ ଶନିବାର ସନ୍ଧ୍ଯାରେ ଓ ରବିବାର ସଂଧ୍ଯାରେ ପୁଣୀ ନିଜ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଫେରିଯାଉଥିଲେ। ସିଂହପୁରରୁ ଗାଁ ତାଙ୍କର ୧୨ କି,ମି। ସେତେବେଳେ କଚା ରାସ୍ତା, ଗାଡିଘୋଡା କିଛି ନଥାଏ। ସେ ଚାଲି ଚାଲି ଯିବାଆସିବା କରନ୍ତି। ଖଦଳ ଧୋତି, ଚାଦର, ଛତାଟିଏ ଓ ଦୋଡରେ ଚପଲ ହଳେ ତାଙ୍କ ଚଲାପଥରେ ସମ୍ବଳ ଥିଲା। ଏହା ବ୍ଯତୀତ କିଛି କପା ତୁଳା ଓ ଅରଟ ଧରି ସେ ସବୁବେଳେ ସୂତା କାଟୁଥାନ୍ତି।
ଗଣୀତ, ସାହିତ୍ଯ, ପ୍ରକୃତି ବିଜ୍ଞାନ ଓ ହସ୍ତକର୍ମରେ ତାଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ଅଧିକ ଥିଲା। ସେ ଯେଉଁ ସୂତାକାଟୁଥିଲେ ସେହି ସୂତାରେ ଲୁଗାବୁଣି ପିନ୍ଧୁଥିଲେ। ପ୍ରତି ଶିକ୍ଷକ ଓ ପିଲା ଯେପରି ସୂତା କାଟନ୍ତି ସାଥିପ୍ରତି ସେ ନଜର ରଖୁଥିଲେ। ଏହା ବ୍ଯତୀତ ସେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ହସ୍ତକର୍ମ ଉପରେ ଯବିଶେଷ ତାଲିମ ଦେଉଥିଲେ ।
ସ୍କୁଲ୍ ପରିଦର୍ଶନରେ ଯେଉମାନେ ଆସୁଥିଲେ , ଦାଶରଥି ବାବୁଙ୍କ କାର୍ଯ୍ଯରେ ସେମାନେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ସନ୍ତୋଷ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ ଓ ତାଙ୍କ ସମୟରେ ସିଂହପୂର ସ୍କୁଲ୍ କୁ ଏକ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍କୁଲ୍ ଭାବେ ପରିଗଣିତ କରାଯାଉଥିଲା। ଶିକ୍ଷାଦାନର ମାନବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଶିକ୍ଷକମାନେ ସେହି କେନ୍ଦ୍ର ସ୍କୁଲ୍ କୁ ନୂଆ ଶିକ୍ଷକଦାନ ପଦ୍ଧତି ଜାଣିବାକୁ ଆସନ୍ତି। ଗାଶରଥି ବାବୁ ମଧ୍ଯ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷାଦାନର ନମୁନା ଦିଅନ୍ତି।
ଶିକ୍ଷକ ହିସାବରେ ସେ ପ୍ରାୟ ଛୁଟିରେ ରୁହନ୍ତି ନାହିଁ। ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଆଦର୍ଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରୁଥାନ୍ତି। ନିଈବଢି ସମୟରେ ମୂଠି ଚାଉଳ ଭିକ୍ଷା କରି ପିଲାଙ୍କ ସାହାଯ୍ଯରେ ହରିବ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ବଣ୍ଟନର ସୁବ୍ଯବସ୍ଥା ସେ କରନ୍ତି।
ଦାଶରଥି ବାବୁ ଗାନ୍ଧିଜିଙ୍କ ଆଦର୍ଶର ଅନୁଗାମୀ ଥିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜିଙ୍କ ମଔଳିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ବେଶ୍ ଆଗ୍ରହ ଥିଲା। ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରାର୍ଥନା ସଭାରେ ଦାଶରଥି ବାବୁ ନିଜେ ଉଚ୍ଚସ୍ୱରରେ ପିଲାମାନଙ୍କ ସହ ପ୍ରଥନା କରନ୍ତି। ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ଓ ପଞ୍ଚମ ଶ୍ରେଣୀ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଯୋଗାସନ ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି, ଯୋଗାସନ ଦ୍ୱାରା ରୋଗ କିପରି ଆରଗ୍ଯ ହୁଏ ତାହା ସେ ବୁଝାଇ ଦିଅନ୍ତି।
ଦିନକର ଘଟଣା। ସିଂହପୁର ଉଚ୍ଚପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ଶକ୍ଷକମାନଙ୍କର କେନ୍ଦ୍ର ମିଟିଂ ଚାଲିଥାଏ। ସେହିଦିନ ଯୋଗାସନ ମାଧ୍ଯମରେ କିପରି ରୋଗକୁ ଆୟତ୍ତ କରାଯାଇ ପାରିବ ତହିଁର ଏକ କଔଶଳ ସେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ। ସେହି ଦିନଟି ହେଉଛି ୧୯୪୮ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୦ ତାରିଖ। ସେତେବେଳେ ମୁଁ କଲ୍ଯାଣପୁର ଶ୍ରୀବନ୍ତ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ। ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପାଇ ଉକ୍ତ କେନ୍ଦ୍ର ବୈଠକରେ ଯୋଗଦେବା ପାଇଁ ଯାଇ ଦାଶରଥି ବାବୁଙ୍କ ଯୋଗାସନ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲେ । କେତେକ ଆସନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରି ସେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ ବୋଧନ ଦେଇ କହିଲେ , କଠିନ ଝାଡା, ଉଦରରେ ବାୟୁ ସୃଷ୍ଟି, ପଜୀର୍ଣ୍ଣ, ନାଳରକ୍ତ ଝାଡା ପ୍ରଭୁତିକୁ ଆମେ ପେଟ ଗୋଳମାଳ କହିଥାଉ , ଏହା ସାଧାରଣତଃ ମାନସିକ ଓ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ଯ କଇବାର ଅଭ୍ଯାସ ଯୋଗୁ ହିଁ ହୋଇଥାଏ। ଯୋଗ ମାଧ୍ଯମରେ ଅଭ୍ଯାସ କଲେ ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ଯରେ ରୋଗ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅରୋଗ୍ଯଲାଭ କରିଥାଏ।
ଖାଦ୍ଯ କହିଲେ ସୂଷମ ଖାଦ୍ଯକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ପନିପରିବା ତରକାରି, ସଜଫଳ ଦୈନିକ ଖାଇବା ଦରକାର । ୮୫ ପ୍ରତିଶତରୁ ଥରକେ ଅଧିକ ଖାଇବା ଆଦଔ ଉଚିତ ନୁହେଁ। ଖାଦ୍ଯକୁ ଚୋବାଇ ଖାଇବା, ଖାଇବାର ଅଧଘଣ୍ଟା ପରେ ପାଣି ପିଇବା ଆବଶ୍ଯକ। ତେଲରେ ଛଣା ହୋଇଥିବା ଖାଦ୍ଯ ଖାଇବା ଅନୁଚିତ। ପ୍ରତିଦିନ ସୂର୍ଯ୍ଯଦୟ ପୂର୍ବରୁ ଯୋଗାସନ କରିବା ଏକାନ୍ତ ବାଞ୍ଚ୍ଥନିୟ ଇତ୍ଯାଦି। ଯୋଗାସନର ଜେତେକ ନମୂନା ମଧ୍ଯ ସେ ଦେଖାଇଥିଲେ। ସେଗୁଡିକ ହେଲା ଭୁଜାଙ୍ଗାସନ , ଧନୁରାସନ, ମତ୍ସ୍ଯାସନ, ବଜ୍ରାସନ ଇତ୍ଯାଦି। ପ୍ରତ୍ଯେକ ଆସନର ଉପକାରିତା ସମ୍ପର୍କରେ ଉକ୍ତ ବୈଠକରେ ସେ ଆଲୋକପାତ କରିଥିଲେ।
ସ୍କୁଲ୍ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ସୁସଙ୍ଗଠିତ କରି ପ୍ରତ୍ଯେକଙ୍କୁ ନିଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାୟିତ୍ୱ ସେ ଦେଉଥିଲେ। ସ୍କୁଲ୍ ରେ ସର୍ବମୋଟ ୬ ଜଣ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ସେ କେତେଗୁଡିଏ ନୂଆପଦବୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ। ଯଥା-ଖାଦ୍ଯ ମନ୍ତ୍ରୀ, କୃଷିମନ୍ତ୍ରୀ, ଶିଳ୍ପ ମନ୍ତ୍ରୀ, ଯୋଗାଯୋଗ ମନ୍ତ୍ରୀ, ସଫେଇ ମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ଯାଦି। ପରିବେଶ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ କାମ କରିବା ଦାଶରଥିବାବୁଙ୍କ ବିଶେଷତ୍ୱ ଥିଲା। ପରିବେଶ ସିରକ୍ଷା ମନ୍ତ୍ରୀ ବିଭାଗଟି ସେ ନିଜେ ରଖିଥିଲେ।
ଏକ ନିର୍ଭୀକ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଦାଶରଥିବାବୁ ବେଶ୍ ସୁପରିଚିତ।୧୯୪୮ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୨ ତାରିଖର ଘଟଣା। ସକାଳୁଆ ସ୍କୁଲ୍ ହେଉଥାଏ। ଦିନେ ଗୋଟିଏ ବେଳକୁ ଛୁଟି ହୋଇଯାଏ। ପିଲାଏ ପଳାନ୍ତି ମଧ୍ଯ। ସେହିଦିନ ବିଶିଷ୍ଟ କଂଗ୍ରେସ ସଂଗଠକ ଓ କର୍ମୀ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚଔଧୁରୀ ଦିନ ୨ଟା ସମୟରେ ସିଂହପୁର ସ୍କୁଲ୍ ରେ ପହଞ୍ଚିଥାନ୍ତି ତାଙ୍କର ଦୁଇଜଣ ସହକର୍ମୀଓଙ୍କ ସହ । ତାଙ୍କ ଗହଣରେ ଧାରପୁରର ବଗର ବାଲିବିଲର ବାସୁଦେବ ସାମଲ। ମଧ୍ଯାହ୍ନ ବିଶ୍ରାମ କରିବା ପାଇଁ ଗୋପବନ୍ଦୁ ଇଛା ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଦାଶରଥି ବାବୁ ସମସ୍ତ ବ୍ଯବସ୍ଥା ସ୍କୁଲ୍ ଗୃହରେ କରୁଥାନ୍ତି। ଶ୍ରେଣୀ ଗୃହରେ କେତେକ ଲୋଟଣୀ ପାରା ଘୁମର ଘୁମର ଶବ୍ଦ କରି ଉଡାଉଡି କରୁଥାନ୍ତି। ଫଳରେ ଗୋପବାବୁ ବିରକ୍ତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କ ଘଉଡେଇ ଦେବାକୁ କଖିଲେ। ଏଥିରେ ଦଶରଥି ବାବୁ ପ୍ରତିବାଦ କରି କହିଲେ ମହାଶୟ , ପାରାଗୁଡିକ ମଧ୍ଯାହ୍ନ ସମୟରେ ବହୁବର୍ଷ ଧରି ଉଡା ଉଡି କରିଆସୁଛନ୍ତି ତାଙ୍କୁ ଘଉଡାଇବା ଠିକ୍ ହେବ ନାହିଁ। ଆପଣ ଜୀବପ୍ରତି ଦୟାପୋଷଣ କରିବାକୁ ସବୁବେଳେ ସଭାସମିତିମାନଙ୍କରେ କହିଥାନ୍ତି,ଆପଣଙ୍କ ଏ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦୟାମନୋଭାବ ପୋଷଣ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ? ଏଥିରେ ଗୋପବାବୁ ସାମାନ୍ଯ ରାଗିଯାଇ କହିଲେ ହଇହୋ କୁକୁର କାମୁଡିବାକୁ ଗୋଡାଇଲେ କ 'ଣ ତୁମେ ତାହାକୁ ମାରିବ ନାହିଁ। କିଛି ସମୟ ପରେ ଦାଶରଥି ବାବୁଙ୍କ ମନ୍ତବ୍ଯର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ଯ ଉପଲବ୍ ଧି କରି ସେ ତାଙ୍କୁ ଧନ୍ଯବାଦ ଦେଇଥିଲେ। ପିଲାଙ୍କ ଚରିତ୍ର ଗଠନ ପ୍ରତି ଦାଶରଥିବାବୁ ବିଶେଷ ଧ୍ଯାନ ଦେଇଥିଲେ। ମିଛ କହିବାକୁ ସେ ଆଦୌ ପ୍ରଶ୍ରୟ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ। ଆଉ ଏକ ଦିନେର ଘଟଣା:
ସରସ୍ୱତୀ ପୂଜା, ପିଲାଏ କାମଦାମରେ ବ୍ଯସ୍ତଥାନ୍ତି। ପ୍ରସାଦ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଛାତ୍ର ମନ୍ତ୍ରୀ ଥାନ୍ତି। ସ୍କୁଲର ପିଲାଙ୍କ ସଂଖ୍ଯା ୨୦୦। ସେହି ଅନୁସାରେ ଦୁଇଶହ ପୁଡ଼ିଆ ପ୍ରସାଦ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରାଯାଇଥିଲା।କିନ୍ତୁ ବାଣ୍ଟିବା ବେଳେ ଚାରିପୁଡ଼ିଆ କମ୍ ହେବାରୁ ଦାସରଥିବାବୁ ଖାଦ୍ଯମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଲେ, "ଗୋପାଳ, କାହିଁକି ପ୍ରସାଦ ପୁଡିଆ କମକ୍ ହେଲା ? ତୁମେ କ'ଣ ୩/୪ ପୁଡିଆ ନେଉଛ କି ? ଗୋପାଳ ସେତେବେଳକୁ ନିଶ୍ଚଳ। ପାଟିରୁ କଥା ବାହାରୁ ନାହିଁ। ସତକୁହ, ସତ କହିଲେ ମୁଁ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସ୍ନେହ କରିବି। ଏଥିରେ ଗୋପାଳ ବିଚଳିତ ହୋଇ କହି ପକାଇଲା, ସାର୍ ମୁଁ ଆମ ଘର ପାଇଁ ୩ ପୁଡିଆ ଅଲଗା ରଖିଛି। ଏଥିରେ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରି ଦାଶରଥି ବାବୁ କହିଲେ, ଏପରି କାମ ଭବିଷ୍ଯତରେ ଯେପରି ନହୁଏ , ସେଥିପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବ। ସେହିଦିନଠାରୁ ଗୋପାଳ ଆଉ ଚରି କଲା ନାହିଁ।
ସିଂହପୁର ସ୍କୁଲ୍ ର ପିଲାଏ ପ୍ରତିବର୍ଷ ବୃତ୍ତି ପରିକ୍ଷାକୁ ଯାଇ କୃତିତ୍ୱର ସହିତ କୃତ୍ତିଲାଭ କରିଥାନ୍ତି। ସାତଦିନରେ ଥରେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ସଫେଇ କାମ କରିଥନ୍ତି ଗାଁରେ ଦାଶରଥି ବାବୁ । ପିଲାଙ୍କ ଝାଡା ଯିବା ପାଇଁ ବରପାଲି ପାଇଖାନାର ବ୍ଯବସ୍ଥା ମଧ୍ଯ ସେ କରିଥାନ୍ତି ସ୍କୁଲ୍ ହତା ଭିତରେ। ପାଇଖାନା ଓ ମୁତ୍ରାଶୟଗୁଡିକର ଚାରିପାଖରେ ତାଳ ବରଡା ତାଟି ରଖାଯାଇଥାଏ। ପିଲାଏ ପ୍ରତିଦିନ ସ୍କୁଲ ଗୃହ ଝାଡୁ ଦିଅନ୍ତି ଓ ପାଇଖାନା ଗୁଡିକ ସଫା କରନ୍ତି। ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରର୍ଥନା ପରେ ଅଧଘଣ୍ଟାଏ ସୁତ୍ରଯଜ୍ଞରେ ସମସ୍ତେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତି। ବଗିଚା କାମ କରାଇବାରେ ଦାଶରଥି ବାବୁଙ୍କ ଝୁଙ୍କ ଥାଏ। ସ୍କୁଲ୍ ହତାର ଏକ ପାର୍ଶ୍ୱରେ କଦଳୀ ଚାଷ ଓ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପାଖରେ ମଧ୍ଯ ପନିପରିବା ଚାଷ କରାଯାଇଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଫୁଲ ମଧ୍ଯ ସେ ଲଗାଇଥାନ୍ତି। ପନିପରିବା ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ମେଳାରେ ଫୁଲକୋବି ଓ ମୂଳା ପ୍ରତିବର୍ଷ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥାଏ ।
ଦାଶରଥି ବାବୁ ସ୍କୁଲର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଗୋଟିଏ ହିତ ତନ୍ତ ପକାଇଥାନ୍ତି। ସେହି ତନ୍ତରେ ପିଲାଏ ବିଶେଷତଃ ପଞ୍ଚମ ଶ୍ରେଣୀର ପିଲାଏ ଏକ ଘଣ୍ଟା କରି ଲୁଗା ବୁଣନ୍ତି। ପିଲାଏ ଲୁଗା ଓ ଗାମୁଛା ସିଂହପୁର ହାଟକୁ ନେଇ ବିକ୍ରୀକରି ଦିଅନ୍ତି। ପିଲାଏ ସକାଳ ୭ଟାରେ ସ୍କୁଲକୁ ଆସନ୍ତି। ପ୍ରାର୍ଥନା, ସଫେଇକାମ, ସୂତାକଟା ଓ ଲୁଗାବୁଣା ଆଦି କାମ ସାରି ଘ.୮.୩୦ରେ ଶ୍ରେଣୀ ଗୃହରେ ପଢାନ୍ତି।
୧୯୪୭ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ମାସରେ ବୟସ୍କ ଲୋକଙ୍କୁ ସ୍ୱାକ୍ଷର କରିବା ପାଇଁ ଏକ ଯୋଜନାର କାର୍ଯ୍ଯ ଗାଁମାନଙ୍କରେ ଚାଲିଥାଏ। ମୁଣ୍ଡ ପିଛା ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଏକ ଟଙ୍କା ଦେବାର ବ୍ଯବସ୍ଥା ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ। ଦାଶରଥି ବାବୁ ପ୍ରତି ଗୁରୁବାର ଓ ଶନିବାରରେ ଗାଁ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସଂଧ୍ଯା ସମୟରେ ପଢେଇବାକୁ ଡାକନ୍ତି ସ୍କୁଲକୁ। ଯେଉଁ ୧୫ ଜଣ ଆସନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ବିନା ପରିଶ୍ରମିକରେ ସେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିଥନ୍ତି।
ନଈବଢି ସମୟରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଆଖପାଖ ଲୋକଙ୍କୁ ସେ ସାହାଯ୍ଯ ବଣ୍ଟନ କରନ୍ତି। ୧୫ ଦିନରେ ଥରେ ମୁଠିଚାଉଳ ସଂଗ୍ରହ କରି ଭିକାରି ଓ ଅନାଥ ଲୋକଙ୍କୁ ସ୍କୁଲରେ ରୋଷେଇ କରି ସେ ଖୁଆନ୍ତି।
୧୯୩୦ ମସିହାରୁ ୧୯୪୦ ମସିହା ମଧ୍ଯରେ ତାଙ୍କ ଲିକ୍ଷିତ ଓଡିଆ ହସ୍ତାକ୍ଷର ଖାତା ଯାଜପୁର ଜିଲ୍ଲାରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥିଲା। ସେହିପରି ଲୀଳାବତୀ ସୂତ୍ର ମାଧ୍ଯମରେ କିପରି ସହଜରେ ବଡ ବଡ ସଂଖ୍ଯା ଗୁଡିକୁ ମିଶାଯାଏ ତାହା ମଧ୍ଯ ସେ କେନ୍ଦ୍ର ଶିକ୍ଷକ ମଣ୍ଡଳୀରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ।
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ମଧ୍ଯରେ କାମ କରିବା ଓ କରାଇବାକୁ ସେ ଖୁବ ଭଲ ପାଉଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ଲୋକେ ଶିକ୍ଷକବନ୍ଧୁ ଆଖ୍ଯା ଦେଇଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପିଲାପିଲି କିଛି ନ ଥିଲା। ସ୍କୁଲର ପିଲାଏ ତାଙ୍କ ପିଲା ବୋଲି ସେ ସର୍ବତ୍ର କହନ୍ତି।
୧୯୫୪ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୨୧ ତାରିଖ ସକାଳ ପାଞ୍ଚଘଣ୍ଟା ସମୟରେ ଏହି ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ମହାପ୍ରୟାଣ ଘଟିଲା। ଅନ୍ଯ ଅନେକଙ୍କ ପରି ମୁଁ ମଧ୍ଯ ଭାବେ ଯେ, ଦାଶରଥି ବାବୁ ସେ ଅଞ୍ଚଳର ଏକ ଅଲିଭ ଆଲୋକ ; ବହୁ ବାଞ୍ଚିତ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ। ଛବି
ଶୃଙ୍ଖଳାବ୍ରତୀ ସହୃଦୟ ଶିକ୍ଷକ ନାରାୟଣ ପତି
ଅଧ୍ଯାପକ କରୁଣାକର ପରିଡା
ସାଧାରଣ ଭାବରେ କହିଲେ, ନାରାୟଣ ପତି ଥିଲେ ଜଣେ ଅସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷକ। ପ୍ରଗାଢ କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଠା , ସମୟାନୁବର୍ତ୍ତିତା, ଶୃଙ୍ଖଳାଜ୍ଞାନ, ଛାତ୍ରବସ୍ଚଳତା, ସହକର୍ମୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସହୃଦୟତା ପ୍ରଭୃତି ଏକାଧାରରେ ତାଙ୍କଠାରେ ଠୁଳ ହୋଇଥିଲା। ସେ ରାଜ୍ଯର କେବଳ ଜଣେ ଅତୁଳନୀୟ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷକ ଓ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ନଥିଲେ, ସେ ଥିଲେ- ଜଣେ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର ମଣିଷ, 'ନର ଦେହରେ ନାରାୟଣ।' ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଶିକ୍ଷକର ସ୍ଥାନ ଯେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପାଖାପାଖି, ତାହା ତାଙ୍କର କେତେକ କାମରୁ ବେଶ୍ ଜଣିହୁଏ। ସେ ଥିଲେ ଦୁଃଖ ସୁଖରେ ସଦା ଧୀର ଓ ଅବିଚଳିତ।
ରକ୍ତମାଂସର ମଣିଷ ହିସାବରେ ତାଙ୍କୁ ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ଜୀବନର ଅତ୍ଯନ୍ତ ଦାରୁଣ ଘଟଣା ଥିଲା ପୁତ୍ରଶୋକ। ଏହି ଥିଲା, ଏକ ଅଘଟଣ। ସଜୋର ନିଷ୍ଠୁର ଦଇବର ଧକ୍କା। ସେ ଧକ୍କାକୁ ସେ ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି ଦଶବର୍ଷ; ସାଧାରଣ ଭାବରେ ସହି ନେଇଥିଲେ। ସାଧାରଣ କର୍ତ୍ତବ୍ଯରେ କେବେ ଅବହେଳା ବାଧ୍ଯ କରିନଥିଲେ। କବିଙ୍କ ଭାଷାରେ,ହୃଦ୍ ପଛେ ଜଳୁ ବିଦ୍ଯୁତ୍ ଅନଳେ, ଜଳଦାନେ ଘନ ବାଧ୍ଯ। ହୃଦୟ ତାଙ୍କର ଦୁଃଖରେ ଭିତରେ ଭିତରେ ଜଳୁଥିଲା। ପଦାରେ ତା'ର ଛିଟା ବି ପ୍ରକାଶ ପାଉନଥିଲା। ତୁଳନା ଏହାର ନାହିଁ। ପ୍ରମୋଦ ପତି। ନାରଣ ବାବୁଙ୍କ ବଡ ପୁଅ। ସେ ଥିଲା ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ବମ୍ବେସ୍ଥିତ ଫିଲ୍ମସ୍ ଡିଭିଜନରେ ଅତି ଚମତ୍କାର ପ୍ରମାଣିତ ଚିତ୍ରସବୁର ପଯୋଜକ, ନିର୍ମାତା। ଚେକୋସ୍ଳୋଭାକିଆରେ କାଟୁନ ଫିଲ୍ଲର ତାଲିମ ନେଇଥିଲେ । ସେ ଥିଲା ଏକ ଅଲଔକିକ ପ୍ରତିଭା। ବର୍ଷ କେଇଟାରେ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଦୁନିଆରେ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ପିରସ୍କାର ଲାଭ କରିଥିଲା। ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଫିଲ୍ଲର ଉତ୍ସବରେ ବହୁବାର ଭାବତର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରିଥିଲା। ବିଶ୍ୱବିଚାରକ ମଣ୍ତଳୀରେ ଆସନଲାଭ କରିଥିଲେ। ଅଚାଙ୍କ ଏକ ଦୁରାରୋଗ୍ଯ ବ୍ଯାଧିତ ଶିକାର ସେ ହେଲା। ସେଥିରୁ ତା'ର ନିସ୍ତାର ନଥିଲା । ଯେକଔଣସି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଗମନର ଶମନ ଆସିଯିବେଥି ପାଇଁ ପରିବାରର ଥିଲା ଏକ କ୍ରୂର ପ୍ରତୀକ୍ଷା । ଆସିଗଲା ଅବସ୍ଥା ଭଲ ନୁହେଁ, - ବମ୍ବେ ଉଡିଆସ। ନାରଣ ବାବୁ ବମ୍ବେ ଉଡିଗଲେ। ପରିଣତ ବୟସରେ ତାଙ୍କ ପୃଥିବୀ ବିଖ୍ଯାତ ବଡ ପୁଅର କେଇ ଖଣ୍ତ ଅସ୍ଥି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ପାତ୍ରରେ ଧରି , ସେ କଟକ ବାହୁଡିଲେ ........।
ସେତେବେଳକୁ ସେ ଓଡିଶାପୋଲିସ୍ ହାଇସ୍କୁଲର ହେଡ୍ ମାଷ୍ଟର । ସେ ହାଇସ୍କୁଲର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ , ଶିକ୍ଷକ ଓ ତୁଳସୀପୁର ଆଖପାଖର ଅସଂଖ୍ଯ ଅଭିଭାବକ ଓ ସାଧାରଣ ଲୋକ ମନେ ମନେ ଭାବିନେଲେ , ଗତ ଦଶନ୍ଧିର ସ୍କୁଲର ଉଚ୍ଚ ଧରଣର ବାର୍ଷିକ ଉତ୍ସବ ଏବଂ ବୈଷ୍ଣବ ପାଣିଙ୍କ ଗୀତିନାଟ୍ଯକର କୁହାଟ ଏ ବର୍ଷରୁ ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ ବନ୍ଦ ହୋଇଯିବ। କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ଯ କରି ସବୁ କାର୍ଯ୍ଯ ସେମେତି ଅତି ସ୍ୱାଭାବିକ ଭାବରେ ଚାଲିଥିଲା ।ଗଲା ପୁଅ ତ ଆଉ ବାଭୁଡିର ନାହିଁ। ଏବେ ସ୍କୁଲରେ ହଜାରେ ପୁଅଝିଅ, ବାହାରେ ହଜାର ହଜାର ପିତାମାତା, ଅଭିଭାବକ , ସାଧାରଣ ଜନତା କାହିଁକି ନିରାଶ ହେବ ? ଏ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଗାଣିତିକ ବିଚାର। ତାଙ୍କର କିଛି ଯେମିତି ହେଇନାହିଁ, ଏମିତି ଅଭିନୟ କରିଚାଲିଲେ। ତାଙ୍କର ସେ ମଣିଷ ପଣିଆକୁ ଲୋକେ ସେତେବେଳେ ଧନ୍ଯ ଧନ୍ଯ କରିଥିଲେ।
ନାରାୟଣ ପତି ୧୯୨୫ରୁ ୧୯୭୯, ଦୀର୍ଘ ୫୫ବର୍ଷ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଶିକ୍ଷାୟତନର ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ । ସେ ତାଙ୍କ ଜିବଙ୍କାଳ ଭିତରେ ରାଜ୍ଯର ତିନିଟି ସରକାରୀ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ରେ ଏବଂ ଅବସର ଗ୍ରହଣ ପରେ ଗୋଟିଏ ଘରୋଇ ହାଇସ୍କୁଲରେ ପନ୍ଦର ବର୍ଷ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ସେ କାର୍ଯ୍ଯ ପରିଚାଳନା କରିଥିଲେ ।ରାଜ୍ଯର ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ଶିଶୁସାହିତ୍ଯିକ ଓ ଶିକ୍ଷକ, ନାରଣବାବୁଙ୍କ ପଡୋଶୀ ରାମକୃଷ୍ଣ ନନ୍ଦଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁ ସମୟରେ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷକର କୌଣସି ପଦମର୍ଯ୍ଯାଦା ନଥିଲା , ମଣିଷର ମୂ୍ଲ୍ଯାୟନ କରାଯାଇ ଥିଲା ତା'ର ମାସକ ବେତନରୁ, ସେହି କାଳରେ ଶିକ୍ଷକତାକୁ ଜୀବନର ବୃତ୍ତି ରୂପେ ବାଛି ନେଇଥିଲେ ସ୍ୱର୍ଗତ ନାରାୟଣ ପତି ।ସେ ଗଣିତରେ ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି ଚମତ୍କାର ପାଠଦାନ କରିବା ଛଡା , ବହୁମାନବିକ ଗୁଣ ଏବଂ ଯଥେଷ୍ଟ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ । ହେଲେ କ୍ଷମତା ତାଙ୍କୁ ଆଦୌ ପଥ ଭ୍ରଷ୍ଟ କରିପାରି ନଥିଲା ।
ନାରାୟଣ ବାବୁ ଙ୍କ ଜନ୍ମ ଊନବିଂଶ ଶତାଦ୍ଦୀର ଶେଷଭାଗରେ, ୧୮୯୯ ମସିହା ସେପଟେମ୍ବର ୨୫ ତାରିଖ । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଭାଗବତ ପତି । ମାତା ଅଗଣିତ ଦେବୀ । ଘର କଟକ ନଗର ସନ୍ନିକଟ କାଠଯୋଡୀ-ଦେବୀ ନ ଦୀ ଦ୍ୱୟର ମଧ୍ଯସ୍ଥଳରେ ବୟାଳିଶ ମୌଜାର ଟାଉଁକଣା ଗ୍ରାମରେ ।ସେ ଥିଲେ ଏକ ଅନାମଧେୟ ପଲ୍ଲୀ । ଗାଁ ପାଖ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲରୁ ଉ.ପ୍ରା. ବୃତ୍ତି ପାଇ କଟକ ଟାଊନ୍ ଭିକ୍ ଟୋରିଆ (ଏବେକା ଉକ୍ତ ମଧୁ ବିଦ୍ୟା ପୀଠ) ସ୍କୁଲରୁ ସେ ସ୍କୁଲ ଶିକ୍ଷା ଶେଷ କରିଥିଲେ ।୧୯୨୪ ମସିହାରୁ ରେଭେନ୍ସା ମହାବଦ୍ୟାଳୟରୁ ଗଣିତ ସ ହ ବି.ଏ. ଡିଷ୍ଟିଂସନ୍ ସହ ପାସ୍ କରି , ୧୯୨୫ରେ କଟକ ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜରୁ ଏଲ୍.ଟି. ତାଲିମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।ସେହି ବର୍ବ ସେ ସେକାଳର ଡେପୁଟି କଲେକ୍ଟର କଟକ ଜିଲ୍ଲା ପଞ୍ଚପଲ୍ଲୀ ନିବାସୀ ବ୍ରଜବନ୍ଧୁ ମିଶ୍ରଙ୍କ କନ୍ କ୍ଷେତ୍ରମଣିଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ।ପରେ ପରେ ୧୯୨୫ଜୁଲାଇରୁ ୧୯୨୬ ଜାନୁଆରୀ ଯାଏ ରେଭେନ୍ସା କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲରେ ଜଣେ ଅସ୍ଥାୟୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।
ନାରାୟଣବାବୁ ୧୯୫୭ ମସିହା ଯାଏ ତିନୋଟି ଜିଲ୍ଲାସ୍ତରୀୟ ସରକାରୀ ହାଇସ୍କୁଲରେ ଦକ୍ଷତାର ସ ହ ଶିକ୍ଷକତା କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ । ୧୯୨୬ଜାନୁଆରିରୁ ୧୯୩୦ଜୁଲାଇ ଯାଏ ସେ ଅନୁଗୋଳ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ସେ ଯୁବକ। ବିବାହ କରିଥିଲେ ମଧ୍ଯ ଘରଜଞ୍ଜାଳକୁ ସାଙ୍ଗରେ ବାନ୍ଧି ନଥିଲେ। ସ୍କୁଲ ପାଖ ଅମଲାପଡ଼ାରେ ଏକ ଭଡ଼ାଘରେ ସେ ରହୁଥିଲେ । ବହୁସମୟ ସ୍କୁଲ୍ ସହିତ ଜଡ଼ିତ ହୋଇ ରହୁଥିଲେ ।ପାଠବେଳେ ପାଠ, ଖେଳବେଳେ ରୀତିମତ ପିଲାମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଶି ଖେଳୁଥିଲେ । ଏମିତି ଖେଳୁ ଖେଳୁ ଦିନେ ଦୈବାତ୍ ପଡ଼ିଯାଇ ତଙ୍କର ବାମହାତ ହାଡ଼ ଭାଙ୍ଗିଗଲା ।ତଥାପି ସେ ପ୍ଲାଷ୍ଟର ବନ୍ଧା ହାତରେ ପିଲାମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ଖେଳାଖେଳି କରିବାକୁ ଭଲ ପାଉଥିଲେ ।୧୯୨୬ରେ ଅମଲାପଡ଼ାର ତାଙ୍କର ଜଣେ ଛାତ୍ର ଉମାଚରଣ ମହାନ୍ତି କହନ୍ତି ଗୁରୁଦେବ ମୋ ଭଳି ପଥରଟିକୁ ପରଶମଣି କରି ଛାଡ଼ି ଦେଇଥିଲେ । ୧୯୩୦ରେ ଓଡ଼ିଶାର ତତ୍ କାଳୀନ ସୁନାମଧନ୍ଯ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷକ ରହେମତ୍ ଅଳ୍ଳୀ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲାସ୍କୁଲରୁ ବଦଳି ହୋଇ ଅନ୍ଯତ୍ର ଗଲେ । ନାରଣବାବୁ ଅନୁଗୋଳ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ରୁ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସକୁଲକୁ ଗଲେ। ସେତେବେଳେକୁ ସେ ଘରଜଞ୍ଜାଳ ସାଙ୍ଗରେ ବାନ୍ଧିଥିଲେ । ସମ୍ବଲପୁର ଠାରେ ପ୍ରମୋଦ ସହ ତାଙ୍କର ଦୁଇପୁଅ ଏବଂ ଦୁଇଝିଅ ତାଙ୍କର ପରିବାର ମଣ୍ଡନ କରିଥିଲେ ।ସଂସାର ଜଞ୍ଜାଳ ସହ ସ୍କୁଲ କାର୍ଯ୍ଯ ଅତି ସୁରୁଖୁରୁରେ ଏବଂ ଦକ୍ଷତାର ସହ ସେ କରି ଯାଇଥିଲେ। ସେଇ ୧୯୩୦ରେ ସୱର୍ଗତ ଶ୍ରଦ୍ଧାକର ସୂପକାର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ଜଣେ ଅତି ଉତ୍ତମ ମେଧାବୀ ଛାତ୍ର ଥିଲେ। ତାଙ୍କ ମତରେ, ଗୁରୁଦେବ ପରି ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲକୁ ଆସିବା ବେଳକୁ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରାୟ ଏକତିରିଶ ବର୍ଷ ବୟସ ହୋଇଥିଲା। ଏତେ ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ଅତି ପ୍ରବୀଣ ଭାବରେ ସେ ଯେପରି ଉଭୟ ବାଧ୍ଯତାମୂଳକ ଏବଂ ଇଛାଧୀନ ଗଣିତ ବିଷୟର ସମସ୍ଯାମାନଙ୍କର ସମାଧାନ କରି ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ଯ୍ଯରେ ସବୁ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତମଭାବେ ବାଟ କଢେଇ ନେଇଥିଲେ, ତାହା ତାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ ଦକ୍ଷତାର ପରିଚୟ ଦିଏ । ସେ କାଳ ଏ କାଳ ଭିତରେ ବହୁ ତଫାତ୍ ।ସମଗ୍ର ସମ୍ବଲପୁର ସହରରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ଯାଳୟ ।ଗାଙ୍ଗପୁର ପରି ଜାଗାରେ ମଧ୍ଯ ହାଇସ୍କୁଲ ସ୍ତରରେ ମାଟ୍ରିକ୍ କ୍ଲାସ୍ ନଥିବାରୁ ଛାତ୍ରମାନେ ସୁନ୍ଦରଗଡରୁ ଆସି ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ର ଉଚ୍ଚ ଦୁଇଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇ ପଢୁଥିଲେ ।ତଥାପି ମଧ୍ଯ କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ ଦୁଇଟିରୁ ଅଧିକ ସେକ୍ ସନ୍ ନଥିଲା।ଶିକ୍ଷକମାନେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ଯେକ ଛାତ୍ର ସହିତ ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ସଂପର୍କ ରଖି ସେମାନ ଙ୍କ ସହ ଘନିଷ୍ଠ ହୋଇପାରୁଥିଲେ। ସେତେବେକେ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ଛାତ୍ରବତ୍ସଳତା ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଥିଲା। ଆକୁଣ୍ଠ ଚିତ୍ତରେ ସ୍କୁଲ୍ ରେ କି ଘରେ ,ଶିକ୍ଷକମାନେ ପିଲାମାନ ଙ୍କୁ ପାଠପଢ଼ାରେ ସାହାଯ୍ଯ କରୁଥିଲେ। ପାଠପଢ଼ା ଶେଷରେ ବହୁବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ଛାତ୍ର ଏବଂ ପୂର୍ବତନ ଶିକ୍ଷକ ଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ସେହି ସ୍ନେହ ମମତାର ଡୋର ଅତୁଟ ରହୁଥିଲା। ଏ ସମସ୍ତ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ଗୁଣ ନାରାୟଣ ପତିଙ୍କଠାରେ ପୂରାମାତ୍ରାରେ ରହିଥିଲା । ଏବେ କାର ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷକ ମହଲ ସେ ସବୁ ସହଜରେ କଳ୍ପନା କରି ପାରିବେ ନାହିଁ।
ଗୋଟିଏ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଘଟଣାରେ ନାରାୟଣ ବାବୁ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ରେଭେନ୍ସା କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ବଦଳି ହୋଇ ଅସିଥିଲେ । ୧୯୩୮ ମସିହା କଥା । କଲିଜିଏଟ ସ୍କୁଲ୍ର ଗଣିତ ଶକ୍ଷକ ସ୍ୱର୍ଗତ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ସିହ୍ନା ସ୍କୁଲ୍ହଷ୍ଟେଲ୍ର ତ ତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ ଥାନ୍ତି । ଓଡିଶାର ସ୍ୱନାମଧନ୍ଯ ଜଳସଂପଦ ମୁଖ୍ଯ ଯନ୍ତ୍ରୀ ସୁରେଶ ତ୍ରୀପାଠୀ ,ପୂ୍ର୍ବତନ ମନ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରଦୀପ୍ତ କିଶୋର ଦାସ୍, ପୁର୍ବତନ ଏମ୍,ପି ତଥା ରାଜ୍ଯପାଳ ଚିନ୍ତାମଣି ପାଣିଗ୍ରାହି ସେତେବେଳେ ହଷ୍ଟେଲ୍ ଅନ୍ତେବାସୀ ଥନ୍ତି।କେତେଟା ସମସ୍ଯା ନେଇ ହଷ୍ଟେଲରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା । କଥା ବିଧାନସଭାଯାଏ ଗଲା । ବିଧାନସଭା ପ୍ରଶ୍ନ ଉପରେ ତୂରନ୍ତ ଗୋପାଲ ଚନ୍ଦ୍ର ସିହ୍ନା ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ କୁ ଗଲେ ଏବଂ ନାରାୟଣ ବାବୁ କଟକ କଲିଜିଏଟ୍ କୁ ବଦଳି ହେଲେ ।ଘରପାଖ ସ୍କୁଲ୍ । ନିଜ ଜାଗା ।କିନ୍ତୁ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ ର ମମତା ହ ଠାତ୍ ଏମିତି ତୁଟେଇ,ତାଙ୍କୁ କଟକ ଆସିବାକୁ ଭାରି କଷ୍ଟ ଲାଗିଥିଲା । ଏଇ ସମୟରେ ବିଧନସଭାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ଅନୁସାରେ ୧୨ବର୍ଷରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଗୋତିଏ ସ୍କୁଲରେ ରହିଥିବା ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କର ବଦଳି କରାଯା ଉ ଥଲା ।ବିଖ୍ଯାତ ସବୁଜ ଯୁଗ କବି ବୈକୁ୍ଣ୍ଟନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ କଲିଜିଏଟ୍ ଛାଡ଼ିଲେ । ତାଙ୍କ ଜାଗାରେ ପ୍ରବୀଣ ଇତିହାସ ଶିକ୍ଷକ ମୋହିତ ମୋହ୍ନ ଦାସ୍ କଲିଜିଏଟ୍ ଆସିଥିଲେ । ପ୍ରଖ୍ଯାତ ଭୂଗୋଳ ଶିକ୍ଷକ ଲଳିତ ମୋହ୍ନ ଘୋଷ୍ ଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ଲବ୍ଧ ପ୍ରତିଷ୍ଟ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ଯିକ ଅଧିରାଜ ମୋହ ନ ସେନାପତି କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲ୍ କୁ ଆସିଥଲେ। ଏ ସବୁ ନୂତନ ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କ ପ୍ରଭାବ ସ ହରର କର୍ମଚାରୀ ଲୋକ, ବଡ଼ ବଡ଼ ଅଧିକାରୀ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜା ରାଜୁଡ଼ାଙ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କ ଉପରେ ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲାବୋଲି କଥା ରହିଆସିଛି ।କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲ୍ ର ଏହି ନୁତନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଧାଡ଼ିରେ ଆଗରେ, ଥିଲେ ପତିସାର୍ । ନାରାୟଣ ପତି ୧୯୩୮ ଅଗଷ୍ଟରୁ ୧୯୫୭ ଅଗଷ୍ଟ ଶେଷ ପର୍ୟ୍ୟନ୍ତ ଏହା ବିକ୍ରମେ ଦୀର୍ଘ ୧୯ବର୍ଷ କଲିଜିଏତ ସ୍କୁଲ୍ ର ସ ହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକରି ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ଅବସର ନେଇଥିଲେ ।
ଅବସର ସମୟେ ନାରାୟଣ ବାବୁ ତ୍ତ୍କାଳୀନ ରାଧାନାଥ ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜର ଶିକ୍ଷା ସଂପ୍ରସାରଣ ବିଭାଗରେ ସମନ୍ୱୟ ଅଧିକାରୀ ଭାବେ ୩ ବର୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।ସ୍କୁଲ୍ ଶିକ୍ଷକ ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ ସେ ବ ହୁ ସେମିନାର, ରିଫ୍ରେସର୍ସ କୋର୍ସ , କର୍ମଶାଳୀ ପ୍ରଭୁତି ମାଧ୍ଯମରେ ରାଜ୍ଯର ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରଭୂତ ଉନ୍ନତି ସାଧନ କରାଇଥିଲେ ।ପରେ ଘରେ ତିନି ବର୍ଷ ପାଇଁ ମାଧ୍ଯମିକ ଶିକ୍ଷକବୋର୍ଡ଼ ର ଗଣିତ ଶିକ୍ଷା ପଦ୍ଧତିର ବିଶେଷଜ୍ଞ ଭାବରେ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ହାଇସ୍କୁଲ୍ ମାନଙ୍କୁ ଯାଇ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷାର ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ କର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଲେଖକ ଏଭଳି ପ୍ରବାଦ ପୁରୁଷ, କୃତୀ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ପୂରା ଚାରିବର୍ଷ ଛାତ୍ର ହେବାର ଏବଂ ଆଉ ଚାରିବର୍ଷ ସେଇ କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲ୍ ରେ ତାଙ୍କର ସ ହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ହେବାର ସଔଭାଗ୍ଯ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଚାଳିଶ ଦଶନ୍ଧିରେ ଛାତ୍ର , ପଚାଶ ଦଆନ୍ଧିରେ ଶିକ୍ଷକ ।
କୁହାଯାଏ ଶିକ୍ଷକର ଜୀବନ ବୈଚିତ୍ରହୀନ ।ସେଇ ଏକା ଗୁଳାରେ ଦିନ ପରେଦିନ,ମାସ ପରେ ମାସ, ବର୍ଷ ପରେ ବର୍ଷ ପାଟୀଗଣିତ,ବୀଜଗଣିତ ଜ୍ଯାମିଟି ତ୍ରିକୋଣମିତି ଇତ୍ଯାଦିର ସୂତ୍ରବିଶ୍ଲେଷଣ, ଇତିହାସର , ଘଟଣାବଳୀ, ଭୂଗୋଳର ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ଯ ଇତ୍ଯାଦି ବଖାଣିବାରେ କଟିଯାଏ ।ଥଟ୍ଟାରେ ଆଗନାଳର ଅବଧାନଙ୍କୁ ଲୋକମୁଖର 'ପିଚଣ୍ଡାଓଲୁ' ଆଖ୍ଯା ଦିଆଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶିକ୍ଷକର ଜୀବନ ବୈଚିତ୍ର୍ଯହୀନନୁହେଁ ।ପାଠ୍ଯବିଷୟ ଗଣିତ ହେଉ, ସାହିତ୍ଯ ହେଉ କି ଇତିହାସ ବା ଭୂଗେଳ ହେଉ, ଏ ସବୁ ନିଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପାଠ୍ଯକ୍ରମ ମାଧ୍ଯମରେ ସ୍ତରୀକୃତ ଶିକ୍ଷାର ମାନ ଦଣ୍ଡ ନିରୂପଣରେ ସ ହାୟକ ହୋଇଥାଏ ମାତ୍ର ।୧୯୪୩ରେ ଲେଖକ କଲିଜିଏଟ୍ ରେ ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଥିଲେ । ସେଇ ବର୍ଷ ଜିତେନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ମ୍ଯାଟ୍ରିକ୍ ରେ ସମଗ୍ର ବିହାର ଓଡ଼ିଶା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ପାଇଥଲେ ।ସେ ଆଜି ଆମେରିକାର ଏକ ଅତି ଉନ୍ନତ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟରେ ବିଖ୍ଯାତ ଦର୍ଶନ ପ୍ରଫେସର ।ନରେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ନାୟକ ଜଣେ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଖ୍ଯାତି ସମ୍ପନ୍ନ ଇଞ୍ଜିନିୟର୍ ଏବଂ ତ୍ରିବିକ୍ରମ ପତି ପୃଥିବି ବିଖ୍ଯତ ଗଣିତଜ୍ଞ ଏମାନେ ନାରାୟଣ ପତିଙ୍କ ଛାତ୍ର ।ଏଇଟା ଦେଖିବା ଜାଣିବା କଥା ।ୟାର ବ ହୁ ଆଗ ଓ ପଛ ରହିଛି , ଯାହାକି ବ ହୁ ଅଜଣା, ତାହାଛଡ଼ା ନାରାୟଣ ବାବୁଙ୍କ ଅସଂଖ୍ଯ ଛାତ୍ର କେତେକ ପ୍ରଖ୍ଯାତ ପ୍ରଶାସକ, ମନ୍ତ୍ରୀ, ନ୍ଯାୟମୂର୍ତ୍ତି, ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଖ୍ଯାତିସମ୍ପନ୍ନ ଶିଳ୍ପ୍ପ୍ ପତି ,କେତେ ଡାକ୍ରର ଇଞ୍ଜିନିୟର ,ପ୍ରଫେସର,ଶିକ୍ଷକ, ବ୍ଯବସାୟୀ ପ୍ରଭୃତି ଆମ ରାଜ୍ଯ ଓ ରାଜ୍ଯ ବାହାରେ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଟିତ ।ସେମଙ୍କ ମଧ୍ଯରୁ କେହି ହୁଏତ ଆଜି ପୀଥାଗୋରାସ୍ ଙ୍କ ଉପ୍ ପାଦ୍ଯକି ବ୍ରହ୍ଞୁପ୍ତଙ୍କର ଗାଣତିକ ସତ୍ଯ ହୁଏତ ପ୍ରମଣ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସେହିମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ନାରାୟଣ ପତି ଏ ସବୁ ସୋପାନ ଚଢିବ ପାଇଁ ସଳଖେଇ ଥିଲେ ,ବିଶ୍ୱସ୍ରରର ମଣିଷ ଟିଏ ମାନ ହେବାକୁ ସାହାଯ୍ଯ କରିଥିଲେ,ସେ ଶିକ୍ଷକ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ବିସ୍ମୂତି ହେବେ ନାହିଁ । ସମୟ ସୁଅରେ ଦିନ ,ମାସ ,ବର୍ଷ ଗଡ଼ି ଚାଲିଥିଲା ।କାର୍ଯ୍ୟର ସମୟସୀମା ସରିଲା ।ଅବସର ସମୟ ଆସିଲା ।ନାନା ଦାଯତ୍ୱ ନାରାୟଣ ବାବୁ ଅବସର ପରେବି ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।ସମୟ ସୀମାରେ ସେ ସବୁ ଛାଡ଼ିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ପଡ଼ିଥିଲା,କିନ୍ତୁ କାମ ତାଙ୍କୁ ଛାଡ଼ିଲା ନାହିଁ ।ଶେଷରେ କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲ୍ ର ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଛାତ୍ର ତ ତ୍ କାଳୀନ ପୋଲିସ୍ ଆଇ , ଜି ଶ୍ରୀକାନ୍ତ ଘୋଷଙ୍କ ଅନୁରୋଧ ଏଡ଼ି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଓଡ଼ିଶା ପୋଲିସ୍ ହାଇସ୍କୁଲ୍, କଟକ ତୁଳସୀପୁରର ପ୍ରତିଷ୍ତାତା ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ଦାୟିତ୍ୱ ୧୯୬୪ରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ୧୯୬୪ରୁ ୧୯୭୯ । ଦୀର୍ଘ ପନ୍ଦରବର୍ଷ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କାମ କରି ପୂରା ସକ୍ଷମ ଥାଇ ଅଶୀ ବର୍ଷ ବୟସରେ କନିଷ୍ତମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉକ୍ତ ପଦବୀ ସେ ଛାଡ଼ି ଦେଇଥିଲେ ।
ଜୀବନର ଶେଷ ମୂହୁର୍ତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନାରାୟଣ ବାବୁ ଥିଲେ ଏକ ତେଜୀୟାନ୍ ଦୀପଶଖାଭଳି । ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ଅବସର ନେବା ପରେ ବହୁବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଶକ୍ତି ଅତୁଟ ରହିଥିଲା । ଆହୁରି ୨୨/୨୩ ବର୍ଷ ସେ ସୁଚାରୁ ରୂପେ ତାଙ୍କ ଦାୟିତ୍ୱ ନିର୍ବାହ କରିଥିଲେ ।ଦେଖିବାକୁ ସୌମ୍ଯ ,ଗୌରବର୍ଣ୍ଣ,ଡ଼େଙ୍ଗା ଚେହେରା । ପ୍ରଭାତର ପୂଜାକାଳୀନ ଚନ୍ଦନ ଟୋପାଟି ଦିନଯାକ କପାଳରେ ଝଟକୁଥାଏ । ପାଟିରେ ପାନ ଖଣ୍ଡ ପରେ ପାନ ଖଣ୍ଡ ଭର୍ତ୍ତି । ଦନ୍ତ ବିହୀନ ହେଲେ ବି ମୁଖମଣ୍ଡଳ ପୂରିରହିିଥାଏ । ଶ୍ରେଣୀ ଗୃହରେ ପାଠଦାନ ଚାଲିଥାଏ ।ଅତି କୌଶଳରେ ପାନ ଖଣ୍ଡମାନ ତାଙ୍କ ସ୍ଥାନ ପୂରଣ କରନ୍ତି। ନାରାୟଣ ପତି ଯେ ଜଣେ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର ଗଣିତ ଶିକ୍ଷକ, ଛତ୍ରବତ୍ସଳ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ କେବଳ ଥିଲେ, ତାହା ନୁହେଁ,ସେ ଥିଲେ, ଏସବୁ ସହିତ ଜଣେ ଛାତ୍ରପ୍ରେମୀ ସ୍କୁଲ୍ ପ୍ରେମୀ, ରସଗ୍ରାହୀ,ପୂରାତନ ସାହିତ୍ୟ ଆଉ ନୃତ୍ଯନାଟିକା ରସିକ ଓ ସର୍ବୋପରି ଜଣେ ବନ୍ଧୁପ୍ରେମୀ ଭଲ ମଣିଷ।
ନାରାୟଣ ପତି ନିଜର କର୍ମକ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ କର୍ମକୁ ପ୍ରାଣ ଦେଇ ଭଲପାଉଥିଲେ । ତା'ର ଏକ ଅଙ୍ଗେନିଭା ନମୁନା । ଲେଖକ ଛାତ୍ର ଥିବା ବେଳର ଘଟଣା। ମାଟ୍ରିକ୍ ଶେଷ ବର୍ଷ, ଶ୍ରେଣୀ । ଶେଷମାଟ୍ରିକ ପରୀକ୍ଷା ପାଇଁ ବଛା ବଛି ପରୀକ୍ଷା ସରିଯାଇଥିଲା ।କିନ୍ତୁ ପାଠ ତାଙ୍କର କେଭେଁ ସରେନାହିଁ । ଏ ଥିଲା ସ୍କୁଲ୍ ନିର୍ଘଣ୍ଟର ଅତିରିକ୍ତ ଗଣିତ କ୍ଲାସ୍ । ଆମ ଏକାଦଶ ଶ୍ରେଣୀର ସବୁ ବଛା ବଛା ପିଲା ଏଇଠି ଏକାଠି ହୋଇଥାନ୍ତି। ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରଥମ ଦଶଜଣଙ୍କ ଭିତରେ ଦଶମ ପିଲାର ବି ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ ହେବାର ସୁଯୋଗ ରହିଥାଏ ।ସମସ୍ତଙ୍କ ଭିତରେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଚଳୁଥାଏ । ପାଠ୍ଯପୁସ୍ତକ ବହିର୍ଭୁତ ବହୁ ବିଭିନ୍ନ ଗଣିତ ବହିରୁ ବଛା ବଛା ପ୍ରଶ୍ନ ପଚରାଯାଏ । ପ୍ରଶ୍ନ ସମାଧାନ ଦିଗରେ ଶ୍ରେଣୀର ମେଧବୀ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଚାଲୁ ରହିଥାଏ । ଅନ୍ଯମାନେ ଶ୍ରେଣୀ ସମାଧାନରୁ ଶିଖନ୍ତି। ସେଦିନ ଅତିରିକ୍ତ ଜ୍ଯାମିତିର ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରଶ୍ନ ଆସିଲା । ନଅଟି ବିନ୍ଦୁ ନେଇ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତର ଗତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସତ୍ଯର ଏକ ବିବିଧ ପ୍ରଶ୍ନ। ଶ୍ରେଣୀର ଟାଣୁଆ ପିଲାମାନେ କିଛି ସମୟ ଥମିଗଲେ । କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ଯକରି ନିୟମିତ ଶତକଡ଼ା ତିରିଶ-ଚାଳିଶ ରଖୁଥିବା ଜଣେ ଆମ ସଙ୍ଗ ହାତଟେକି ଜଣାଇଲା,"ସାର୍ ମୁ କରିଦେବି ।" ନାରାଯଣ ବାବୁ ତଥାପି ବୋଧହୁଏ ସମାଧନର ବାଟ ଉଣ୍ଡାଳୁଥାନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ମାନେ ମଧ୍ଯ । ଏ ଭିତରେ ଥାଇ କେତେଟା ହାତ ଉଠିଲାଣି । କିନ୍ତୁ ନାରାୟଣ ବାବୁ ପ୍ରଥମ ପିଲାକୁ ମଜାରେ ପଚାରିଦେଲେ,"ବନ୍ଧୁ ,ଠିକ୍ ପାରିବ" ? ଉତ୍ତର-ଜବର ହଁ ।'ବିସ୍ମିତ କଲ ମୋତେ ବନ୍ଧୁ । ଆସ ଏବେ ବୋର୍ଡ଼କୁ ।' ସେ ଆସିଲା, ଠିକ୍ ଠିକ୍ ଚିତ୍ରଟିଏ ଆଙ୍କି ଧାରା ଅନୁସାରେ ପ୍ରମାଣ ଆଡ଼େ ମୋହିଲା ହଠାତ୍ ତାଙ୍କ ପାଟିରୁ ବାହାରି ପଡ଼ିଲା ଚମ୍ପୂର 'କ' ଗୀତ "କି ହେଲାରେ, କହିତ ନୁହଁଇ ଭାରତୀରେ" । ଠିକ୍ ଠିକ୍ ସେ ଜ୍ଯାମିତିର ରାଜ୍ଯର ପ୍ରମାଣ ବାଟରେ ଆଗେଇଛି ...। ଶୁଭିଲା 'ଖ' ଛାନ୍ଦ "ଖରାପତୁ ହେଲୁରେ ।ଖେଳା ଲୋଳା ବାଳକତୁ କି ସାହସ କଲୁରେ ? "ପ୍ରମାଣ ପ୍ରାୟ ଆଖର ।ମୁଣ୍ଡ ତାଙ୍କର ନ ଇଁ ଗଲା ମୁହଁପାତି 'ଗ' ଛାନ୍ଦ "ଗଲାଣତ ତ ଗଲା କଥାରେ ..."। ଧାରାବାହିକ ଭାବରେ ଠିକ୍ ଠିକ୍ ବାଟରେ ପ୍ରମାଣର ଶେଷଧାଡ଼ି ଲେଖୁ ଲେଖୁ,ଜୋର୍ ରେ ଶୁଭିଲା,'ଘ'ଛାନ୍ଦ "ଘେନାଇ ଆମ୍ଭେ ଯେତେ କହିଲୁରେ, ଘେନିଲୁ ନାହିଁ'ବାବୁ'ପ ହିଲୁରେ ,'ବାବୁ' ସମ୍ବଲପୁର ରହଣିର ପ୍ରଭାବ।ପୁଅର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ "ବାବୁ" । କହୁ କହୁ ନାରାୟଣ ବାବୁ ଡ଼ାଏସ୍ ଛାଡ଼ି ତଳକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସି ଆମ ସାଙ୍ଗ ଛାତ୍ରଟିକୁ ଗାଢ଼ ଅଭିବାଦନ ଜଣେଇଲେ । ଆଖିରୁ ତାଙ୍କର ଲୁହ ଠପ୍ ଠପ୍ ଖସି ପଡ଼ୁଥିଲା ସେ ଥିଲା ଆନନ୍ଦର ଆଉ ଦୁଃଖର ଅଶ୍ରୁ । ଆନନ୍ଦ ହୋଇଛି,କଟକର ସ୍କୁଲ୍ ମାନଙ୍କ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ କଲିଜିଏଟ୍ ର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଅଧିକା ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ମିଳିବାର ଆଶା,ଦୂଃଖ ହେଉଛି, ସେ ଛାତରର ଗଣୀତ ସୁଧାରି ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତାରିବା ପାଇଁ ହାତରେ ଯଥେଷ୍ଟ ବେଳ ନାହିଁ । ଆଉ ମାତ୍ର ମାସ ଦୁଇଟା । ଆମ ସାଙ୍ଗ ଜଣକ ଅନ୍ଯାନ୍ଯ ସବୁ ବିଷୟରେ ଧୂରୀଣ । କେବଳ ଗଣିତ ରେ ପାଶ୍ ନମ୍ବର ସୀମାରେ ରହିଯାଏ । ଶତକଡ଼ା ପଚାଶ-ଷାଠ ଏ ଉଭୟ ଗଣିତରେ ମିଳିଗଲେ,ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ତା'ର ନିଶ୍ଚିତ । ଏଇ ଭାବନାରେ ସେଦିନ ଶ୍ରେଣୀ ଗୃହରେ ତାଙ୍କ ଆଖିରେ ଲୁହ ଆସିଯାଇଥିଲା । ସେଭଳିଶିକ୍ଷକ ,ସେଭଳି ଛାତ୍ରପ୍ରେମୀ ମଣିଷ ବିରଳ ନିଶ୍ଚ୍ୟ ।ତ ଥାପି ସେ ବ ହୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ମାତ୍ର ତିନି ନମ୍ବର ପାଇଁ ଆମ ବନ୍ଧୁଙ୍କ ହାତରୁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀଟି ଖସିଯାଇଥିଲା । ଆମର ସେ ସାଙ୍ଗ ଜଣକ ଓଡ଼ିଶାର ଜଣେ ସୁସାହିତ୍ଯିକ, ବାଗ୍ମି ପ୍ରବର, ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରଫେସର ହୃଦାନନ୍ଦ ରାୟ । ବିଭିନ୍ନ ସ୍କୁଲ୍ ର ଶ୍ରଣୀ ଗୃହରେ ଏମିତି ଅସଂଖ୍ଯ ଉଦାହରଣଯୋଗ୍ଯ ଘଟଣାସବୁ ରହିଛି । ଅବସର ପରେ କର୍ମ କ୍ଲାନ୍ତ ମଣିଷ ଟିକେ ଆରାମ ନାହିଁ।କିନ୍ତୁ ପତି ମହାଶୟ ଅବସର ପରେ ବିଅସରନ୍ତି କାମ ଭିତରେ ବୁଡ଼ି ରହୁଥିଲେ ତାଙ୍କର ଶେଷ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରହେଲା ଓଡ଼ିଶା ପୋଲିସ୍ ହାଇସ୍କୁଲ, ତୁଳସୀପୁର ।ତୁଳସୀପୁର କଟକର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳରୁ ଅନୁଗତ ଏକ ଉପାନ୍ତ ଅଞଳରେ ଅବସ୍ଥିତ।କିନ୍ତୁ ନାରାୟଣ ବାବୁଙ୍କ ଚେଷ୍ଟାରେ ଏହି ପୋଲିସ୍ ହାଇସ୍କୁଲ୍ ଟି ସାରା ରାଜ୍ଯରେ ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ସ୍କୁଲ୍ ର,ଗଔରବ ଅର୍ଜନ କରି ପାରିଥିଲା । ଇହା ତାଙ୍କର ଅନନ୍ଯ କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଟତା,ଅଦ୍ଧବସାୟ ଓ ଶୃକ୍ଖଳିତ ସଂଗଠନ ଶକକ୍ଷତି ପ୍ରଭୁତିର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ପରିଚୟ ବୋଲି ସର୍ବଜନ ସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ଯ ।
୧୯୮୨ ମସିହା କଥା।ସେତେବେଳକୁ ନାରାୟଣ ବାବୁ ଜିବୀତ ଥାନ୍ତି ।ତାଙ୍କର ଜଣେ ଛାତ୍ର କଲିଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲ୍ ଛାଡ଼ିବା ସେତେବେଳକୁ ଦୀର୍ଘ ୨୮ ବର୍ଷ ପୂରଣ ହେଇଥାଏ।ସେତେବେଳକୁ ସେ ସ୍କୁଲ୍ ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ଡ଼େପୁଟୀ ଟାଇରେକ୍ଟର ଥାନ୍ତି ।ସ୍କୁଲ୍ର ଏକ ସଭାରେ ଭାଷଣ ଦେବାପାଇଁ ସ୍କୁଲ୍ର ପ୍ରାକ୍ତନ ଛାତ୍ର ଓ ଶିକ୍ଷା ଅଧିକାରୀ ଭାବରେ ସେ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ଯାଇଥାନ୍ତି ।ସ୍କୁଲ୍ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟକୁ ପଶିବା ମାତ୍ରେ ନାରାୟଣ ବାବୁଙ୍କର ଏକ ବୃହତ୍ ଆବକ୍ଷ କୈଳଚିତ୍ର ଉପରେ ତାଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟି ପଡ଼ିଗଲା ।ହୃଦୟରେ ଅଜାଣତରେ ଏକ ଶକ୍ତ ଛନ କା ପଶିଗଲା।ଗତି ପ୍ରାୟ ବନ୍ଦ।ସମ୍ମାନ ଦେବା ପାଇଁ ଯୋଡ଼ହସ୍ତ ଉପରକୁ ଉଠିଗଲା। ବେଶ୍ କିଛି ସମୟ ସେ,ସେ ପ୍ରତିକ୍ରତି ଆଡ଼େ ଚାହିଁ ରହିଲେ ।ବାରଣ୍ଡାରେ ସିତେ ସେ ନାରାୟଣବାବୁଙ୍କର ପଦଚାରଣର ଯୋତା ଠକ୍ ଠକ୍ ଶବ୍ଦ ଶୁଭିଗଲା।ଶ୍ରେଣୀ ଗୃହରେ କାହାର ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଆଚରଣ ଦେଖିଲେ ଆଖି କଟମଟକରି ସେ ଯେପରି ଖନ୍ତିବସେଇବିତି ତାଙ୍କୁକାନରେ ଯେମିତି ବାଜୁଥାଏ।ସେ ଆଦଔ ବସାନ୍ତି ନାହିଁ। କାହାକୁ ଜୋରିମାନା ଚାରିଅଣା ବି କେଭେଁ କରନ୍୍୍ତି ନାହିଁ। କେବଳ କଥା ଆଉ କଡ଼ାଆ ଚାହାଣୀର ଶାସନ ।ସ୍କୁଲ୍ ହତା କୋଳାହଳରେ କମ୍ପୁଥାଏ।ପିଅନ ଙ୍କୁ ଘଣ୍ଟା ବାଡ଼େଇବାକୁ କ ହି କେବଳ କେଇ ମୂହୂ୍ରତ୍ତ ବାରଣ୍ଡାରେ ପଦଚାରଣ କରନ୍ତି ।ନିମିଷକ ଭିତରେ ସବୁ ପିଲା କ୍ଲାସ୍ ଭିତରେ ଚାରିଆଡ଼ ନିଶବ୍ଦ ।ଅମିତି ଅସାଧାରଣଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ପତି ସାର୍।ଅନୁକରଣୀୟ ଛାତ୍ରବାତ୍ସଲ୍ଯଭରା ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷକୀୟ ବ୍ଯକ୍ତିତ୍ୱର ମହାନତା ଏକାନ୍ତ ଅବିନଶ୍ୱର
ସବୁଜ ସାହିତ୍ଯ ସମିତିର ଅନ୍ଯତମ ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଓ ବିଶିଷ୍ଟ କବି ଭାବେ ବୈକୁଣ୍ଠ ନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓଡ଼ିଶାରେ ସୁବିଦିତ । ମାତ୍ର ସେ ଜଣେ ଉଚ୍ଚକୋଟିର ଶିକ୍ଷକଭାବେ ତାହାଙ୍କ କର୍ମଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଏହା ହୁଏତ ଏ କାଳରେ ଅନେକଙ୍କୁ ଜଣା ନଥିବ । ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ସେ ପ୍ରାୟ ବତିଶ ବର୍ଷ ସହକାରୀ ବା ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସୁଖ୍ଯାତିର ସହିତ କାର୍ଯ ସମ୍ପାଦନ କରିଥିଲେ । ୧୯୪୦-୪୨ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ୍ରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ,ଏହି ସମୟରେ ଲେଖକ ତାଙ୍କର ଛାତ୍ର ହେବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ମଧ୍ୟ ସେ ତାହାଙ୍କ ମହନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ବିଷୟରେ ଯତ୍କିଞ୍ଚିତ୍ ଅବହିତ ହୋଇପାରିଥିଲା । ଏହାର ଭିତ୍ତିରେ ଏହି ରଚନାଟି ପ୍ରସ୍ତୁତ। ୧୯୪୦ ବେଳକୁ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ କବି ଭାବରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ୱିକୃତି ଲାଭ କରିସାରିଥିଲେ। ଏହା ସେ କାଳର ଛାତ୍ରମାନେ ମଧ୍ୟ ଊଣା ଅଧିକେ ଜାଣିଥିଲେ। ଏଣୁ ଏପରି ଜଣେ ଜଣାଶୁଣା କବିଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ପାଇ ଆମେ ବେଶ୍ ଖୁସି ହୋଇଥିଲୁ । ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ଥିଲେ ଦେଖିବାକୁ ଦୀର୍ଘକାୟ ସୁପୁରୁଷ । ଆକର୍ଷଣୀୟ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଚେହେରା । ପରିଧେୟ ଚାଲିଚଲଣ ଓ ବ୍ୟବହାର ପୁରୀକୁ ଆସି ସେ ପ୍ରଥମେ ବିଶ୍ୱମ୍ଭର ବିଦ୍ୟାପୀଠ (ସେ ବେଳର ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ ବେଙ୍ଗଲୀ ସ୍କୁଲ) ଓ ପରେ ପରୀ କଲେଜ (ସେ ବେଳର ପୁରି ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ) ପାଖରେ ଭଡ଼ା ଘରେ ସପରିବାର ରହୁଥିଲେ। ସେ କାଳରେ ସ୍କୁଲ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଘରକୁ ଛାତ୍ରମାନେ ପାଠ୍ଯ ବିଷୟ ବୁଝିବା ଲାଗି ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦରେ ଯାଆସ କରୁଥିଲେ। ଆଜିକାଲି ଭଳି ଘରୋଇ ଟିଉସନ୍ ରୀତି ବ୍ଯାପକ ଭାବେ ଚଳୁନଥିଲା । ସେହି ସମୟରେ ବୈକୁଣ୍ଠ ସାର୍ଙ୍କ ଘରକୁ ମୁଁ ମୋର ସହପାଠୀଙ୍କ ସହ କେତେଥର ଯାଇଥିଲି। ଅବଶ୍ଯ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ।
ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ଥିଲେ ସଙ୍ଗୀତନୁରାଗୀ । ତାଙ୍କର ଝିଅ କେତୋଟି ଗୀତ ଗାଉଥିଲେ । ମନେ ପଡୁଛି, ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ଜ୍ଯେଷ୍ଠା କନ୍ଯା, ପରର୍ବତ୍ତୀ କାଳର ଭାରତ ବିଖ୍ଯାତ ସଙ୍ଗୀତକଣ୍ଠ ଶିଳ୍ପୀ ସୁନନ୍ଦା ପତ୍ତାନାୟକ ପୁରୀ ର କେତେଟି ଉତ୍ସବ ଅନୁଷ୍ଟାନରେ ପ୍ରରମ୍ଭିକ ସଙ୍ଗୀତ ଗାନ କରୁଥିଲେ। ସାର୍ଙ୍କ ଘରକୁ ଗଲେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିବା ବହୁତ ବହିପତ୍ର ଓ ସିତାର ଭଳି କେତେକ ବାଦ୍ଯଯନ୍ତ୍ର। ଶୁଣୁଥିଲେ, ସାର୍ ଏହି ମଝିରେ ମଝିରେ ବଜାନ୍ତି । ସାର୍ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ଆମକୁ ଇଂରାଜୀ କବିତା ଓ ଇତିହାସ ପଢାଉଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଓଡିଆ ଓ ଇଂରାଜୀ ଉଚ୍ଚାରଣ ଥିଲା ବାଶ୍ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଓ କଣ୍ଠସ୍ୱର ଥିଲା ଗୁରୁଗମ୍ଭୀର ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲରେ ଅନ୍ଯାନ ଶିକ୍ଷକ ଠାରୁ ତାଙ୍କର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ଯ ବେଶ୍ ବାରିହୋଇ ପଡୁଥିଲା। ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଛାତ୍ର ସମାଜ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହେବାଥିଲା ସ୍ୱାଭାବିକ । ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ବ୍ଯବହାର ଥିଲା ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ଯପୂର୍ଣ୍ଣ। ଏହି ସମୟରେ ୨ୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଇଥିଲା ଓ ସେ ବାମପନ୍ଥୀ ରାଜନୈତିକ ଆଦର୍ଶ ପ୍ରତି ଅନୁରାଗୀ ଥିବା ଜଣାଯାଉଥିଲା। ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଭୀକ, ଉଚ୍ଚାଭିଳାଷୀ ଓ ସାହସୀ ଦେବାଲାଗି ସେ ପରାମର୍ଶ ଦେଉଥିଲେ।
ବୋଧହୁଏ ୧୯୪୦ର ଶେଷ ଆଡକୁ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ କେତେମାସ ପାଇଁ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜକୁ ଓଡିଆ ବିଭାଗର ଅଧ୍ଯାପକ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଓ ପରେ ଯୁଦ୍ଧବିଭାଗ ପବ୍ଲିସିଟି ଅଫିସର୍ ଭାବରେ କଟକରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା । ମାଟ୍ରିକ୍ଯୁଲେସନ୍ ପାସ୍ କଲା ପରେ ମୋତେ ମଧ୍ଯ ପଢିବା ଲାଗି କଟକ ଆସିବାକୁ ପଡିଥିଲା । ସେତିକିବେଳେ ସାରଙ୍କ ପାଖକୁ ମୁଁ ବହୁବାର ଯାଇଛି ଓ ଲାଭ କରିଛି ତାଙ୍କର ସସ୍ନେହ ଆତିଥ୍ଯ ଓ ଆଦର । ପ୍ରାକ୍ତନ ଛାତ୍ର ଭାବରେ ତାଙ୍କର ଏଇ ମମତା ଭୁଲିବାର ନୁହିଁ। ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ତାଙ୍କ ରଚନାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ କିଞ୍ଚିତ ପ୍ରତିକୂଳ ଅଭିମତ ମୁଁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲା। ତଥାପି ଆମର ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ସ୍ନେହ ଓ ଭକ୍ତିର ସମ୍ପର୍କ ତିଳେ ହେଲେ କ୍ଷୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇନଥିଲା। ଏହିପରି ଉଦାର ସୌଜନ୍ଯସମ୍ପନ୍ନ ଓ ସ୍ନେହଶୀଳ ଥିଲା ବୈକୁଣ୍ଠନାଥଙ୍କ ବ୍ଯକ୍ତିତ୍ୱ ।
ପବ୍ଲିସିଟି ଅଫିସର ପଦରୁ ଅବ୍ଯାହତି ଲାଭ କରି କବି ପୁଣି ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ , ପ୍ରୌଢଶିକ୍ଷା ଅଫିସର , ସ୍କୁଲ୍ ଇନିସ୍ପେକ୍ଟର ଭବେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାମକରି ଅବସର ଗ୍ରହଣ କଲେ । ରାଣୀହାଟ ଗଉଡ଼ସାହିରେ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଜାଗାଟିଏ କିଣି ସେଉଠି ଛୋଟ ଘରଟିଏ ତିଆରିକରି ରହିଲେ। ଦିନେର ପୁଣି ସ୍ନାନାଗାରରେ ପଡିଯାଇ ତାଙ୍କର ଗୋଡଟି ଜଖମ ହୋଇଗଲ। ବୟସର ପ୍ରଭାବରେ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତି ମଧ୍ଯ କ୍ଷୀଣ ହୋଇ ଆସୁଥାଏ। ତଥାପି ଦୃଢମନାକବି ଅନ୍ଯ କାହାରି ସେବା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଚାହୁଁ ନଥିଲେ। ଉପରମହଲାରେ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ସେ ସ୍ୱପାକୀ ଓ ସ୍ୱାବଲମ୍ବା ଭାବେ ଚଳୁଥାନ୍ତି। ତଳ ମହଲାରେ ରହନ୍ତି ତାଙ୍କ ପରିବାରବର୍ଗ। ଅଧ୍ଯୟନ ଓ ସାମୟିକ ଲେଖାଲେଖି କରିବା ରେ ତାଙ୍କର ଅବସର କାଳ କଟିଯାଉଥିଲା। ଜରାଗ୍ରସ୍ତ ହେଲେ ବି ସେ କିପରି ଜ୍ଞାନପିପାସୁ ଥିଲେ, ତାହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରୁ ଅନୁମେୟ।
୧୯୭୦ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ମାସର କଥା-ଦିନେ ହଠାତ୍ ସାର୍ ଙ୍କଠାରୁ ଖଣ୍ତିଏ ଚିଠି ପାଇଲି। ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯିବାଲାଗି ସେ ମୋତେ ଅନୁରୋଧ କରିଛନ୍ତି ସେଇ ଚିଠିରେ। ସେଇ ଦିନ ଅପରାହ୍ନରେ ଯାଇ ତାଙ୍କ ଘରେ ପହ୍ଞ୍ଚିଲି। କ'ଣ ବା ମୋ ପାଖେ ସାର୍ ଙ୍କ କାମ। ସେତେବେଳେ ମୁଁ ଥିଲି ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ପୂର୍ବ ଛାତ୍ରୀବାସର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ। ଭାବିଲି, ହୁଏତ ଛାତ୍ରୀବାସରେ କାହାକୁ ରଖିବା ସମ୍ପର୍କ ରେ ମୋତେ କିଛି କହିବାକୁ ସାର୍ ଚାହାନ୍ତି। ଦୁଃଖ ସୁଖ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେଲାପରେ କାହିଁକି ମୋତେ ଡକାଇଛନ୍ତି ସେ କଥା ପଚାରିଲି। ସାରଙ୍କ ଉତ୍ତର ଶୁଣି ମୁଁ ବିସ୍ମିତ। କହିଲେ-" ବୁଝିଲ, ଜାନକୀ ଗୋଟିଏ ବହି ପଢିବାକୁ ମୁଁ ବହୁ ଦିନରୁ ଖୋଜୁଛି। ଶୁଣିଲି , ତମ ଲାଇବ୍ରେରୀରେ ସେହି ବହିଟି ଅଛି। ଅନେକଙ୍କୁ କହିଲିଣି, କେହି ଆଣିଦେଲେ ନାହିଁ। ତମେ ଟିକିଏ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ପାଇବ। ବିହିଟି ହେଉଛି, ଶଶୀଭୂଷଣ ଦାସଗୁ " ଅବସକିଓଅର୍ ରେଜିଜିୟମ୍ କଲ୍ଟଜ୍ଞ " ମାତ୍ର ୧୫ ଦିନରେ ମୁଁ ତାନ୍କୁ ପଡି ଫେରାଇ ଦେବି ।"
ପଚାରିଲି - " ସାର୍ ! ଆପଣ ଆଖିକୁ ପରା ଭଲ ଦେଖାଯାଉ ନାହିଁ । ଯେତିକି ସାମାନ୍ୟ ଦେଖାଯାଉଛି ସେଥିରେ ଆଖିକୁ ବିଶ୍ଆମ ଦେବା କଥା ।
ସେ କହିଲେ - ସେଇଥିରେ ତ କଷ୍ଟେମଷ୍ଟେ ଚଳୁଛି । ମ୍ଯାଗ୍ନିଫାଇଙ୍ଗ୍ ଗ୍ଲାସ୍ ର ସାହାଯ୍ଯ ତ ନେଉଛି। ନପଢି ରହିପାରିବି କେମିତି ?
ତା'ପରେ ଅନେକ ସମୟ କଥାବାର୍ତ୍ତା, ପରକୀୟା ପ୍ରୀତିତତ୍ତୱ କିପରି ସବୁ କାବ୍ଯ ସାହିତ୍ଯର ପ୍ରେରଣା ର ଉସ୍ଚ ସେ ବିଷୟରେ ତାଙ୍କର ଅଭିମତ ସେ ମୋତେ ବୁଝେଇଲେ। ଦୋତାଲାର ସେଇ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ସାରା ଗୁଡାଏ ବହିପତ୍ର, ଦେବ ଦେବୀଙ୍କ ପ୍ରତିକୃତିରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଷ୍ଟୋଭ୍ ପ୍ରଭୃତି ବହୁ ବ୍ଯବହାର୍ଯ୍ଯ ଉପକରଣ। ସେଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଲାଗି ଛୋଟ ବାଲକୋନୀ, ସେଇଠି ଯାଇ ପୁଣି କେତେ ସମୟ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେଲୁ। ସେ ଚାହୁଁଥିବା ବହି ଲାଇବ୍ରେରୀରୁ କେହି ନେଇ ନଥିଲେ ଦିନେ ଦୁଇଦିନ ମଧ୍ଯରେ ଆଣି ଦେଇ ଯିବି କହି ବିଦାୟ ନେଇ ଫେରିଲି।
୨/୪ ଦିନ ପରେ ବହିଟି ନିଜ ଦାୟିତ୍ୱରେ ଆଣି ତାଙ୍କୁ ଦେଇଗଲି। ବହିଟି ଆକାରରେ ବେଶ୍ ବଡ।
ପ୍ରାୟ ୨୫୪ ପୃଷ୍ଠାର ବହି।୧୫/୨୦ ଦିନ ପରେ ଯାଇ ବୁଝିଲି, ସାର୍ ବହିଟି ଶେଷ କରିପାରି ନାହାନ୍ତି । ବହିଟି ଫେରାଇବା ଜରୁରୀ ନଥିଲା; ଏମିତି ୨/୩ ମାସ ବିତିଗଲା। ଇତ୍ଯବସରରେ ମୋର କଟକରୁ ବଦଳି ଆଦେଶ ଆସି ପ ହ୍ଞ୍ଚିଲା। ଲାଇବ୍ରେରୀରୁ ନେଇଥିବା ସମସ୍ତ ବହି ଫେରାଇଦେବା ଆବଶ୍ଯକ। ସାର୍ ଙ୍କୁ ଦେଇଥିବା ବହିଟି ଆଣିବା ଲାଗି ଦିନେ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲି।
ସାର୍ କହିଲେ- ବହିଟିର କାମ ସରିଯାଇଛି। ବେଶ୍ ପାଣ୍ତିତ୍ଯପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦେୟ ଲେଖା। ଯାହା ସେଥିରୁ ନୋଟ୍ କରିବାର କଥା ମୁଁ ଟିପିରଖିଛି। ଏହା କହି ବହିଟି ଫେରାଇଦେଲେ। କୌତୁହଳବଶତଃ କ'ଣ ନୋଟ୍ କଲେ ପଚାରିବାରୁ ତାଙ୍କ ନୋଟ୍ ଖାତାଟି ଦେଖାଇଲେ। ପ୍ରାୟ ୫୦/୬୦ ପୃଷ୍ଠା ବ୍ଯାପୀ ନୋଟ୍। ସେଇ ବହିଟିରୁ ଏଠୁ ସେଠୁ ସେ ନିଜ ହାତରେ ଟିପିଥାନ୍ତି। ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ଯରେ ସାର୍ ଙ୍କ ଆଡକୁ କିଛି ସମୟ ଚାହିଁ ରହିଲି। ଧନ୍ଯ ଏହି ବିଦ୍ଯାନୁରାଗ। ମନରେ ବାରମ୍ବାର ଏଇ ପ୍ରଶ୍ନ ମୋର ଉଦିତ ହୋଇଥିଲା। ୬୪ ବର୍ଷ ବୟସରେ, ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତି କ୍ଷାଣତମ ହେବା ଅବସ୍ଥାରେ ଏତେ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରି ସାର୍ କାହିଁକି ଏଇ ନୋଟ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଛନ୍ତି। ଏଠିତ ଚାକିରିଟିଏ ହୋଇଗଲେ ପୋଥିରେ ଡୋରି ବନ୍ଧା ହୁଏ। ଏପରିକି ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କର ମଧ୍ଯ ପ୍ରମୋଶନ ଆଶାରେ ଅଥବା ନାମ ପାଇଁ କେହି କେହି ଥେସିସ୍ ବା ନିବନ୍ଧ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାନ୍ତି। ମାତ୍ର ସାର୍ ଙ୍କର ଏ ବୟସରେ ଏ ସବୁରେ କି ଆବଶ୍ଯକ ?
କେବଳ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ ପାଇଁ ସିନା ଏତେ କୃଚ୍ଛା ସାଧନା। ଅନ୍ତିମ ସମୟର ଅବ୍ଯବହିତ ପୂର୍ବରୁ ମଧ୍ଯ ସେ ନିଜ ଗ୍ରାମରେ ସେଇ ଉପନିଷଦ ଚର୍ଚ୍ଚା କରି ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ତ୍ଯାଗ କଲେ। ଆଜୀବନ ଏହି ଜ୍ଞାନ-ତପସ୍ୱୀଙ୍କୁ କୋଟି ନମସ୍କାର। ଭାଗ୍ଯରେ ଥିଲେ ଏପରି ଶିକ୍ଷକ ସିନା ମିଳନ୍ତି।
ତାଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିଛି, କର୍ମଗୀବନରେ ଉପରିସ୍ଥ ହାକିମଙ୍କ ରୋଷ, ଔଦ୍ଧତ୍ଯ ଓ ସରକାରୀ ନାଲିଫିତାର ଅବହେଳା ସେ ବହୁତ ଭୋଗିଛନ୍ତି। ତଥାପି ବହୁକୁଟୁମ୍ବୀ ପରିବାରର ନାନା ଜଞ୍ଜାଳ ଓ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ଯରେ ପୁତ୍ରଶୋକର ନିଦାରୁଣ ଆଘାତ ମଧ୍ଯରେ ଅବିଚଳିତ ଉଦାସୀ ରହି ସେ କାଳ କଟାଇଗଲେ। ଆଜୀବନ ସାହିତ୍ଯସାଧନାର ସ୍ୱୀକୃତି ସ୍ୱରୂପ ଉତ୍ତରୀୟଣ ର କବି ଭାବେ ତାଙ୍କୁ କେନ୍ଦ୍ର ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀ ଅବଶ୍ଯ ସମ୍ମାନିତ କରିଛନ୍ତି। ମାତ୍ର ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବେ ତାଙ୍କୁ ସମ୍ମାନିତ ଓ ସ୍ମରଣ କରିବାକୁ ଏହିପରେ ଆମେ କିଛି କରିନାହୁଁ। ୧୯୭୮ ଜାନୁଆରୀ ମାସ ପହିଲାଦିନ ସମ୍ବଲପୁର ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟ କବିଙ୍କୁ ସମ୍ମାନିତ କରିବାକୁ ଆନୁଷ୍ଠନିକ ଭାବେ ପୂଜ୍ଯ ପୂଜା ପାଇଁ ଏକ ପ୍ରଶଂସନୀୟ ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିଥିଲେ। ଭଗ୍ନ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ଯ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେହି ଉସ୍ଚବରେ ଯୋଗିଦେବା କବିଙ୍କ ପକ୍ଷେ ସମ୍ବବ ହୋଇନଥିଲା। ମାତ୍ର ଏହି ଉପଲକ୍ଷେ ସେ ଯେଉଁ ସାରଗର୍ଭକ ପ୍ରବନ୍ଧଟି ପଠାଇଥିଲେ, ତାହା ସେହି ଉସ୍ଚବର ପ୍ରଧାନ ଅତିଥି ଭାବେ ଶୁଣିବାର ସୁଯୋଗ ଏ ଲେଖକ ଲାଭ କରିଥିଲା। ଏହି ଥିଲା ଲେଖକ କବିଙ୍କ ସାହିତ୍ଯାଦର୍ଶ ଓ ଜୀବନାଦର୍ଶ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଏକ ସ୍ୱୀକାରୋକ୍ତି। ଏହି ପରେ ସମ୍ବଲପୁର ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟର ମୁଖପତ୍ର ସପ୍ତଷିରେ ବୋଧହୁଏ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି। ସମ୍ବବତଃ ଏଇଟି କବି ବୈକୁଣ୍ଠନାଥଙ୍କ ଶେଷ ରଚନା।
କବିଙ୍କ କାବ୍ଯସଞ୍ଚୟନ ୧୯୪୪ରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା। ତାହାଙ୍କ ଉତ୍ତରାୟଣ କବିତା ସଙ୍କଳନ ପାଇଁ ସେ କେନ୍ଦ୍ର ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲେ। ପୁସ୍ତକରୁ ଗୋଟିକରେ ସେ ନିଜ ହାତରେ ଉପହାର ଲେଖି ମୋତେ ଦେଇଥିଲେ। ଏହାକୁ ମୁଁ ଏଯାବତ୍ ସଯତ୍ନରେ ରଖିଛି ମହାର୍ଘ ମନେ କରି, ଆପଣାର ବହୁ ଅଭାବ ଥିଲେ ହେଁ କେନ୍ଦ୍ର ସାହିତ୍ଯ ଏକାଡେମୀରୁ ପାଇଥିବା ସମସ୍ତ ଟଙ୍କା, ବଡମ୍ବୀ କଲେଜକୁ ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ଭାବେ ଦାନ କରିଥିଲେ। ସେହିପରି ଆପଣା ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀର ସ୍ୱତ୍ତ୍ୱାଧିକାର ସେ ଓଡିଶାର ପ୍ରମୁଖ ଆୟ ଦୁଃସ୍ଥ ସାହିତ୍ଯିକଙ୍କ ସେବାରେ ନିୟୋଜିତ ହେବ ଏହା ହିଁ ଥିଲା ତାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ। ଏହିପରି ଉଦାରମନୀ ଥିଲେ ଶିକ୍ଷକ କବି ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ।
ପୂର୍ବତନ ଗଡଜାତ ବଡମ୍ବା ଗଡରେ ୧୯୦୪ ମସିହାରେ ଏକ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ସଂଗତିସମ୍ପନ୍ନ ପରିବାରରେ ସେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ତାହାଙ୍କ ନାମ ନାରାୟଣ ସୁମନ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ସେ ଥଲେ ନିର୍ଭୀକ ଓ ସ୍ୱାଧୀନଚେତା। ରାଜାଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ଅତ୍ଯାଚାର ବିରୋଧରେ ସେ ପ୍ରତିବାଦର ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ କରିଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ସେ ତାଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ବଡମ୍ବା ରାଜ୍ଯରୁ ଚାଲି ଯାଇଥିଲେ। ଏକ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମନିର୍ବାସନ ବରଣ କରିନେଇଥିଲେ। ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ପିତାଙ୍କଠାରୁ ଏଇ ଗୁଣ ଯେପରି ଉତ୍ତରାଧିକାର ସୂତ୍ରରେ ଲାଭ କରିଥିଲେ।
ବିଡମ୍ବାରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତ କଲା ପରେ ସେ କଟକ କଲେଜିଏଟ୍ ସ୍କୁଲରେ କେତେବର୍ଷ ଅଧ୍ଯୟନ କରିଥିଲେ । ଏହାପରେ ସତ୍ଯବାଦୀ ବନବିଦ୍ଯାଳୟ ଓ ଢେଙ୍କାନାଳ ହାଇସ୍କୁଲରେ ପଢି ସେଠାରୁ ମାଟ୍ରିକ୍ଯୁଲେସନ୍ ଓ ପରେ ରେଭେନ୍ସାରୁ ଆଇ. ଏ . ଓ ୧୯୨୬ରେ ବି .ଏ .ପାସ୍ କରିଥିଲେ। ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଶିକ୍ଷକଟିଏ ହେବାକୁ ସେ କିପରି ଅଭିଳାଷୀ ହେଲେ ଏହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରି କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶ ଲେଖିଥିଲେ, ବି .ଏ . ପାସ୍ କଲାବେଳକୁ ତାଙ୍କ ଘରର ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଶୋଚନିୟ। ଚାକିରି ନକଲେ ନଚଳେ, କିନ୍ତୁ ମିଳୁଛି କେଉଁଠି। ବୈକୁଣ୍ଠ ପାଟଣା ଟ୍ରେନିଙ୍ଗ କଲେଜରେ ନାମ ଲେଖାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ । ଅଭିଜ୍ଞ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ବ୍ଯତୀତ ସେତେବେଳେ ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜରେ ପ୍ରବେଶର ସୁଯୋଗ ନଥିଲା । ଇଂରେଜ ସାହେବ ଅଧ୍ଯକ୍ଷ । ଦେଖା କରିବାରୁ ସେ ପଚାରିଲେ, ତୁମେ କଲେଜରେ ସିଟ୍ ପାଇବାକୁ କାହିଁକି ଆଶା କରୁଛ ?
ବୈକୁଣ୍ଠ - ମୁଁ ଶିକ୍ଷକ ହେବାକୁ ଚାହେଁ, ତା ' ଛଡା ମୋର ଗତ୍ଯନ୍ତର ନାହିଁ। ଆପଣ ମୋତେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତୁ। ଅଧ୍ଯକ୍ଷ ପ୍ରୀତ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଓ ମାସିକ ୩୫ ଟଙ୍କାର ବୃତ୍ତି ବ୍ଯବସ୍ଥା କରିଦେଲେ । ଟ୍ରେନିଂ ପାସ୍ କଲା ପରେ ପ୍ରଥମେ ପୁରୁଲିଆ ସରକାରୀ ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ସେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ। ତା ' ପରେ ପାଟଣା , କଲେଜିଏଟ୍ ତା ' ପରେ କଟକ ଟ୍ରେନିଂ ସ୍କୁଲରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ବା ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ତାଙ୍କର ୩୨ ବର୍ଷ କଟିଥିଲା । ରେଭାନ୍ସା ଓ ଫକୀରମୋହନ କଲେଜରେ ଅଳ୍ପ କେତେବର୍ଷ ସେ ଅଧ୍ଯାପନା ମଧ୍ଯ କରିଥିଲା। ୨ ୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ବେଳେ ପ୍ରାୟ ୩ ବର୍ଷ ସେ ଯୁଦ୍ଧପ୍ରଚାର ବିଭାଗରେ କାମ କରିଥିଲେ।
ଚାକିରି ଜୀବନର ପ୍ରାରମମ୍ଭ କାଳରେ ସେ ଘରୋଇ ଭବେ ପଢି କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ଯାଳୟରୁ ଓଡିଆରେ ଏମ୍ .ଏ . ପାସ୍ କରିଥିଲେ । ସାରା ଜୀବନ ସେ କାବ୍ଯଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଓ କବିତା ରଚନାରେ ଆପଣାକୁ ନିୟୋଜିତ ରଖିଥିଲେ।
ତାଙ୍କ କବିତା ସମ୍ପର୍କରେ ଯଥାର୍ଥତଃ କୁହାଯାଇଛି ସୁଖ ଓ ଦୁଃଖର ଗଙ୍ଗା ଯମୁନା ତାଙ୍କ କବିତାରେ ଏକାଧାରରେ ହିଁ ମିଶିଯାଇଛି। କେତେବେଳେ ସେ ମହାଦାର୍ଶନିକ ପରି ଗମ୍ଭୀର, ପ୍ରଶାନ୍ତ, କେତେବେଳେ ବିପ୍ଲବୀ ପରି ବିକ୍ଷୋଭିତ, ଅଶାନ୍ତ , କେତେବେଳେ ଏକାନ୍ତ ମାନବବାଦୀ, କେତେବେଳେ ବା ଈଶ୍ୱରପରାୟଣ। କେତେବେଳେ ଜୀବନରୁ ଦୂର ବହୁ ଦୂରେ - ସ୍ୱପନ ଲୋକେ ଗୋପନପୁରେ, କେତେବେଳେ ବା ପୂର୍ଣ୍ଣ ବାସ୍ତବବାଦୀ,ଜୀବନଚିନ୍ତାରେ ତରଙ୍ଗାକୁଳ ।
ଚାକିରି ଜୀବନର ଶେଷ ଭାଗରେ ସର ୧ମ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇଥିଲା। ସ୍କୁଲ୍ ଇନିସପେକ୍ଟର ଓ ପ୍ରଔଢଶିକ୍ଷା ଅଫିସର୍ ଭବେ । ଏପରି ସୁଯୋଗ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ ଓ ବିଶିଷ୍ଟ କବିଙ୍କ ଜୀବନର ସାମାନ୍ଯତମ ସମ୍ପର୍କରେ ମୁଁ ଆସିପାରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ ମୋର ସଔଭାଗ୍ଯ ମନେ କରୁଛି । ଏଭଳି ଶିକ୍ଷାବ୍ରତୀ ଶିକ୍ଷକ ଯେ ଦେଶର ଗଔରବ ଏହା କହିବା ଅନାଗଶ୍ଯକ । ଏହି ବରେଣ୍ଯ ଶିକ୍ଷକ ୧୯୭୯ ଜାନୁଆରି ୨୬ ତାରିଖରେ ଶେଷ ନିଃଶ୍ୱାସ ତ୍ଯାଗ କରିଥିଲେ । କର୍ତ୍ତବ୍ଯନିଷ୍ଠ ଶିକ୍ଷକ
ବାସୁଦେବ ମହାନ୍ତି ଡକ୍ଟର ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
୧୯୫୮ ମସିହା ଜୁଲାଇ ୧ ତାରିଖ।
ଗ୍ରୀଷ୍ମଛୁଟି ପରେ ସ୍କୁଲ ଖୋଲିଥାଏ, ହତା ଭିତରକୁ ସାଇକେଲ୍ ଗଡାଇ ନେଇ ଦେଖିଲି କେହି କୁଆଡେ ଦିଶୁନାହାନ୍ତି। ଘର ସବୁ ବନ୍ଦ, ଟିକେ କେମିତି ଖରାପ ଲାଦିଲା। ୨୧ ବର୍ଷର ଯୁବକ ମୁଁ। ସତ୍ଯ ଓଡିଆ ଅନର୍ସ ସହ ବିଏ ପାସ୍ କରିଥାଏ। ଯୀବନରେ ବୃତ୍ତି ଗ୍ରହଣରେ ସେ ମୋର ପ୍ରଥମ ଦିନ। ଖୁବ୍ ବେଳାବେଳି କାମଦାମ ସାରି ମୁଁ ପହ୍ଞ୍ଚିଯାଇଥାଏ। ପ୍ରାୟ ୧୦ ମିନିଟ୍ ପ୍ରତୀକ୍ଷା କଲାପରେ ପ୍ରଥମେ କାଠବାକ୍ସଟିଏ ପିଅନ୍ ଟିଏ ଆସିଲା ଓ ତା 'ପଛେ ପଛେ ଶଭ୍ରଧୋତି -ଡବଲ୍ କପ ସାର୍ଟ ପରିହିତ ଜଣେ ବୃଦ୍ଧ ବ୍ଯକ୍ତି ମୁହଁରେ ତାଙ୍କର ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ଯ ଓ କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱ।ମୁ ପ୍ରମାଣ ଜଣାଇଲି।ତାଙ୍କର ଗମ୍ଭୀର ମୁହଁରେ ପ୍ରଶ୍ନବାଚୀ ।ଭୀତିକମ୍ପିତ ସ୍ୱରରେ ମୋର ପରିଚୟ ଦେବା ପରେ ଭିତରକୁ ଆହ୍ୱାନ କଲେ । ସେ ସେତେବେଳକୁ ପିଅନ୍ ଘର ଖୋଲି ବାକ୍ସଟିକୁ ନେଇ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ଅର୍ଥାତ୍ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟରଙ୍କ ବାମପଟେଚେୟାର ପାଖକୁ ଲଗାଇ ରଖିସାରି।ସେ ବସିଲେ ,ମୁଁ ଠିଆ ହୋଇଥାଏ ।'ଜ ଏନିଂ ରିପୋର୍ଟ ଦିଅ'-ଖିଲେ ସେ, ଅତିକି ବେଳକୁ କେତେଜଣ ଚିହ୍ନାଶିକ୍ଷକ ଆସି ପ ହ୍ଞ୍ଚିଜିବାରୁ ମୋର ଶଙ୍କା ଭାବ କିଛି ଊଣା ହୋଇଗଲା ଓ ମୁଁ ଅନେକ ସ ହଜବୋଧ କଲି। ସେଦିନ ତାଙ୍କ ଷିଯ ସେଇ ଯାହା ଦେଖା ।
ତା'ପରେ କ୍ରମଶଃ ନିକଟତର ହୋଇ ଆସିଲେ ସେ। ଭବାନୀପାଟଣା ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ଅବସରପ୍ରାପ୍ତ ଦୁର୍ଦ୍ଦାନ୍ତ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ବାସୁଦେବ ମହାନ୍ତି ଙ୍କର ଖ୍ଯାତି ଆଖପାଖ ଛାତ୍ର-ଶିକ୍ଷକ ମହଲରେ ଯେଭଳି ଥିଲା, ବିଶେଷତଃ ସାରଦା ଏକାଡେମୀ, କନକପୁର ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସେ ସେଠାରେ ଯେଉଁ ସୁଶାସନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେଥିଲେ, ସେଥିପାଇଁ ଜଗନ୍ନାଥ ପୁର ହାଇସ୍କୁଲ,ତିରଣ(ତିର୍ତ୍ତୋଲ ଥାନା ଅନ୍ତର୍ଗତ) ର ମ୍ଯାନେଜିଂ କମିଟି ସସମ୍ମାନେ ତାଙ୍କୁ ନବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏ ସ୍କୁଲର ପରିଚାଳନା ପାଇଁ ପାଛୋଟି ଆଣିଥିଲେ। ସେ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଧିବାସୀ ଥିଲେ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ହଗର ତାଙ୍କର ଥିଲା ସ୍କୁଲଠାରୁ ପ୍ରାୟ ୮ /୧୦ କିଲୋମିଟର ଦୂର ମହେଳ ଗ୍ରାମରେ । କିନ୍ତୁ ବାସୁ ବାବୁ କଟକ ବାଦାମବାଡି ( ଲେବର କଲୋନୀ ବିପରୀତ ପାର୍ଶ୍ୱ ) ରେ ପ୍ରଶସ୍ତ ଏକ ମହାଲା କୋଠା ତିଆରି କରି ସାରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର କେବଳ ଦୁଇ ପୁଅ ଥିଲେ। ପ୍ରାୟ ୩୩ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଭବାନୀପାଟଣାଠାରେ ପତ୍ନୀ ବିୟୋଗ ଘଟିବା ପରେ ସାରା ଜୀବନ ଅବିବାହିତ ରହି ସେ ପୁଅ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ନିଜ ବକ୍ଷ୍ପୁଟରେ ବଢାଇ ମଣିଷ କରିଥିଲେ। ବଡ ପୁଅ ଦେବୀବାବୁ ସେତେବେଳେ ସିନିୟର୍ ଓ.ଏ .ଏସ୍ . ଅଫିସର ଓ ସାନପୁଅ ସବ୍ଡେପୁଟୀ ଥିଲେ। ମୁଁ ଲକ୍ଷ୍ଯ କରିଛି, ପୁଅମାନଙ୍କ କଥା କହିଲା ବେଳେ ବିଶେଷ ଭାବପ୍ରବାଣ ହୋଇ ନଉଠିଲେ ବି ବାସ୍ଚଲ୍ଯସ୍ନିଗ୍ଧ ପିତୃତ୍ୱ ତାଙ୍କର ସ୍ୱସ୍ତିବୋଧରେ ସ୍ଫୀତ ହୋଇଉଠେ। ପରକ୍ଷଣରେ ସେ ଗମ୍ଭୀର ହୋଇଯାନ୍ତି। ଆମେ ପ୍ରସଙ୍ଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଦେଉ।
ବାସୁବାବୁଙ୍କର ଦୁଇଟି ଚାରିତ୍ରିକ ବିଭାବ ତାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଶିକ୍ଷକତା କରିବାର ଦୁଇବର୍ଷ ମଧ୍ଯରେ ମୋର ଅନ୍ତରକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥିଲା। ତାଙ୍କର ସରଳ, ନିରାଡମ୍ବର ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ଜୀବନଧାରା ଓ କଠୋର କର୍ତ୍ତବ୍ଯପରାୟଣତା- ଏହି ଦୁଇଟି ବିଭାବ ତାଙ୍କୁ ଅନ୍ଯମାନଙ୍କ ଚକ୍ଷୁରେ ମଧ୍ଯ ଉଚ୍ଚତର ଅସନ ଦେଇଥିଲା।
ବର୍ଷାଦିନେ ରାସ୍ତା କାଦୁଅ ହୋଇପଡିବାରୁ ସାଇକେଲ ଚଳାଇ ୬ କିଲୋମିଟର ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରି ଠିକ୍ ସମୟରେ ସ୍କୁଲରେ ପହ୍ଞ୍ଚିବା ମୋ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନ ହେବାରୁ ମୁଁ କିଛି ଦିନ ସ୍କୁଲ ଛତ୍ରବାସରେ ଅନ୍ତେବାସୀ ହୋଇଥିଲି। ସେହିଦିନ ଗୁଡିକରେ କୁଚିତ୍ ହେଡମାଷ୍ଟରଙ୍କ ପାଖକୁ, ତାଙ୍କ ବସାକୁ ଯାଇଥିଲେ ବି ମୁଁ ଦୂରରୁ ତାଙ୍କର ଗତିବିଧି ଲକ୍ଷ୍ଯ କରୁଥିଲି। ସେ ଭୋର ସକାଳୁ କି ଶୀତ, କି ବର୍ଷା, କି ଖରାଦିନମାନଙ୍କରେ ଉଠି ନିତ୍ଯକର୍ମ ସାରି ପିଲାଙ୍କ ଇଂରାଜୀ ଖାତା ନହେଲେ ପରୀକ୍ଷା ଖାତା ଦେଖିବସିଯାନ୍ତି। ଖାଇବାରେ ସେପରି କିଛି ଆଡମ୍ବର ନଥାଏ। ସାରୁ, କଖାରୁ, ବାଇଗଣ,ପୋଇ ପତ୍ର ଏ ସବୁ ମିଶି ଗୋଟିଏ ଘାଣ୍ଟ ତରକାରୀ , ଡାଲି ଏମିତି ହେଲେ ତାଙ୍କର ବେଶ୍ ଚଳିଯାଏ। ବିଚିତ୍ର କଥା ପାରାମାଂସରେ ତାଙ୍କର ଭରି ଲୋଭ । ପାରାକୁ ସେ ପାରୁଆ ବୋଲି କହନ୍ତି। ଆମେ ଭାବୁ ବଲାଙ୍ଗୀର ମହାରାଜାଙ୍କ ପୁଅମାନଙ୍କର ଗୃହଶିକ୍ଷକ କାର୍ଯରେ ନିଯୁକ୍ତ ଥିବା ବାସୁବାବୁଙ୍କ ରସନା କେତେ ପ୍ରକାର ଚର୍ବ୍ଯ, ଚୋଷ୍ଯ, ଲେହ୍ଯ, ପେୟରେ ଅଭ୍ଯସ୍ତ ନଥିବ। ପୁଣି ପରିଣତ ବୟସରେ ସ୍ୱାଦୁକାର ଖାଦ୍ଯ ପ୍ରତି ସାଧାରଣତଃ ଯେପରି ଆସକ୍ତି ଲକ୍ଷ୍ଯ କରାଯାଏ, ସେ ସବୁ ତାଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ ନକରିଛି କିପରି? କିନ୍ତୁ ଶିକ୍ଷକତା ତାଙ୍କ ପାଇଁ କେବଳ ଯେ ବୃତ୍ତିବିଶେଷ ନ ଥିଲା, ଥିଲା ଜୀବନର ପରମ ଓ ଚରମ ଦୀକ୍ଷା ଓ ସେଥିପାଇଁ ଯୌବନସ୍ଥାରୁ ଅକୃତବାର ଭାବରେ କଠୋର ସଂଯମ ଆଚରଣ ଷିତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନ ଙ୍କୁସଂଯତ କରିବା ଯେ ତାଙ୍କର ଅଭ୍ୟାସଗତ ହୋଇଯାଇଥିଲା, ଏହା ଆମେ ସେତେବେଳେ ବୁଝିପାରି ନଥିଲୁ।
ପଇସାପତ୍ର ଖର୍ଚ୍ଚବାର୍ଚ୍ଚରେ ସେ ଥିଲେ ମିତବ୍ଯୟୀ ତାଙ୍କର ବ୍ଯକ୍ତିଗତ ଜୀବନ ଯେପରି ଥିଲା କଠୋର ଶୃଙ୍ଖଳାବଦ୍ଧ, ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଶାସିତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ଯ ସେହିପରି ଥିଲା ଶାନ୍ତ, ଶୁଦ୍ଧ ଓ ସମସ୍ଯାରହିତ।
ମୋର ସ୍ପଷ୍ଟ ମନେ ଅଛି - ସେଦିନ ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀରେ ମୁଁ ପଢାଉଥାଏ 'ଆଶ୍ରମ ପ୍ରଭାତ' କବିତା। ପଢା ଚାଲିଛି- ମଝିରେ ମୁଁ ଚାହିଲାବେଳକୁ ପଛରୁ ମୋତେ ପ୍ରଥମେ ଚନ୍ଦାମୁଣ୍ତଟି ଓ ପରେ ଚଷମାକାଚ ଭେଦ କରି ଦୁଇଟି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଆଖି ଦିଶିଗଲା ।କେହି ବୟସ୍କ ବ୍ଯକ୍ତିଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ନିଜର ପାଠଦାନ ଶୈଳୀର ପ୍ରଥମ ଅଭିବ୍ଯକ୍ତି, ଆଦ୍ଯ ଆତ୍ମ୍ ପ୍ରକାଶ ମୋର। ଦେହଟା ଝାଳେଇଗଲା। ୫/୭ ମିନିଟ୍ ପରେ ସେ ବିଦାୟ ନେଲେ।
ମନରେ କିଛି ଆଶଙ୍କା ନେଇ କ୍ଲାସ୍ ଶେଷରେ କମନରୁମ୍ କୁ ଫେରିଲି। ଗିଲାସେ ପାଣି ପିଇ ଦମ୍ଭ ହେଲାବେଳକୁ ସିଆଡୁ ଆଲମିରା ଉଢାଳରୁ ସେଇ ଗୋଟିଏ ଘରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଆସ୍ଥାନ, କିରାଣୀଙ୍କ ଦପ୍ତର,ଲାଇବ୍ରେରୀ ଓ ଶିକ୍ଷକ ମାନଙ୍କର ବିଶ୍ରାମ-ଗୃହ ଏକତ୍ର ଆଲମିରା-ତିରସ୍କରିଣୀ ଦ୍ୱାରା ବିଭାଜିତ ହୋଇଥିଲା। ଡାକ ଆସିଲା, ରବିବାବୁ-ଇଆଡେ ଆସ। ପୁଣି ମାଡିଆସିଲା ସଶଙ୍କ-ସଙ୍କୋଚର ଗୋଟିଏ ମୃଦ୍ଯୁ କଲ୍ଲୋଳ। କ'ଣ କିଛି ବିଶେଷ ଭୁଲ- ଭ୍ରାନ୍ତି ହେଲା କି ? ଧୀର ପଦକ୍ଷେପରେ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ପହ୍ଞ୍ଚିଲା ବେଳକୁ ରେଜିଷ୍ଟ୍ରରଟିଏ ଖୋଲା ହୋଇ ଥୁଆହୋଇଛି । 'ପଢ' । ପଢିଲି। ଅଣତାଲିମ ପ୍ରାପ୍ତ ଶିକ୍ଷକର ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ପରିଦର୍ଶନରେ ବହୁ ଅଭିଜ୍ଞତାସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଙ୍କର ମନ୍ତବ୍ଯ। ଆଜି ବି ମନେ ପଢୁଛି, କଳାପଟା ବ୍ଯବହାର କରିନଥିବା ସେଥିରେ ମୋର ଏକମାତ୍ର ଦୋଷ ବୋଲି ଲେଖାଥିଲା। ଅନ୍ଯାନ୍ଯ ମନ୍ତବ୍ଯ ମୋ ପକ୍ଷରେ ଥିଲା ଏକାନ୍ତ ଉତ୍ସାହଜନକ।
ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦିନର କଥା-ସେଦିନ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଦଶମଶ୍ରେଣୀ ପିଲାଙ୍କୁ ଇଂରାଜୀ କବିତା ପଢାଇବେ ବୋଲି ଆମକୁ ଆଗୁଆ ଜଣାଇ ଦିଆଗଲା। ମୁଁ ଆଦର୍ଶ ପାଠଦାନ କିପରି ଦିଆଯାଏ, ଜାଣିନଥାଏ,ମନରେ ଅଜସ୍ର କୌତୁହଳ ଥାଏ। ମନେ ଅଛି, ବାସୁବାବୁ ପ୍ରଥମେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ, ହୁ ନୋଜ୍ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ଗୋଟିଏ ପିଲା ଉଠି କହିଲା, " ଆଇ ନୋ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ " ତା' ପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଲା,'ହ୍ୱାଟ୍ ୱାଜ୍ ହି?' ଅନ୍ଯ ଗୋଟିଏ ପିଲା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଉଠିପଡି କହିଲା, "ହି ୱାଜ୍ ଏ-ଗ୍ରେଟ ପ୍ଯାଟ୍ରିୟଟ୍ " ଏଇ ପ୍ଯାଟ୍ରିୟଟ୍ ରୁ ଅଳ୍ପ କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ପରେ ସେ ପ୍ରସଙ୍ଗଟିକୁ ସୂଚାଇବା ସହିତ କଳାପଟାରେ ଲେଖିଦେଲେ ବାରବାରା ଫ୍ରେଜି ଦୁଇ ତିନୋଟି ପଦ ସେ କବିତାରୁ ସେଦିନ ସେ ପଢାଇଲେ। ଶିକ୍ଷକତା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିବା ମୋର ଅନ୍ତରାତ୍ମା ସେଭଳି ଆଦର୍ଶ ପାଠଦାନରେ ସେଦିନ ପରିତୃପ୍ତ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା। କି ସରଳତା ବ୍ଯଞ୍ଜନ ଅଭିବ୍ଯକ୍ତି। କି ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ଅବବୋଧ। ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ମୁଁ ବିଇଡି ପଢିଲି । କେତେ ଆଦର୍ଶ ପାଠଦାନ ପ୍ରତ୍ଯକ୍ଷ କଲି। କିନ୍ତୁ କୌଣସି ସାହାଯ୍ଯକାରୀ ଉପାଦାନ ବିନା ମଫସଲ ସ୍କୁଲର ସାଧାରଣତଃ ଇଂରାଜୀରେ ଦୁର୍ବଳ ଥିବା ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସେଦିନ ବାସୁବାବୁ ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ, ଯେଉଁ ଉପାୟରେ ଓ ଯେଭଳି ସରଳ ଭାଷା ଓଭାବର ସମବାୟରେ ସେହି ଦେଶାତ୍ମବୋଧମୂଳକ କବିତାଟି ପଢିଇ ଓ ପଢାଇଥିବା ବିଷୟକୁ ଆଦାୟ କରି ପାଠଦାନ ଶେଷ କରିଥିଲେ, ତାହା ମୁଁ ଅନ୍ଯତ୍ର ପ୍ରାୟତଃ ଦେଖିନାହିଁ।
ଛାତ୍ରାବାସରେ ଥିବା ସମୟରେ ସ୍କୁଲର ଗୋଟିଏ କମ୍ଯୁନିଟି ସେଟ୍ ରେଡିଓ ଆସିଲା। ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ଡାକି ନୂଆ ଦାୟିତ୍ୱଟିଏ ଦେଇ ବସିଲେ। ସେଇଟି ନ୍ଯୁଜ୍ ବୁଲେଟିନ୍। ମୁଁ ରେଡିଓ ଖବରକାଗଜରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସମ୍ବାଦ ସଂଗ୍ରହ କରି କାଗଜରେ ପ୍ରଥମେ ଲେଖେ। ପରେ ସବୁ ପିଲେ ଦେଖିପାରିଲା ଭଳି ସ୍ଥନରେ ରଖାଯାଇଥିବା କଳାପଟାରେ ବଡ ବଡ ଅକ୍ଷରରେ ଲେଖିଦିଏ। ଛାତ୍ରାବାସରେ ଥିବା ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ମୁଁ ମାସ ମାସ ଧରି ଏ କାର୍ଯ୍ଯଟି କରୁଥିଲି। ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ମୋର ନିଷ୍ଠରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ମୁଁ ସହକର୍ମୀମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଜାଣିବାକୁ ପାଏ। ବେଳେବେଳେ ବାତ୍ସ ଲ୍ଯ ଭାବରେ ଉଦବେଳିତ ହୋଇ ବାସୁବାବୁ ଗୋଟିଏ ହାତରେ ମୋତେ ଭିଡି ଧରି କହିପକାନ୍ତି, ରବିଟି ଭାରି ଭଅଲ। ଅନ୍ଯମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷକ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସେ ଏହିପରି ଆଦର କରିଥାନ୍ତି। ୧୯୫୯-୬୦ ମସିହାର ଏକାଦଶ ଶ୍ରେଣୀ ପିଲାଏ ଯେଉଁ ଗ୍ରୁପ୍ ଫଟୋ ଉଠାଇଥିଲେ ସେଥିରେ ବାସୁବାବୁ ଅଛନ୍ତି, ମୁଁ ବି ଅଛି। ତାକୁ ଚାହିଁଲେ ବାସୁବାବୁ ମୋର ମନେ ପଡନ୍ତି।
୧୯୬୦ ମସିହାର ସ୍କୁଲ କାମ ଆରମ୍ଭ ହେଉ ନହେଉଣୁ ମୁଁ ଷ୍ଟାଇପେଣ୍ଡ୍ ପାଇ ବିଇଡି ପଢିବାକୁ ରାଧାନାଥ ଟ୍ରେନିଂ କଲେଜ ଆସିଲି। ପରେ ଗାଁ ସ୍କୁଲକୁ ଫେରିପାରିଲି ନାହିଁ କିମ୍ବା ବାସୁବାବଙ୍କୁ ଆଉ ଦେଖି ପାରିଲି ନାହି । ଜୀବନ ସଂଗ୍ରାମର ତୀବ୍ର କୋଳାହଳ ମଧରେ ସେ ହୁଏତ ମୋର ମନେ ପଡ଼ିଛନ୍ତି ,କିନ୍ତୁ ସାକ୍ଷାତର ସୁଯୋଗ ଆଉ କେବେ ଆସି ନାହିଁ। ଖବରକାଗଜରୁ ପଢି ଜାଣିଲି,ସେ ଇହଧାମରୁ ବିଦାୟ ନେଇଛନ୍ତି। ୧୯୭୧ ମସିହା ଜାଗର ଅମାବାସ୍ଯା ଦିନ ଢେଙ୍କାନାଳରେ ପୁତ୍ରର କର୍ମସଥଳୀରେ ଶେଷନିଃଶ୍ୱାସ ନେଲାବେଳକୁ ବାସୁବାବୁ ୭୭ ବର୍ଷ ବୟସ ଅତିକ୍ରମ କରିସାରିଥିଲେ। ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ ଶତିବର୍ଷିକା ସ୍ମରଣୀକାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ତାଲିକାରେ ୧୯୧୩ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଏଣ୍ଟ୍ରାନ୍ସ ପାସ୍ କରିଥିବା ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ବାସୁଦେବ ମହିନ୍ତିଙ୍କ ନାମ ଲିପିବଦ୍ଧ ଥିବାର ମୁଁ ଦେଖିଛି। ତେଣୁ ସେ୧୮୯୬-୯୭ରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ।
ବାସୁବାବୁ ଥିଲା ତାଙ୍କ ଲୋକପ୍ରଚଳିତ ନାମ। ସେ ଭବାନୀପାଟଣା ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଭାବେ ଅବସର ନେଇଥିଲେ। ଡକ୍ଟର ମାୟାଧର ମାନସିଂହ ଓ ଅଧ୍ଯାପକ ରାଜକିଶୋର ରାୟଙ୍କ ଭଳି ବ୍ଯକ୍ତି ତାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ଯ ଶିକ୍ଷାବିଦ୍ ରାମସ୍ୱାମୀ ସେନାପତି ଓ ଅନ୍ଯ ଅନେକ ଥିଲେ ତାଙ୍କର ଛାତ୍ର। ସେ ଅସରକାରୀ କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଅବସର ନେବାପରେ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ଘରୋଇ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଦକ୍ଷତାର ସହିତ କାର୍ଯ୍ଯ ଚଳାଇଥିଲେ। ମୁଁ ୧୯୪୯ ମସିହାରେ କମନ୍ ଏମ୍ ଇ ପରୀକ୍ଷା ଦେବା ପାଇଁ କନକପୁର ହାଇସ୍କୁଲ କୁ ଗଲାବେଳେ ସେ ସେଠାରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ। ୧୯୫୫ ମସିହାରୁ ୧୯୬୯ ମସିହା ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ଦୀର୍ଘ ୧୪ ବର୍ଷ କାଳ ସେ ଜଗନ୍ନାଥପୁର ହାଇସ୍କୁଲ, ତିରଣର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ କାର୍ଯ୍ଯ ନିର୍ବାହ କରିଥିଲେ। ସ୍କୁଲଟି ପୂରାପୂରି ସରକାରୀ ହୋଇଯିବାର ଅବ୍ଯବହିତ ପୂର୍ବରୁ ସେ ସେଠାରୁ ବିଦାୟ ନେଇଥିଲେ। ତାଙ୍କ ଭଳି ସଦାକର୍ମତତ୍ପର ବ୍ଯକ୍ତି ଯେତେବେଳେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବେ କର୍ମହୀନ ହୋଇପଡିଲେ ସେତେବେଳେ ସାରା ଜୀବନର ପୁଞ୍ଜିଭୂତ ଅବସାଦ ବୋଧହୁଏ ତାଙ୍କୁ ଗ୍ରାସ କଲା ଓ ଧୀରେ ଧୀରେ ତାଙ୍କର ଜୀବନପ୍ରଦୀପ ନିର୍ବାପିତ ହୋଇଆସିଲା।
ବାସୁବାବୁ ସେପରି ଅସାଧାରଣ କୀର୍ତ୍ତିଶାଳୀ ପୁରୁଷ ନଥିଲେ ମଧ୍ଯ ଅମାୟିକ ଥିଲେ। ମୋ ଜାଣିବାରେ ମଡର୍ଣ୍ଣ ରିଭ୍ଯୂ,ଝଙ୍କାର,ଷ୍ଟେଟସମ୍ଯାନ ଇତ୍ଯାଦି ଅଳ୍ପ କେତେକ ପତ୍ରପତ୍ରିକା ସେ ପଢ଼ୁଥିଲେ । ସେପରି ବିଦ୍ୱାନ, ବକ୍ତା ବା ଲେଖକ ସେ ଥିବାର ମୁଁ ଜାଣେ ନାହିଁ ।
କିନ୍ତୁ ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ଭଲ ମଣିଷ । ଦୃଢଚେତା, କର୍ତ୍ତବ୍ୟନିଷ୍ଠ ଓ ଅର୍ଥାଦି ବ୍ୟାପାରରେ ସଚ୍ଚୋଟ ଥିବାରୁ ତାଙ୍କର ଯେଉଁ ଦୃଢ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଥିଲା, ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାର ନମସ୍କାର କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ଆସୁଥିଲା । ସେଭଳି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ହୁଏତ ଊଣା ହୋଇଆସୁଛି। ବିଦ୍ୟାୟତନମାନଙ୍କରେ ଏବେ ଏବେ ସେଭଳି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିସ୍ଫୁଟ ହେବା ଭଳି ବାତାବରଣ ସଙ୍କୁଚିତ ହୋଇ ଆସୁଥିଲା ବେଳେ ସେ ବାରମ୍ବାର ମନେ ପଡ଼ନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଛୋଟ ପିଲାଟିଏ ପରି ଖିଲି ଖିଲି ହସ ଓ "ରବିଟି ଭଅଲଟିଏ' ଏବେ ବି ମୋ କାନରେ ବାଜିଉଠେ । ମନେ ହୁଏ, କର୍ତ୍ତବ୍ୟନିଷ୍ଠା ଓ ଚରିତ୍ରବତ୍ତାର ସେ ନିଜେ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଭଲ ଲାଗିଥିବା ସରଳ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପ୍ରତି ସଦାବେଳେ ତାଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଶୁଭାକାଂକ୍ଷା ଓ ଆଶିଷର ଫଲ୍ଗୁ ପ୍ରବାହିତ ଥିଲା । ସେ ବାସ୍ତବରେ ଏକ ସ୍ମରଣୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ।
କେନ୍ଦୁଝରରେ ନାରୀ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତିକା ଶିକ୍ଷିକା
କିରଣ କୁମାରୀ ମହାରଣା
ଶ୍ରୀ ରମେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ
ଆଜିକାଲିକାର କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲା ଆଗେ ଗୋ ଟିଏ ଗଡଜାତ ରାଜ୍ୟ ଥିଲା।ଅତୀତରେ ଦୀର୍ଘଦିନଧରି କେନ୍ଦୁଝର ଗଡଜାତର ରାଜା ନଥିବାରୁ ଏହା ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ୱବଧାନରେ ଶାସିତ ହେ ଉଥିଲା ।ତେଣୁ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡଜାତ ଓଡିଶାର ଅନ୍ଯାନ୍ଯ ଗଡଜାତ ମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଆୟତନରେ ଦିତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ରାଜ୍ଯ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ଯ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଶାନୁରୂପ ଅଗ୍ରଗତି କରିପାରି ନଥିଲା। ଯେଉଁଠାରେ ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷା ବିଶେଷ ଆଗେଇ ନଥିଲା, ସେଠାରେ ନାରୀଶିକ୍ଷା କଥା ଚିନ୍ତା କରିବା ବିଡ଼ମ୍ବନା ମାତ୍ର । କିନ୍ତୁ ଆଜି ସମୟର ରଥଚକ ଘୂରିଯାଇଛି। କେବଳ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ କାହିଁକି, ନାରୀ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ କେନ୍ଦୁଝର ଅଧୁନା ଉଲ୍ଲଖନୀୟ ଅଗ୍ରଗତି କରିଛି। କେନ୍ଦୁଝରରେ ଏକଧିକ ମହିଳା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ। ବାରଟି ବାଳିକା ହାଇସ୍କୁଲ୍ ଓ ଅନେକ ବାଳିକା ନିମ୍ନମାଧ୍ୟମିକ ତଥା ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ମାନ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି। ଲୋକମାନେ ନିଜ ଉଦ୍ୟମରେ ଏଭଳି ଅନୁଷ୍ଠାନମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ତାହା ଚଳାଉଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ କେନ୍ଦୁଝରରେ ନାରୀଶିକ୍ଷା ଏଭଳି ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁମାନେ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ, ତ୍ୟାଗ, ନିଷ୍ଠା, ଧୌର୍ଯ୍ୟ ଓ ଆନ୍ତରିକତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ ଯାହାର ସୁଫଳ ଏବେ ମିଳୁଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରୀମତୀ କିରଣ କୁମାରୀ ମହାରଣା ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ।। ତାଙ୍କର ଅତୀତର ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଏବେ ମଧ୍ୟ କେନ୍ଦୁଝରର ଅଧିହିବାସୀମାନେ ପାସୋରି ନାହାନ୍ତି।
୧୯୨୭ ମସିହା ଜାନୁଆରି ମାସ ୨୦ ତାରିଖ ଦିନ ଶ୍ରୀମତୀ କିରଣ କୁମାରୀ ମହାରଣା କଟକରୁ ଆସି କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ ଟାଉନ୍ ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷୟତ୍ରୀ ଭାବେ ଯୋଗ ଦେଲେ। ତାଙ୍କ ଆସିବା ବେଳକୁ ବାଳିକା ସ୍କୁଲ୍ ର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ ପଣ୍ତିତ ହଳଧର ମିଶ୍ର।
ମାଘ ମାସ ଶୀତ। ପଣ୍ତିତ ହଳଧର ମିଶ୍ର ମହାଶୟ ବାହାରେ ବସିଛନ୍ତି। ମାତ୍ର ଚାରିଜଣ ପିଲା ତାଙ୍କ ପାଖରେ ପଢ଼ୁଥାନ୍ତି। ଦାୟିତ୍ୱ ହସ୍ତାନ୍ତର କରି ସେ ଅନ୍ୟତ୍ର ଚାଲିଗଲେ। ସ୍କୁଲ୍ ରେ ମାତ୍ର ଦୁଇ କୋଠରୀ ବିଶିଷ୍ଟ ଛୋଟ ଘରଟିଏ ଥାଏ। ଛାତ୍ରୀ ଉପସ୍ଥାନ ଦେଖି ନବାରତ କିରଣ କୁମାର ମନେ ମନେ ପ୍ରମାଦ ଗଣିଲେ। କିନ୍ତୁ ହତୋତ୍ସାହ ହେଲେ ନାହିଁ। ସେ ଛାତ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବା କାମରେ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ। ଲୋକମାନେ ଥିଲେ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଲୋକେ ଘରର ଦରଜା ବନ୍ଦକରିଦିଅନ୍ତି। 'ଝିଅମାନେଙ୍କୁ ଏଇ ମାଷ୍ଟ୍ରାଣୀ ପାଠ ପଢ଼େଇ ଖିରସ୍ତାନ କରିଦେବ। ଆମ ଝିଅମାନେ ପାଠ ପଢ଼ିଲେ ଆମକୁ ମାନିବେ ନାହିଁ। ଜୋତା ପିନ୍ଧିବେ, ଛତା ଧରିବେ, ଅଙ୍ଗା ନାଇବେ । ଘରେ ରନ୍ଧାବଢ଼ା କରିବେ ନାହିଁ। ଆମେ ଝିଅଙ୍କୁ ପାଠ ପଢ଼େଇବୁ ନାହିଁ। କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀମତୀ ମହାରଣାଙ୍କ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଶ୍ରଦ୍ଧ ଚେଷ୍ଟା ଫଳରେ ଛାତ୍ରୀସଂଖ୍ୟା ଆସି କୋଡ଼ିଏରେ ପହଞ୍ଚିଲା। ସେତେବେଳେ ବାଳିକା ସ୍କୁଲରେ ପାଇଖାନା ଆଦି ହୋଇଥାଏ। କୂଅ ନଥାଏ। ଛୋଟ ଝିଅମାନେ ଅବେଳରେ ସ୍କୁଲ୍ ଭିତରେ ଏକ ବା ଦୁଇ କରି ଦିଅନ୍ତି। ପିଲାମାନଙ୍କ ସିଙ୍ଗାଣି ପୋଛିଦେବା, ନଖ କାଟି ଦେବା, ମୁଣ୍ତ କୁଣ୍ତେଇଦେବା ପାଠ ସାଙ୍ଗକୁ ଏସବୁତ ତାଙ୍କର ନିୟମିତ କାମ ହୋଇଥାଏ। ଯେଉଁ ଗରିବ ଝିଅଗୁଡ଼ିକ ଦୂର ସ୍ଥାନରୁ ଆସିଥାନ୍ତି, ଖେଳ ଛୁଟି ବେଳେ ଘରକୁ ଖାଇବାକୁ ଯାଇନପାରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସେ ନିଜ ହାତରୁ ପଇସାଦେଇ ମୁଢ଼ି କିଣି ଖାଇବାକୁ ଦିଅନ୍ତି। ନିଜ ହାତରୁ ସିଲଟ୍ , ବହି , ଖାତା ଆଦି କିଣି ଅତି ଗରିବ ଝିଅମାନଙ୍କୁ ଯୋଗାନ୍ତି।
ସେ ୧୯୦୫ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସ ଆଠ ତାରିଖ ଦିନ କଟକର ପେଟନ୍ ସାହିତ୍ୟରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କ ନାମ ସ୍ବର୍ଗତ ଆଶାନନ୍ଦ ମହାରଣା । ତଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ମିଶନ୍ ବାଳିକା ସ୍କୁଲରେ ସମାପ୍ତ ହେବା ପରେ ସେ ଶିକ୍ଷୟତ୍ରୀ ଭାବେ ତାଲିମ ନେଇଥିଲେ। ୧୯୧୭ରେ କେନ୍ଦୁଝରରେ ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ହେଡ୍ ପଣ୍ଡିତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ୧୨ ଟଙ୍କା ଲେଖଏଁ ବେତନ ପାଉଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀମତୀ ମହାରଣା ଚାକିରିରେ ୩୦ ଟଙ୍କା ବେତନରେ ନିଯୁକ୍ତି ହୋଇଥିଲେ। ନାରୀଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାର ନିମନ୍ତେ ଏତାଦୃଶ ଅଧିକ ବେତନର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା।
କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ ଟାଉନ୍ ବାଳିକା ନି·ପ୍ରା· ବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରୀ ଉପସ୍ଥାନ ଦିନକୁ ଦିନ ବଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା। ଜଣେ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ଚାରିଜଣ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ନିଯୁକ୍ତି ହୋଇ ଆସିଲେ। ଶ୍ରୀମତୀ ମହାରଣାଙ୍କର ପରିଶ୍ରମ ଓ ନିଷ୍ଠା ଫଳରେ ସ୍କୁଲର କ୍ରମଶଃ ଉନ୍ନତି ହେଲା। ସ୍କୁଲ୍ ରେ ନୂତନ ପକ୍କା ଗୃହ, ହତା ଚାରିପଟେ ପାଚେରୀ ଆଦି ନିମିତ ହେଲା। ସ୍କୁଲର ପାଇଖାନା, ବଗିଚାପାଇଁ ମାଳି, ସ୍କୁଲ୍ ପାଇଁ ନାରୀଚପରାଶି, ଆଦି ରହିଲେ। ସ୍କୁଲରେ ସିଲେଇ ଓ ହାତକାମ ଆଦି ଶିକ୍ଷା ଦିଆଗଲା। ହାତକାମ ଓ ସିଲେଇ କାମ ପାଇଁ ଅଧିକ ଘର ଦରକାର ହେଲା। ସିଲେଇ ମେସିନ୍ ମାନ ସ୍କୁଲକୁ ଆସିଲା, ଝିଅମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗାର୍ଲସ୍ ଗାଇଡ଼୍ ଓ ବ୍ଲୁ ବାର୍ଡ଼ ଦଳ ସଂଗଠିତ ହେଲା। ଏସବୁ ସଙ୍ଗଠନରେ ଶ୍ରୀମତି ମହାରଣା ନତୃତ୍ୱ ଦେଲେ।
ସ୍କୁଲ୍ ହତାରେ ଓ ସ୍କୁଲ୍ ବାରଣ୍ତାରେ ରଖାଯାଇଥିବା କୁଣ୍ତରେ ନାନାଦି ଦେଶୀ ବିଦେଶୀଫୁଲଗଛ, ବଗିଚାରେ ଋତୁକାଳୀନ ଫସଲ ଓ ଶାକସବଳି ହସିଉଠିଲା। ସ୍କୁଲ୍ ରନ୍ଧା ଘରେ ଝିଅ ମାନଙ୍କୁ ରନ୍ଧନଶିକ୍ଷା ଦିଆଗଲା। ପିଲାମାନେ ସ୍କୁଲକୁ ଆସିବା ପାଇଁ ୨୦/୨୫ ଜଣ ପିଲା ବସିପାରିବା ଭଳି ହାତଟଣା ଗାଡିର ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ କରାଗଲା। ବର୍ଷରେ ଦୁଇଥର ପୁରସ୍କାର ବିତରଣ ସଭାର ସୁବନ୍ଦୋବସ୍ତ ହେଲା। ଥରେ ସହରର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କ ସହିତ ଯୋଗ୍ୟତାମୁଳକ ପୁରସ୍କାର ଓ କେବଳ ବାଳିକା ସ୍କୁଲ୍ ପାଇଁ ସ୍ପୋର୍ଟସ୍ ପ୍ରାଇଜର ବ୍ୟବସ୍ଥାର ହେଲା। ଏଥିରେ ଉଚ୍ଚାଙ୍ଗ ସଂଗୀତ ଓ ଅଭିନୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ନିଯୁକ୍ତ ହେଲେ।
ଶ୍ରୀମତୀ ମାହାରାଣୀଙ୍କ ଜୀବନ ବୃତ୍ତାନ୍ତକୁ ବାଦ୍-ଦେଇ କେନ୍ଦୁଝରରେ ନାରୀଶିକ୍ଷାର କ୍ରମବିକାଶ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଆଲୋଚନା କଲେ ତାହା ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ନ ହୋଇ ରହିବ। ଶ୍ରୀମତୀ ମାହାରାଣୀଙ୍କ ନିଃସ୍ବାର୍ଥ ସେବା, ଅସୀମ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଓ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ଜୀବନ ଓ କେନ୍ଦୁଝରରେ ନାରୀଶିକ୍ଷାର ସାହେବା ଶ୍ରୀମତୀ ମନୋଜ ମଞ୍ଜରୀ ଦେବୀଙ୍କର ଏଥିଲାଗି ପ୍ରୋସ୍ଥାହସନ ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ମଧ୍ୟ ଅଦ୍ୟାବଧି ଉଣା ସ୍ମରଣୀୟ ହୋଇନାହିଁ।
ଶ୍ରୀମତୀ ମାହାରାଣୀ ଗାର୍ଲସ ଗାଇଡ୍ ଓ ବ୍ଲୁ ବାର୍ଡ ଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ସରକାରୀ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ନେଇ କଲିକତା ରାଲିକୁ ଯାଇଥିଲେ। ତା'ଛଡା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦର୍ଶନୀୟ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯଟନରେ ମଧ୍ୟ ଯାଉଅଥିଲେ। ସେ କେବଳ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ପରିସରକୁ ସୀମାବଦ୍ଧ ରଖିନଥିଲେ। ସେ ଜଣେ ଲେଖିକା 'ବନବୀଣା' , 'ଯୁଗଯାତ୍ରୀ' ଓ 'ମିଳନୀ' ରେ ତାଙ୍କର କେତେକ ଗଳ୍ପ ଓ କବିତା ସ୍ଥାନ ପାଇଛି। ତାଙ୍କର ସାର୍ଥକ ସୃଷ୍ଠିରୁ ଦୁଇପଦ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଉଛି।
ଅପେକ୍ଷା
- ଆସ ଆସ ମମ ହୃଦୟ ଦେବତା ପଥ ଚାହିଁ ପଥେ ବସିଛି
- ବ୍ୟଥା ଭରେ ଆଜି ନୟନ ରେ ନୀରେ ହୃଦୟ ମନ୍ଦିର ଭିଜୁଛି।
- ତବ ରୁପରାଜି ନାଚୁଛି ନୟନେ ସପନେ କିଅବା ନିଶି ଜାଗରଣେ
- ତବ ପ୍ରେମ ସୁଧା ତମ ସ୍ମୃତି ସଖା ଜପାମାଳି ଆଜି କରିଛି।
- ଝାଡି ଦିଅ ନାଥ ତବ ପଦଧୂଳି ଗାରମା କଳଙ୍କ ଦିଅ ହୃଦେ ଦଳି,
- ନାଶ ଗର୍ବ ଦମ୍ଭ ମାନ ଅଭିମାନ ଗୋପନେ ଯା' ଆଜି ଭରିଛି।
- (ମିଳନୀ ବନବୀଣା 'କବିକଣ୍ଠେ ବଳଦେବ' ସଂଖ୍ୟା' ୧୯୮୩) ତାଙ୍କ ଚେଷ୍ଟା ଫଳରେ ୧୯୨୭ ମସିହାରେ ଭଗ୍ନ ପ୍ରାୟ ବାଳିକା ନି·ପ୍ରା· ବିଦ୍ୟାଳୟଟି କ୍ରମେ ଉଚ୍ଚପ୍ରାଥମିକ, ତା' ପରେ ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ଓ ଶେଷରେ ଏକ ଉଚ୍ଚ ଇଂରାଜୀ ସ୍କୁଲରେ ପରିଣତ ହୋଇପାରିଛି। ସ୍କୁଲଟି ମଧ୍ଯ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ ହେବାରୁ ସେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ପଦରୁ ସହକାରୀ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ପଦ ଗ୍ରହଣ କଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ସମ୍ମାନରେ ଆଞ୍ଚ ଆସି ନଥିଲା। ସହରର ଅନ୍ୟତମ ସରକାରୀ ବାଳିକା ଉଚ୍ଚ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଆରମ୍ଭ ହେବାରୁ ସେ ସେଥିପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଛାତ୍ରୀ ଯୋଗାଡ଼ କରିଦେବା ପାଇଁ କୁଣ୍ଟିତା ହୋଇଥିଲେ। ସେ ଅନ୍ୟ ସ୍କୁଲମାନଙ୍କର ତଥା ବୃତ୍ତି ପରିକ୍ଷା ଦେଇଥିବା ଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ସିଲେଇ ଆଦିର ପରୀକ୍ଷିକା ଭାବେ ମୂଲ୍ୟାୟନ କରୁଥିଲେ। ତାଙ୍କର ମୁରବିମାନଙ୍କ ସହିତ ଯେଉଁ ଅତୁଟ ଯୋଗାଯୋଗ ଥିଲା ତାହା କଳ୍ପନାନିତ। ସେ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକ ଓ ଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ମା' ମାନଙ୍କୁ ନେଇ ନିୟମିତ ସଭା କରନ୍ତି। କୌଣସି ଝିଅ ଦୁଇ ତିନି ଧରି ଅନୁପସ୍ଥିତ ରହିଲେ ସ୍ରମତୀ ମହାରଣା ତାଙ୍କ ଘରେ ଯାଇ ପହଞ୍ଚୁଥିଲେ। ଜ୍ୱର ବାଧିକା ହୋଇଥିଲେ ଗଛ ଉପାଡ଼ିବା, ଚେରମୂଳ ବାନ୍ଧିବା, ଝଡ଼ାଫୁଙ୍କା କରିବା ସେତେବେଳେକାର ରୀତି ଥିଲେ। ଶ୍ରୀମତୀ ମହାରଣା କାହାରି ଆତ୍ମ୍ ବିଶ୍ୱାସ ଉପରେ ବାଧା ନଦେଇ ଏଥିସାଙ୍ଗକୁ ଔଷଧପତ୍ରର ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ କରାଉଥିଲେ। ସେ ପ୍ରଥମେ ଆସି ତତ୍-କାଳୀନ ଲେଡ଼ି ଡ଼ାକ୍ତର ଶ୍ରୀମତୀ ବସନ୍ତ କୁମାରୀ ବାନାର୍ଜୀଙ୍କ ସହିତ ଅନେକ ଦିନ ରହିଥିଲେ। ତେଣୁ ସେ ଅନେକ ରୋଗର ସାଧାରଣ ଚିକିତ୍ସା, ରୋଗୀର ଆବଶ୍ୟକ ସେବା ଯତ୍ନରେ ବେଶ୍ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇପାରିଥିଲେ।
ଏବେ ତାଙ୍କଲର ବୟସ ଅଶୀ ପାଖେଇଲାଣି। ତଥାପି ଗାଁ ସାହିରେ ସେବା କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସେ ଆଗଭର। କାହା ଘରେ ବାହା ବନ୍ଦାପନା ହେଉଛିତ ସେ ତାଙ୍କ ଘରେ ଯାଇ କାର୍ଯବ୍ୟସ୍ତ, କିଏ ଯଦି ମରିଯାଇଛି କିରଣ ମାଷ୍ଟ୍ରାଣି ସାଶ୍ରୁ ଲୋଚନରେ କିନ୍ତୁ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ତାଙ୍କ ଘର ଲୋକଙ୍କୁ ପ୍ରବୋଧନା ଦେଉଛନ୍ତି। ରାଜ ଅନ୍ତଃପୁର ଠାରୁ ଦରିଦ୍ର ପ୍ରଜାର ଭଗ୍ନ କୁଟୀର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁଠି ତାଙ୍କର ଆଦର। ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କର ନିଜର।
ସେ ଦୀର୍ଘ ଏକଚାଳିଶି ବର୍ଷ ସେହି ସ୍କୁଲରେ କାର୍ଯ୍ୟକରି ୧୯୬୭ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରେ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କଲେ। କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ରହିବା ଘରଟି ସରକାରଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗୀୟ ଘର ବୋଲି ଦାବି କରି ତାଙ୍କର ପେନ୍-ସନ୍ ମିଳୁନଥିଲା। ବହୁ ଚେଷ୍ଟା ପରେ ଆଇନ ଅଦାଲତରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ସେ ସେଥିରେ ଡ଼ିଗ୍ରୀ ପାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ପୁରା ପେନ୍ ସନ୍ ନମିଳିବାରୁ କେବଳ ସେ ଏକା ନୁହନ୍ତି ସ୍ଥାନୀୟ ସଚେତନ ଲୋକମାନେ ମଧ୍ୟ ଦୁଃଖିତ। ସରକାରୀ ଚାକିରୀରୁ ଅବସର ନେବା ପରେ ସେ ସ୍ଥାନୀୟ କନ୍ ଭେଣ୍ଟ ସ୍କୁଲରେ ଦୁଇବର୍ଷ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ହୋଇଥିଲେ।
କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ରେ ୧୯୪୨ ମସିହା ଗଣେଶ ପୂଜା ଦିନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଜ୍ଞାନ ପ୍ରସାରଣା ପାଠାଗାର ହିଁ କେନ୍ଦୁଝରରେ ସାଧାରଣ ପାଠାଗାର ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରଥମ ଦୀପ ଶିକ୍ଷା।ଶ୍ରୀମତୀ ମହାରଣା ଏଠାକାର ପାଠାଗାର ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସବୁପ୍ରକାର ସାହାଯ୍ୟ ଓ ପ୍ରୋତ୍ସାହ୍ନ ଦେଇଛନ୍ତି। ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ଜୀବନର ସେବାକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେଇ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ ପୌରସଭା ଓ କେନ୍ଦୁଝରର ସାଂସ୍କୃତିକ ଅନୁଷ୍ଟାନ 'ମିଳନୀ ସାହିତ୍ୟ ସଂସଦ' ତାଙ୍କୁ ମାନପତ୍ର ଓ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଦେଇଛନ୍ତି।
ସରକାରୀ ପେନ୍-ସନ୍ ପାଉନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଈଶ୍ୱରଙ୍କର ଅସୀମ କରୁଣା ଥିବାରୁ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ପୁଅ, ରାଜ୍ୟରେ ଜଣେ ପ୍ରାଶାସନିକ ଅଧିକାରୀ ଓ ନୀତି ଜଣେ ଯନ୍ତ୍ରୀ। ତେଣୁ ସେ ଖାଇବା ଓ ପିନ୍ଧିବାରେ କଷ୍ଟ ଭୋଗି ନାହାନ୍ତି। ସେ ଜଣେ ଈଶ୍ୱରବିଶ୍ୱାସୀ ମହିଳା। ସେ କେନ୍ଦୁଝରକୁ ଖୁବ୍ ଭଲ ପାଆନ୍ତି। ମା' ଝିଅ ଓ ନାତୁଣୀ ତିନିସ୍ତରର ଛାତ୍ରୀ ହୋଇଛନ୍ତି ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପରିବାରର। ତାଙ୍କୁ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ରେ ସଭିଏଁ ଜାଣନ୍ତି, ମାନନ୍ତି। ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସ୍ନେହ କରନ୍ତି।ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ଭକ୍ତି କରନ୍ତି। ଅଧ୍ୟବସାୟୀ ଶିକ୍ଷକ
ପଣ୍ତିତ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥଶର୍ମା
ଶ୍ରୀ ଅଲେଖ ଦାଶ
ସୀତା ନବମୀ। ୧୯୮୪ ମସିହା ମଇ ମାସ ୯ ତାରିଖ। ବିନ୍ଦୁସାଗରରେ ତୀର୍ଥ ଯାତ୍ରା ତଥା ସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସ୍ନାନ ପୂଜାଅର୍ଚ୍ଚନା ଚାଲିଛି। ପୂର୍ବାହ୍ନ ୧୦:୪୦ ମିନିଟ୍ ସମୟ। ଜନସମାଗମ କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା। ସେହି ଅନୁସାରେ ଗହଳ ଚହଳ ବଡ଼ିଲା। ହଠାତ୍ ଏକ ସମ୍ବାଦ ସ୍ନାନର୍ଥୀ ତଥା ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଆନ୍ଦଳିତ କଲା। ସମସ୍ତେ ଚାହିଁଥାନ୍ତି ବିନ୍ଦୁସାଗରକୁ। ବୁଡ଼ିଯାଇଥିବା ଲୋକକୁ ଉଦ୍ଧାର କରାଯିବ କେତେବେଳେ। ସେତେବେଳେକୁ ସେ ଜୀବିତ ଥିବ ତ? ପୂର୍ବାହ୍ନରୁ ମଧ୍ୟରାତ୍ରି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅସଂଖ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରୁ ଚନ୍ଦ୍ରାଲୋକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିନ୍ଦୁସାଗର କୂଳରେ ରୁଣ୍ତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି। କେତେଜଣ ସନ୍ତରଣପଟୁ ଯୁବକ ହଟାତ୍ ପାଣିକୁ ଡ଼େଇଁପଡ଼ିଲେ। ମାତ୍ର ଠାବ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ। ସେଦିନ ଶେଷ ସ୍ନାନଥିଲା ତାଙ୍କର ବିନ୍ଦୁସାଗରରେ। ସେତେବେଳକୁ ୮୦ଟି ଶରତ୍ ପୂର୍ଣିମା-ଚନ୍ଦ୍ର ସେ ଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ। ଦେହ ସେତେବେଳକୁ ଥରୁଥିଲା। ବିନ୍ଦୁସାଗରକରୁ ପଙ୍କ ଉଝଳା ଯାଇଥିଲା। ତେଣୁ କୂଳରୁ ଗଭୀରତା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।ସେ ପହଁରା ଜାଣିନଥିଲେ। ଗୋଡ଼ ଖସିଗଲା। ବାସୁଦେବ ଘାଟରେ ସେ ଅକାଳ ମୃତ୍ୟୁ ଲାଭ କଲେ। ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଘର କରିଥିବା ଆଗନ୍ତୁକମାନେ କହିଲେ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥ ସ୍ୱର୍ଗଲାଭ କଲେ। ଦେଖଣାହାରୀମାନେ କୁହା କୁହି ହେଲେ ପଣ୍ତିତ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥ ସଲିଳ ସମାଧି ଲାଭ କଲେ। ଦମକଳ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ ଫଳରେ ମଧ୍ୟରାତ୍ରିକୁ ଶବ ଉଦ୍ଧାର କରାଗଲା।
ପଣ୍ତିତ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥଶର୍ମା ୧୯୦୪ ମସିହା ମଇ ମାସରେ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଦରଜୀ ସାହି ବା ରାମାୟଣୀ ସାହିରେ ଭୂମିଷ୍ଠ ହୋଇଥିଲେ। ପିତା ହରିହର ରଥ ସାକ୍ଷୀଗୋପାଳ ମଣ୍ଡଳ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଭୀ ମପୁର ଶାସନରୁ ଆସି ତୀଥି ରେ ବାସ କରୁଥିଲେ। ପୁତ୍ରର ଜନ୍ମ ସମୟରେ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟରେ ପୁତ୍ର ମାନସ କରୁଥିବା ହରିହର 'ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ'
ନାମ ଶୁଣିଥିଲେ। ନବଜାତ ଶିଶୁର ନାମ ତାହା ହିଁ ରଖିଥିଲେ। ପିତାମାତାଙ୍କର ଜୀବନାବଧି ନାମକରଣ୍ଟି ଯଥାର୍ଥ ଥିଲା। ମାତ୍ର ମୃତ୍ୟୁତ ଅଜେୟ। ଦେହଧରି ତାକୁ ସେ ଜୟ କରିଥାନ୍ତେ କିପରି?
ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ନି·ପ୍ରା·, ଉ·ପ୍ରା· ପାଠଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର କକେଇ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ରଥ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ମୋରେନରେ ସଂସ୍କୃତ ପଣ୍ତିତ ଥିବାରୁ ସେଠାରେ ସେ ସଂସ୍କୃତ ଶିଚା ଆରମ୍ଭ କଲେ। ପରେ ପୁରୀ ସଦାଶିବ ସଂସ୍କୃତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ସ୍ମତି ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ପରୀକ୍ଷାରେ କୃତିତ୍ୱର ସହ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ୫୦ ଟଙ୍କା ବୃତ୍ତି ଲାଭ କଲେ। ସେ ମଧ୍ୟ ଆୟୁର୍ବେଦରେ ମଧ୍ୟମା ପାସ୍ କଲେ। ସେତେବେଳେ ବିଦ୍ୱାନ୍-ମାନେ ଚାକିରି ପଛରେ ଧାଉଁ ନଥିଲେ। ଚାକିରି ବିଦ୍ୱାନଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ଜଣାଉଥିଲା। ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରସୁଲକୁଣ୍ତା () ସ୍ଥଳ, ଜ୍ଞାନ ବିତରଣ କେନ୍ଦ୍ର ଭଗବାନପୁର ଶାସନସ୍ଥ ଟୋଲ, ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ରଥଙ୍କ ଥିଲା ସେମ ସ୍ତରର। ଦେବୋପମ ଚେହେରା। ଗୋରା ତକ୍ ତକ୍ । ମୁହଁର ବାଁ ପଟରେ କଳାଯାଇ । ମୁଣ୍ଡରେ ଲୋଭନୀୟ କୁଞ୍ଚୁକୁଞ୍ଚୁଆ ବାଳ ସହ ସୁଦୀର୍ଘ ଶିଖା ତାଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ମାନୁଥିଲା। ୭୫ ବୟଃକ୍ରମରେ ବି ତାଙ୍କର ତେଜସ୍ମିତା ହ୍ରାସ ପାଇ ନ ଥିଲା। ଧୋତି , ପଞ୍ଜାବି, ଦୋସଡ଼ା, ହଳଦିଆ ବା ଲାଲ ରଙ୍ଗର ପଞ୍ାବୀ ଗାମୁଛା ଏବଂ ନାହିରି ଚାକିରି ବେଳକୁ ନୁଆ ପାଟଣା ମଠା ଥିଲା ତାଙ୍କର ପରିଧାନ ତାଙ୍କୁ ଖୂବ ମାନୂଥିଲା ମସ୍ତକଏର ରାମାନନ୍ଦ ଚିତା ପଦରେ କଠାର ଓ ହାତରେ ଛତାଧରି ପଣ୍ୀଡଃ ମରୁତ୍ୟ ବ ହୁଏଲାକ ଏର ବାରି ଏହାଇ ଯ ଉ ଥିଲୈ । ତାଙ୍କର ଚେହେରା ପୋସାକ ତ୍ଥା ବାକ୍ୟଲାପରୁ ସେ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଏବଂ ସଂନ୍ସକୃତ ଶିକ୍ଷକ ବୋଲି ସହଜରେ ଜାଣିହେଉଥିଲା । ଟୋଲଟି ଗ୍ରାମ ବାହାରେ ଏକ ନିକାନ୍ଚନ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥିତ ଥିବାବେଳେ ଛାତ୍ରାବାସ, ଶାସନର ମଦ୍ଧ୍ୟ ଭାଗରେ ଗ୍ରାମର କୋଠାଘରେ ଚଳୁଥିଲା । ତାହାଥିଲା ଏକ ବଖରା ଚାଳଘର, ଶିକ୍ଷକ ତ୍ଥା ୨୦ ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ରହଣି ସ୍ଥଳ, ରୋଷଘର,ଭୋଜନକକ୍ଷ । ବାଡିରେ ୠତୁକାଳୀନ ଫସଲ,ବିଲାତି ବାଇଗଣ ,ଲଙ୍କା ମରିଚ, କଦଳୀ,କନ୍ଦମୁଳ ଚାଷ କରାଯାଇ ଦୈନିକ ବ୍ୟବହାରରେ ଲାଗୁଥିଲା । ପାଣି ଛାଟି େସ କରନ୍ତି । ନାକ;ପାଟି ଧୂଅଣନ୍ି ।ପ୍ରେତକ ଅନ୍ ବାସୀ ଏଥୀେର ତାଙ୍କୁ ଅନୁସଣ କରନ୍ି ,ତାପେର ବିଦ୍ୁତ ତାହାର ଅନେକ ଉନ୍ନତି କରିଥିଲେ। ପରେ ୧୮ ବର୍ଷ ମ୍ୟୁନିସିପାଲିଟି ବାଳିକା ହାଇସ୍କୁଲ୍, ଥୋରିଆସାହି କଟକରେ ସଂସକୃତ ଶିକ୍ଷକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ। ୧୯୭୫-୭୭ରେ ବିନ୍ଦୁସାଗରତଟସ୍ଥ ଗଜପତି କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ସଂସକୃତ ମାହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସେ ଅଧ୍ୟାପକ ଓ ୧୯୭୮ରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ସଂସକୃତ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳ୍ୟ ଶ୍ରୀବିହାର ପୁରୀରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟାପକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଜୀବନାବଧି ୮୦ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରୁ ସେ ୪୯ ବର୍ଷ ଶିକ୍ଷକତା କରିଥିଲେ।
ପଣ୍ତିତେ ଥିଲେ ଅସାମାନ୍ୟ ସ୍ମୃତିଧର। ତାଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ଓ ନିଷ୍ଠାପର ଶିକ୍ଷାଦାନ ହେତୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ କିଛି ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି ଅନୁଷ୍ଟାଙ୍କୁ ଆସୁଥିଲା। ସଂସକୃତରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ନମ୍ବର ରଖି ତାଙ୍କ ଛାତ୍ରମାନେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ ହେଉଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପରୀକ୍ଷା ଖାତା ମୂଲ୍ୟାୟନ ଥିଲା ସଂପୂର୍ଣ ପକ୍ଷପାତିତା ରହିତ।
ପଣ୍ତ୍ତିତେ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଦଶହରା, ଦୋଳ, ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଓ ବଡ଼ଦିନ ଛୁଟିରେ ଘରକୁ ଯାଉଥିଲେ। ଅନ୍ୟ ଛୁଟି ସେ ଉପଭୋଗ କରୁନଥିଲେ।ଛାତ୍ର ମାନଙ୍କୁ ଏପରି ଛୁଟି ଦେଉଥିଲେ ଯାହାଦ୍ୱାରା ଛାତ୍ର ପର୍ବପର୍ବାଣୀରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉନଥିଲେ କିମ୍ବା ଛାତ୍ରାବାସ ଶୂନ୍ୟ ରହୁନଥିଲା। ପଣ୍ତିତେ ଥିଲେ ଜ୍ଞାନର ଭଣ୍ତାର। ସେ ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ତାଆନ୍ତୁ ନା କାହିଁକି ଛାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ ତା'ର ଉତ୍ତର ସେ ଦେଉଥିଲେ। ପାଠ ଥିଲେ ତାଙ୍କ ମୁହେଁ ମୁହେଁ। ସେ ଥିଲେ ତେଜସ୍ୱୀ, ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅନର୍ଗଳ ବକତା। ସେ ଟଙ୍କା ପୁସାରେ ସାଧୁ ସଚ୍ଚୋଟ ଥିଲେ। ସ୍ନେହ ଓ ସଦ୍-ଭାବନା ତାଙ୍କଠାରେ ସବୁ ସମୟରେ ସୁଲଭ ଥିଲେ।
କୌଣସି ଛାତ୍ର ଅଧିକ ଦିନ ଅନୁପସ୍ଥିତ ରହିଲା ସେ ବାର୍ତ୍ତାଦେଇ ଛାତ୍ର ପଠାଇ ବିଫଳ ହେଲେ ସ୍ୱ୍-ୟଂ ଛାତ୍ର ପାଖରେ ପହଞ୍ଚି ଯାଉଥୁଲେ। ଖୁବ୍ ଦୂରରେ ବସି ପଢ଼ୁଥିବା ଛାତ୍ରକୁ ମଧ୍ୟ ସେ ସ୍ୱରରୁ ବାରି ଧରି ପାରୁଥିଲେ। ତାଙ୍କର ଶ୍ରବଣ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ଖର ଥିଲା। ଛାତ୍ରମାନେ କହନ୍ତି ପିତଳ କାନ ପଣ୍ତିତଙ୍କର। ଛାତ୍ର ଉଚ୍ଚସ୍ୱରରେ ପଠନ କଲେ ହୃଦୟତନ୍ତ୍ରୀରେ ପାଠ ରହିଯିବ; ତେଣୁ ବଡ଼ ପାଟିରେ ପଢ଼ାଉଥିଲେ ଓ ପିଲାଙ୍କୁ ସେପରି ଢ଼ଙ୍ଗରେ ପଢ଼ିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଉଥିଲେ। ପାହାନ୍ତା ପଢ଼ାରେ ପଣ୍ତିତଙ୍କର ଖୁବ୍ ବିଶ୍ୱାସ। ସେ କୁହନ୍ତି ରାତିରେ ମସ୍ତିଷ୍କ ଥୟ ରହେ। ରାତ୍ରି ର ଶେଷ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ବା ର୍ବାହ୍ମମୁହୂର୍ତ୍ତ ପଢ଼ା ସ୍ଥାୟୀ ଭାବେ ମନେ ରହିଯାଏ। ସେତେବେଳେ ସଂସ୍କୃତ ଅନାଦୃତ ଭାଷା ଥିଲା। ବ୍ୟାକରଞତ କଠିନ ନିୟମ୍ ଯୋଗୁଁ ଏହାର ଆଦର ଊଣା ଥିଲା। ହଳଦିଆରେ ୧୯୪୬ରୁ ଏମ୍·ଇ· ସକୁଲ୍ ଖୋଲିଲା। ଲୋକେ ଆଶୁଅର୍ଥକରୀ ବିଦ୍ୟା ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହୀ ହେଲେ। ମାତ୍ର ପଣ୍ତିତଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଓ ପ୍ରଚେଷ୍ଟରୁ ଟୋଲ୍-ର ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟାରେ ସ୍ଥିରତା ଥିଲା। ଛୁଟିଦିନ ଗୁଡ଼ିକରେ ସେ ଛାତ୍ରଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଛାତ୍ରସଂଗ୍ରହ ଅଭିଯାନ କରୁଥିଲେ। ବାଙ୍କି, ବାଘମାରି, ଖୋରଧା, ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପିଲା ହଳଦିଆରେ ପଢ଼ୁଥିଲେ। ଆଜିକାଲି ଏଭଳି ଉଦ୍ୟମକୁ ନିରକ୍ଷରତା ଦୂରୀକରଣ ବା ସାକ୍ଷରତା ଅଭିଯାନ କୁହାଯାଉଛି।
ପଣ୍ତିତଙ୍କର ବଡ଼ ଅବଦାନ ବଦୁଷ୍ଟ, ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ, ନିଶାଖୋର ଛାତ୍ରର ଚରତ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏହି କାମ ଯୋଗୁଁ ମୁରବୀ ମହଲରେ ସେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ। ଜନୈକ ବାଙ୍କି ଅଞ୍ଚଳର ପିତୃମାତୃହୀନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବାଳକ ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ଗୁଲି ଖାଇଲା। ପଣ୍ତିତେ ତା' ର ଦାୟିତ୍ୱ ନେଲେ। ହଠାତ୍ ତା' ର ଅଭ୍ୟାସରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନଆଣି ଧୀରେ ଧୀରେ ତାକୁ ସେ ନିଶାମୁକ୍ତ କରିଥିଲେ। ବହୁ ଦୁଷ୍ଟ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ସେ ଆୟତ୍ତାଧୀନ କରି ପାରିଥିଲେ। ସେଥିପାଇଁ ମୁରବୀମାନେ ନିଜ ନିଜ ପିଲାଙ୍କର ଦାୟିତ୍ୱ ପଣ୍ତିତଙ୍କୁ ଦେଇ ନିଶ୍ଚିତ ରହୁଥିଲେ।
ପଣ୍ତିତେ ନୈଷ୍ଠିକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣେତର ଜାତିର ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାରେ କୁଣ୍ଟା ପ୍ରକାଶ କରିନାହାନ୍ତି। ତାଙ୍କରି ପ୍ରଚେଷ୍ଟରୁ ଶ୍ରୀ ଅଭୟ ଚରଣ ସ୍ୱାଇଁ ଓଡ଼ିଶାର ପାଲାଗାଯକ ହେଲେ। ବାଙ୍କି ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀ ଭ୍ରମରବର ସ୍ୱାଇଁ ପଣ୍ତିତଙ୍କର କୃଉତି ଛାତ୍ର। କୃତୀ ଛାତ୍ରମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର କୃତିତ୍ୱର ପ୍ରମାଣ ପତ୍ର। ପଣ୍ତିତଙ୍କ ଛାତ୍ର ଶ୍ରୀ କୁଳମଣି ମିଶ୍ର ଶର୍ମା ସଦାଶିବ ସଂସ୍କୃତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟାପକ ହୋଇଥିଲେ। ପଞ୍ଜିକା ସଂଶୋଧକ ଭାବେ ସେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପୁରସ୍କାର ଲାଭ ରିଥିଲେ। ସେ ରାଜ୍ୟ ଶିକ୍ଷକ ସମ୍ମାନ ଲାଭ କରିଥିଲେ। ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଛାତ୍ର ବେଗୁନିଆ ହାଇସ୍କୁଲର ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରୀ ନୀଳକଣ୍ଠ ରଥ ୧୯୭୭ରେ ରାଜ୍ୟ ଶିଚକ ସମ୍ମାନ ଲାଭ କରିଥିଲେ। ବାଙ୍କି ଶିଶୁଆର ଯାଜ୍ଞିକ ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ ମିଶ୍ର ପଣ୍ତିତଙ୍କର ଛାତ୍ର।
ଭୁବନେଶ୍ୱରର ୩ ନମ୍ବର ହାଇସ୍କୁଲର ସଂସ୍କୃତ ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରୀ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମିଶ୍ର ଭୂତପ୍ରେତ ମାନଙ୍କୁ ଆୟତ୍ତ କରି ତାନ୍ତ୍ରିକ ଆଖ୍ୟା ଅର୍ଜନ କରିଛନ୍ତି। ସେ ପଣ୍ତିତଙ୍କଠାରୁ ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ। ପୁରୀ ସଦାସିବ ସଂସ୍କୃତ କଲେଜର ଜ୍ୟେତିଷ ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀ ପର୍ଶୁରାମ ନାୟକ ହଳଦିଆରେ ପଣ୍ତିତଙ୍କର ଛାତ୍ର ଥିଲେ। ପଣ୍ତିତ ମହାଶୟଙ୍କର ହଳଦିଆ ଅବସ୍ଥାନ କାଳରେ ୧୯୪୦-୪୬ରେ ହଳଦିଆରେ ଟୋଲ୍ ହେଲା। ରାଜା ମାଲିମୋକଦ୍ଦମାରେ ଜଡ଼ିତ ହେଲେ। ପ୍ରଜାମାନେ ରାଜଦ୍ୱାରକୁ ଯବା ବାରଣ କରାଗଲା। ରାଜା କିନ୍ତୁ ଟୋଲ୍-ର ସମ୍ପାଦକ ଥିଲେ। ଟୋଲ୍ କାମରେ ପଣ୍ତିତଙ୍କୁ ରାଜଙ୍କୁ ବାରମ୍ବାର ଭେଟବକୁ ପଡ଼େ। ପଣ୍ଯିତଙ୍କ ଗମନାଗମଙ୍କୁ କେହି କେବେ ସନ୍ଦେହ ଚକ୍ଷୁରେ ଦେଖିନଥିଲେ। ସେ ଥିଲେ ନିରପେକ୍ଷ। ରାଜାଙ୍କୁ ଶ୍ଲୋକ ମାଧ୍ୟମରେ ନାନା ଉପଦେଶ ପଣ୍ତିତ ହିଁ ଦେଉଥିଲେ। ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ବଡ଼ମ୍ବାରୁ ବାଙ୍କିଠାରୁ ଆସୁଥିବା ଭାର ଦ୍ରବ୍ୟ ରାହା ପଣ୍ତିତଙ୍କୁ ଦେଉଥିଲେ। ଭୁବନେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିରରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମିତିର ପରିଚାଳନା କରି ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କରିବାକୁ ସେ ଆଗେଇ ଆସିଥିଲେ। ନିର୍ବାଣମଣ୍ତପ ଭୁବନେଶ୍ୱର(ପୁରୀ ମୁକ୍ତିମଣ୍ତପ ତୁଲ୍ୟ) ର ସେ ସଭାପତି ଥିଲେ। ବିଭିନ୍ନ ପଞ୍ଜିକାରେ ଏହାଙ୍କର ପ୍ରମାଣପତ୍ର ରହୁଥିଲା।
ଓଡ଼ିଶାର ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳର ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଧର୍ମରେ ଓ ମଧ୍ୟାଞ୍ଚଳର ହିନ୍ଦୁମ୍ନଙ୍କୁ ମୁସଲମାନ ଧର୍ମାନ୍ତରିତ କରାଯାଉଥିବାରୁ ପଣ୍ତିତେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ବୁଲି ଏହାର ବିରୋଧ କରିଥିଲେ। ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ଗୁଢ଼ ତତ୍ତ୍ୱକୁ ସେ ସରଳ ଭାଷାରେ ଭୁଝାଇଥିଲେ। ସେ ଶାକ୍ତ କ୍ରିୟାକର୍ମ ଚନ୍ତି ଓ ସଂପୁଅଦିରେ ବିଶ୍ୱାସୀଥଲେ। ତାକୁ ନିଜେ ଅଭ୍ୟାସ କରୁଥିଲେ ଓ କରାଉଥିଲେ। ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଛାତ୍ର କୁଳମଣି ଅନ୍ୟ ପଥରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇ କୁଚ୍ଛ ସାଧନା ମାଧ୍ୟମରେ ମାଟିତଳେ ଶରୀରକୁ ଆବଦ୍ଧ ରଖିବା ଦ୍ୱାରା ଶରୀରକୁ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦେଇ ଯୋଗ ସାଧନା ପୂର୍ବକ ତାତ୍-କାଳିକ ଫଳ ଲାଭ ନିଶ୍ଚତି ମନେ କରୁଥିଲେ। ମାତ୍ର ପଣ୍ତିତେ ଏହାର ବିରୋଧ କରି ପରମ୍ପରାକୁ ମାନ୍ୟତା ଦେବା ଫଳରେ ଛାତ୍ର ଗୁରୁଙ୍କୁ ଅନୁଶରଣ କରିଥିଲେ। ଆମେରିକା, ଇଂଲଣ୍ତର କେହି କେହି ବିଦ୍ୱାନ୍ ପରାମର୍ଶ ପାଇଁ ପଣ୍ତିତଙ୍କ ନିକଟକୁଇ ଆସୁଥିଲେ। ପଣ୍ତିତେ ସ୍ମୃତି ବିଦ୍ୟା ଆୟତ୍ତ କରିଥିଲେ। ଗୋବଧରେ ବା ମ୍ଛିଆ ପାତଳରେ ସେ ବ୍ୟବସ୍ଥାମାନ ଦେଉଥିଲେ। ତାହାଥିଲା ସୁଚିନ୍ତିତ ନିଷ୍ପତ୍ତି। ପାପର ଭୟୀବହତା ଓ ଗୋପନୀୟତାକୁ ଫିଟାଇ ପ୍ରକାଶ କରି ଦେବାକୁ ସେ ବୁଝାନ୍ତି। ମନୁ ସ୍ମୃତିଥିଲା ତାଙ୍କର ଜିହ୍ନାଗ୍ରରେ।
ମୃତ୍ୟଞ୍ଜୟ ରଥ ବିନ୍ଦୁସାଗର ପଶ୍ଚିମ ପାର୍ଶରେ ରାମାୟଣୀ ସାହିରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହ୍ନ କରିଥିଲେ। ପୁଷ୍କରିଣୀର ପୂର୍ବ ଭାଗରେ ସ୍ନାନ କରୁଥିଲେ। ଏହାର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶରେ ସଂସ୍କୃତ କଲେଜରେ ପଢ଼ାଉଥିଲେ ଓ ନିର୍ବାଣ ମଣ୍ତପ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା କରୁଥିଲେ। ଶେଷରେ ସ୍ନାନ ବେଳେ ସେହି ବିନ୍ଦୁସାଗରରେ ସେ ସଲିଳ ସମାଧି ଲାଭ କଲେ। ବିନ୍ଦୁସାଗର ପ୍ରସ୍ତୁତ ତାଙ୍କର ପ୍ରାନବିନ୍ଦୁ ହୋଇ ସେହି ସାଗରରେ ମିଶିଗଲା। ପଣ୍ତିତର ପୁଣ୍ୟକର୍ମା; ସେଥିପାଇଁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସଦା ସ୍ମରଣୀୟ। ଅସାଧାରଣ କୁଶଳୀ ଶିକ୍ଷକ
ମଦନ ମୋହନ ଦାସ
ଶ୍ରୀ ବାଞ୍ଛାନିଧି ପଣ୍ତା
ଅନେକେ ତାଙ୍କୁ ମଦନବାବୁ , ତାଙ୍କ ଛାତ୍ରମାନେ ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟ୍ରେ, କେହି ମଦନମାଷ୍ଟ୍ରେ ଆଉ କେହି ତାଙ୍କୁ ମଦନ ମାଷ୍ଟର କହୁଥିବା ବେଳେ, ମୁଁ ତାଙ୍କୁ କହିବି - ମାଷ୍ଟର ମଦନ ମୋହ୍ନ ଦାସ। କାରନ ମାଷ୍ଟର ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଏକ ସାର୍ବଭୌମ କ୍ଷମତା ସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି। ଏହି ପ୍ରଖ୍ୟାତନାମା ମାଷ୍ଟର ଜଣକ ଏକାଧାରରେ ଥିଲେ - ଜଣେ ସାଦାସିଧା ସାଧାରଣ ମଣିଷ। ଜଣେ ଚରିତ୍ରବାନ୍ ନିଷ୍ଠାପର ଶିକ୍ଷକ, ଜଣେ ଗୁରୁ, କଥୋର ଶାସକ, ସଂଗଠକ, ଲୋକ ସେବକ, ପରଦୁଃଖ କାତର, ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ଉଦାର ଚରିତ୍ର ସଂପଣ୍ନ ପୁରୁଷ, ଯିଏ କି ତାଙ୍କ ସମୟର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ସାମାଜିକ ଜୀବଙ୍କୁ ସବୁମନ୍ତେ ସମରଦ୍ଧ କରିଯାଇଛନ୍ତି। କଥାରେ ନୁହେଁ, ଏ ସବୁର ପ୍ମାଣ ସେ ନନିଜେ ପକ୍କା ମିସ୍ତ୍ରୀ ବା କୁଶଳୀ କାରୀଗର ପରି ତାଙ୍କ ନିଜ ଆଚରିତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଯାଇଛନ୍ତି।
ନିଃସନ୍ଦେହରେ କୁହାଯାଇପାରେ, ମଣିଷ ତିଆରି କାରଖାନର ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ସୁଦକ୍ଷ କାରିଗର। ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷକତ୍ୱ ଜନିତ ନୈତିକ ଚରିତ୍ର , ଆଦ୍ରଶ ଅଧ୍ୟାପନା ତଥା ପ୍ଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ବହୁ ସୁଯୋଗ୍ୟ ପ୍ଶାସକ, ବିଧାୟକ, ଅଧ୍ୟାପକ, ଡ଼ାକ୍ତର, ଇଞ୍ଜିନିୟର ତଥା ମଣିଷ ପରି ମଣିଷମାନଙ୍କୁ ଗଢ଼ି ପାରିଥିଲା। ବସ୍ତୁତ୍ୱ ମଦନବାବୁ କ'ଣ ଥିଲେ ତାହା କାଳ ହିଁ କହିବ ଓ ତା'ର ମୂଲ୍ୟ ନର୍ଦ୍ଧାରନ କରିବ। କଳ୍ୟତି ଇତି କାଳଃ।
ମଦନବାବୁ ଗୁରୁ ଜଗତର ଗୌରବ, ପ୍ତିଭାର ଏକ ପ୍ରଚଣ୍ତ ବିସ୍ପରନ। କର୍ମ ଜୀବନର ଆଖର ବେଳରେ, ତାଙ୍କର ଗୁନମୁଗ୍ଧ କେତେକ କ୍ଷହାତ୍ର ରାଜ୍ୟପାଳ ପୁରସ୍କାରପ୍ରାପ୍ତିର ସମସ୍ତ ଆୟୋଜନ କରାଇ ଦେଇ, କେବଳ ଦସ୍ତଖତଟିଏ ଦେବାକୁ ତାଙ୍କୁ ବହୁ ଅନୁରୋଧ କଲାବେଳେ, ମଦନବାବୁ ହସି ହସି ଉତ୍ତର ଦିଅନ୍ତି- "ମୁଁ ଜଣେ ଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ଷକ, ଏକଥା ଯଦି ସରକାର ନ ଜାଣିଲେ କେଉଁ ମୁହଁରେ ମୁଁ ପ୍ରାଣ-ପୁରୁଷର ଏଭଳି ସ୍ୱାଭିମାନ ଓଡ଼ିଶାରେ କାହିଁକି, ଭାରତରେ କେତେଜଣ ଶିକ୍ଷକଙ୍କଠାରେ ସମ୍ଭବିଛି? ରାଜ୍ୟପାଳ ବା ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ସମ୍ମାନ ପ୍ରତି ନିଃସ୍ପୃହ ରହିବା କମ୍ ବଡ଼ ଗୌରବର କଥା ନୁହେଁ ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ। ଏଭଳି ଆଦର୍ଶ ଏକା ତାଙ୍କରି ଭଳି ଯଦାର ଚରିତ୍ର, ନିରଭିମାନ ପୁରୁଷଙ୍କଠାରେ ସମ୍ଭବପର।
ଏହିଭଳି ଏକ ପ୍ରଖ୍ୟାତନାମା ଶିଚକଙ୍କ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ବାଲେଶ୍ୱରର ବହୁ ହେଡ଼୍-ମାଷ୍ଟର ପ୍ରତିଯଗିତାରେ ଅବତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ। ମଦନ ମୋହ୍ନ ଦାସଙ୍କ ଜନ୍ମ ବାଲେଶ୍ୱର ଜ୍ଜିଲାର ଗଣ୍ତବେଡ଼ସ୍ଥ ଏକ ଅଖ୍ୟାତ ପଲ୍ଲୀ ସାଲମାଗଡ଼ିଆ( ସହିଦ୍ ଙ୍ଗର)ରେ ୧୯୯୮ ଖ୍ରୀଷ୍ଟନବ୍ଦ ଅକ୍ଟୋବର ୨୮ ତାରିଖରେ ଏକ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ କରଣ ପରିବାରରେ ଘଟିଥିଲା। ପିତା ତାଙ୍କର ନରସିଂହ ଦାସ ଓ ମାତା ପୋହଳା ଦେଇ। ଏକମାତ୍ର ଷୋଦର ଭାଇ ବ୍ରଜମୋହ୍ନ ତାଙ୍କର ଅନ୍ତିମ କାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକାନ୍ନବର୍ତ୍ତୀ ପରିବାରଭୁକ୍ତ ଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସନ୍ତାନମାନେ ମଦନବାବୁଙ୍କ ସ୍ନେହରେ ଏପରି ପ୍ରତିପାଳିତ ହୋଇଥିଲେ ଯେ ସେମାନେ ତାଙ୍କୁ ପିତାଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ମନେ କରୁଥିଲେ।
ଗ୍ରାମ ବିଦ୍ୟାଳ୍ୟରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାର ସମାପ୍ତି ପରେ, ୧୯୧୪ରେ ସେ ବାଲେଶ୍ୱରର ସୋରରୁ ଏମ୍·ଇ· ପାସ୍ କରନ୍ତି। ରେଭେନ୍ସାରେ ସହପାଠୀ ଡ଼ଃ ହରେକୃଷ୍ନ ମହତାବ୍-ଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ସଖ୍ୟ ସେନ ସମୟରେ ମଣିକାଞ୍ଚନର ସଂଯୋଗ ଥିଲା ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ। ଏଇ ସମ୍ପର୍କ ସୂତ୍ର ହେତୁ ନିଜେ ମହତାବ୍ ମଦନବାବୁଙ୍କୁ ୧୯୨୬ରେ ସେ କାଳର ଅନ୍ଧାରିମୁଲକ ଆଗରପଡ଼ାରେ ଶିକ୍ଷାଲୋକର ବିସ୍ତାର ପାଇଁ ସୁଦୂରତାଟା ଙ୍ଗରରୁ ଆଗରପଡ଼ାକୁ ଅଣାଯାଇଥିଲେ। ସେତେବେଳେ ମଦନବାବୁ ପ୍ରଥମେ ଟାଟା କମ୍ପାନୀର ପୋଷ୍ଟାଲ୍ ସର୍ଭୀସ୍ ଏକ ଦୁଃଖଦାୟକ ଘଟଣାରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟସ୍ତବିବ୍ରତ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ। ହୁଏତ ବିଧିର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଥିଲା ମଦନବାବୁ ମାଷ୍ଟରଟିଏ ହୁଅନ୍ତୁ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାଲୋକର ଉଜ୍ଜଳ ବର୍ତ୍ତୀକାକୁ ଉଦ୍ଦୀପ୍ତ କରିଯାଆନ୍ତି। ଧ ମହତାନଙ୍କ ପିତା କୃଷ୍ଣଚରଣ ଦାସଙ୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ମି·ଇ· ସ୍କୁଲର ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ପଦବୀରେ ନିଯୁକ୍ତ ମଦନବାବୁ ଆଗରପଡ଼ାରେ ଅନସ୍ଥାନ କରନ୍ତି ଦୀର୍ଘ ଷୋହଳ ବର୍ଷ। ୧୯୨୬ରୁ ୧୯୪୧ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ସମୟଟି ଥିଲା ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗ୍ୁରବାବହ ଏବଂ ସଫଳ ଶକ୍ଷକତ୍ୱର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟ।ଯାହାର ସୁରଭି ଦିଗ୍ବିଦିଗ ପ୍ରସାରିତ ହେବା ପରେ ୧୯୪୧ରେ ତାଙ୍କୁ ସ୍ୱାଗତ କରାଗଲା ଶିଚକତା କରିବା ପାଇଁ ଅଶିକ୍ଷା ଅନ୍ଧକାରାଚ୍ଛନ୍ନ ଅବହେଳିତ ଖଇରା ଅଞ୍ଚଳକୁ।
ଆଗପଡ଼ାରେ ଥିଲାବେଳେ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ସ୍ମୃତିଚାରନ କରି ଡ଼ଃ ମହତ୍ବ୍ ଙ୍କ ଅନୁଜ ମଦନବାବୁଙ୍କ ଛାତ୍ର ଶ୍ରୀ ଗୋପୀନାଥ ଦାସ କହନ୍ତି- "ମଦନବାବୁ ଥିଲେ ଏକ ବହୁ ମୁଖୀ ପ୍ରତିଭାର ପ୍ରତୀକ। ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ଚରିତ୍ରବାନ୍,ନିଷ୍ଠାପର, ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ। ତାଙ୍କ ପରି ସ୍ୱାଭିମାନୀ, ଶୃଙ୍ଖଳିତ, ସଂଗଠକ,ସମାଜସେବକ, ଅଧ୍ୟବସୟୀ, କର୍ତ୍ତବ୍ୟନିଷ୍ଠ, ନିର୍ଭୀକ, ନୀତିବାନ୍, ସେବାପରାୟଣ, ପରଦୁହଖକାତର ଉଦାରଚରିତ୍ରପୁରୁଷ ସେ କାଲରେ ଓଢ଼ିଶାରେଥିଲେ ବିରଳ। ଆଗରପଡ଼ାରେ ଶିଚକତ୍ୱ ସମୟରେ ସେ ଜଣେ ସଫଳ ଶିକ୍ଷକ ହେବା ଇଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କଟକରୁ(ସି·ଟି·) ଟ୍ରେନିଂ ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି ୧୯୩୨ରେ। ୧୯୨୬ରୁ ୪୧ ମସିହାର ୧୬ ବର୍ଷ ଅବଧି ସେ ୧୬ ଜନ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ବରତ୍ତିପ୍ରାପ୍ତ କରାଇ ପାରିଥିଲେ। ଯାହା ସେ ସମୟରେ ଓଢ଼ଶାରେ ସନ୍ୟ କୌଣସି ସ୍କୁଲ୍ ଭାଗ୍ୟରେ ସମ୍ଭବିଛି କି ନାହିଁ, ସନ୍ଦେହ।"
ତାଙ୍କର ସ୍କୁଲ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଶେଷ ହୁଏ। ଟିକିଏ ବୋଲି ଏପାଖ ସେପାଖ ନାହିଁ। ସ୍କୁଲ୍ ଆରମ୍ଭରେ ଏବଂ ବୋଡ଼ିଂରେ ସକାଳ ସଂଧ୍ୟାରେ ସେ ଛାତ୍ର ଓ ଶିଚକମାନଙ୍କ ସହିତ ନିୟମିତ ପ୍ରାର୍ଥନାରତ ରହୁଥିଲେ। କୌଣସି ପ୍କାର ବିଶୃଙ୍ଖଳା ବା ବ୍ୟତିକ୍ମକୁ ସେ କେବେହେଲେ ବରଦାସ୍ତ କରୁନଥିଲେ। ସ୍ୱରାଜ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଓଢ଼ିଆର ଅଗ୍ରଦୂତ ମହତାବଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ସେ ଛାତ୍ରବାସରେ ସୂତାକଟା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସହିତ ବଗିଚାକାମ, ସଫେଇ, ସେବା, ଡ଼ିବେଟିଂ ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଚଳନ କରାଇଥିଲେ। ତାକର ୱିସବୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁଶଳତା ସେତେବେଳେ ସମଗ୍ର ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲାରେ ଚମକ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। କେତେକ ହେଡ଼୍-ମାଷ୍ଟର ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଯୋଗୀ ହୋଇଥିଲେ। ଏପରିକି ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ଶ୍ରିଯୁକ୍ତ ଉଦ୍ୟ ନାରାୟଣ ମହାନ୍ତି, ଯେ ଥିଲେ ମଦନବାବୁଙ୍କ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଖଡ଼ୁତାସୁର, କୃଷ୍ଣଚରଣ ମି·ଇ· ସ୍କୁଲର ସେକ୍ରେଟାରୀ ଏବଂ ଭଦ୍କ ନାରାୟଣ ଚନ୍ଦ୍ର ମି·ଇ· ସ୍କୁଲର ଏକ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଆଦର୍ଶ ଶିକ୍ଷକ, ସେ ମଦନବାବୁଙ୍କ ସହ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଇଥିଲେ ବୋଲି ହୋପୀନାଥ ବାବୁ କହିଛନ୍ତି। ସେ ସମୟରେ ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ପଦାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ମଦନବାବୁ କହୁଥିଲେ, ନିଜେ ତାକୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ପରିଣତ କରୁଥିଲେ। ସେଥିଯୋଗୁଁ ତାଙ୍କ ଆଦର୍ଶର ବଳିଷ୍ଟ ପ୍ରଭାବ ଛାତ୍ରସମାଜକୁ ଉଦ୍ବୁଦ୍ଧ କରିଥିଲା।
ସେବା ହିଁ ଥିଲା ମଦନବାବୁଙ୍କ ଜୀବନର ପରମ୍ବ୍ରତ। ଦୋର୍ଡ଼ର ପିଲାମାନଙ୍କ କାଛୁ ନିଜ ହାତରେ ଧୋଇବା, ଔଷଧ ଲଗାଇବା, ଜ୍ଜର ରୋଗୀର ମୁଣ୍ତରେ ପାଣି ପଟିଦେବା, ରାତି ରାତି ଉଜାଗର ରହି ସେମାନଙ୍କ ଔଷଧ ଓ ପଥ୍ୟର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା ଏବଂ ପୁଅ ଭଳି ସେମାନଙ୍କ ଶୁଶ୍ରୂଷା କରିବା ଯେପରିକି ତାଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଯାଇଥିଲା। ଅରଣ୍ୟାହାଦିତ ଅସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକର ସେତେବେଳର ଆଗପଡ଼ାରେ ମ୍ୟାଲେରିଆ ଓ କାଛୁର ପ୍ରଜୋପ ଏବଂ ପ୍ରାଦୁର୍ଭାବ ଖୁବ୍ ଥିବାରୁ ପିଲାଏ ବରାବର ପୀଡ଼ିତ ହେଉଥିଲେ।
ତାଙ୍କର ଜନସେବା ସମ୍ପର୍କୀୟ ଏକ ଘଟଣା- ଖଇରାରେ ଏହା ଘଟିଥିଲା। ମଦନବାବୁଙ୍କ ପ୍ରିୟ ଛାତ୍ର ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ପଣ୍ତା କହ୍ନ୍ତି: ଥରେ ଜଣେ ପିଲାର ପେଟ ଖୁବ୍ ଜୋରେ କାଟିଲା। ବିଚରା ଭାରି କଷ୍ଟ ପାଇଲା। ଭୂଇଁରେ ଗଡ଼ିଲା। ଢ଼ହଳ ବିକଳ ହୋଇ। ମଦନବାବୁ ପିଲାଟିକୁ ଦେଖୁଥିଲେ, ପରୀକ୍ଷା କଲେ ଏବଂ ଶେଷରେ କ'ଣ ଜାଣିଲେ କେଜାଣି, ତାକୁ ତଳେ ଶୁଆଇଦେଲେ। ନିଜ ବାଁ ହାତ ମଝିଆଙ୍ଗୁଠି ତା'ର ମଳଦ୍ୱାରରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇ ଛେଳି ନଣ୍ତି ଭଳି କିଛି ମଳ ଗୋଟା ଗୋଟା କରି ବାହାର କରିଦେଲେ। ତା' ପରେ ପିଲାତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭଲ ହୋଇଗଲା ଏବଂ ଖୁବ୍ ଭୋକ ହେବାରୁ ଖାଇବାକୁ ମାଗିଲା। ଏହିଭଳି ସେବା ସେ କରନ୍ତି, ଯାହା ମା'ର ସେବାଠୁଁ ଭଳି ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ।
ଆଗରପଡ଼ାରେ ଏକ ଘଟଣା ସଫେଇ ସମ୍ପର୍କୀୟ। ଆଗରପଡ଼ା ମି·ଇ·ସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ଗୋବିନ୍ଦବାବୁ କହ୍ନ୍ତି-ଦିନେ ସକାଳେ ସଫେଇ କାମ ବେଲେ ବିଚିତ୍ର ଘଟଣାଟିଏ ଘଟିଲା। ନିଜେ ମଦନବାବୁ ସଫେଇ କରୁଥିଲେ ପିଲାଙ୍କ ସହିତ। ମେଞ୍ଚେ ଖଙ୍କାର ଠାଏ ପଡ଼ିଥାଏ। ପିଲାଏ ନାକ ଟେକୁଥାନ୍ତି ସଫାକରିବାକୁ। ମଦନବାବୁ ସେ କଥା ଜାଣିଲେ ଏବଂ ପିଲାଏ ହିଞ୍ଜୁଛନ୍ତି କହି, ବିନା ଦ୍ୱିଧାରେ ଡ଼ାହାଣ ହାତରେ ତାକୁ ଉଠେଇ ଫିଙ୍ଗିଦେଲେ । ଲଜ୍ଜିତ ପିଲାଏ ଏଥର ସଫେଇର ଖୁବ୍ ଲାଗିଗଲେ। ଖଇରାରେ ଆଉ ଏକ ଘଟଣା। ଗୋବିନ୍ଦବାବୁ କୁହ୍ନ୍ତି- ହାଟ ମଝିରେ ମୁର୍ଦାରଟାଏ ପଡ଼ିଥାଏ। ଶିଆଳ, କୁକୁର ଖାଇ ତାକୁ ଖଣ୍ତିଆ ଖାବରା କରି ଦେଇଥାନ୍ତି। ଭାରି ବୀରସ ସେ ଦୃଶ୍ୟ। ପଚାଗନ୍ଧରେ ନାକ ଫାଟ ପଡ଼ୁଥାଏ। ମଦନବୌ ଖବର ପାଇଲେ। ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁ ଓ ଆଉ କେତେକ ପିଲାଙ୍କୁ ଧରି ସେଠି ପ ହ୍ଞ୍ଚିଗଲେ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ। ନିଜେ ସେ ଆଗେ ମୁର୍ଦ୍ଦାରର ଖଣ୍ତିଆ ଜାଗାରେ ଛିଣ୍ତା କନାତକ ପକେଇଦେଇ ତାକୁ ପାଲରେ ଘୋଡ଼ାଇ ଦେଲେ। ତା'ପରେ ସମସ୍ତେ ସେଠାକୁ ଗଲେ ଓ ମୁର୍ଦ୍ଦାର ଉଠିଗଲା।
ଆଗରପଡ଼ାରେ ତାଙ୍କର ସାଙ୍ଗଠନିକ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପର୍କରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଇ ଗୋପୀନାଥ ବାବୁ କହ୍ନ୍ତି- ସ୍କୁଲ କାର୍ଯ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଙ୍ଘଟାଇ ସେ ନବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଡ଼ାକ୍ତରଖାନାର କାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖିବା, ଦାକ୍ତର କମ୍ପାଉଣ୍ତରଙ୍କ ସୁବିଧା ଅସୁବିଧା ବୁଝିବା ଆଗରପଡ଼ା ହାଇସ୍କୁଲ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମନପ୍ରାଣ ଦେଇ ଛାତ୍ର, ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ଖୋଦ୍ ମହତାବ୍ଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ମାଟିହଣା, କାନ୍ଥଦିଆଦି କାମରେ ଲାଗିଯିବା, ଗାଁ ଗଣ୍ତାରୁ କାଠ, ପଟା, ଖୁଣ୍ଟ, ବାଉଁଶ, ନଡ଼ା ସବୁ ଆଣି ସ୍କୁଲ ଘର ଠିଆ କରାଇବାରେ ସେ ଥିଲେ ଏକାନ୍ତ ଅଗ୍ରଣୀ। ଏବର ହାଇସ୍କୁଲ୍ିକୃଷ୍ଣଚରଣ ବିଦ୍ୟାମନ୍ଦିର ମଦନବାବୁଙ୍କ ଅତୁଳନୀୟ ଶ୍ରମଦାନର ନିଦର୍ଶନ ସ୍ୱରୂପ ଦଣ୍ତାୟମାନ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହିଁ ହେବ।
ମଦନବାବୁଙ୍କ ଚରିତ୍ରର ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଠ ଦିଗ ଥିଲା ସ୍ୱାଭିମାନ। ତାଙ୍କ ଉପରେ କେହି ପ୍ଭୂତ କରିବାକୁ ବସିଲେ ସେ ତାହା କେବେହେଲେ ବରଦାସ୍ତ କରୁନଥିଲେ। ଡ଼ଃ ମହତାବ୍ଙ୍କ ଇଙ୍ଗିତରେ ସେ ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ହେଁ ବେଳେ ବେଳେ ସେ ତାଙ୍କର ଖୁବ୍ ବିରୋଧ କରୁଥିଲେ। ଏକଥା ନିଜେ ଗୋପୀନାଥ ବାବୁ ଓ ଗୋବିନ୍ଦବାବୁ କୁହ୍ନ୍ତି।ଯଦି ମହତାବ୍ଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କାର୍ଯ୍ୟଟି ହୋଇପାରି ନଥାଏ ଏବଂ ସେ ମଦନବାବୁଙ୍କୁ ପଚାରିବସନ୍ତି "ମଦନବାବୁ ଏ କାର୍ଯ୍ୟ କାହିଁକି ହେଲାନି"? ମଦନବାବୁ ହଠାତ୍ ଉତ୍ତରରେ କହ୍ନ୍ତି "ଆପଣ କିଏ ଏ କଥା ପଚାରିବାକୁ"? ତା'ର ଉତ୍ତର, ମୁଁ ସ୍କୁଲ୍ ସେକ୍ରେଟାରିଙ୍କୁ ଦେଇପାରେ, ଆପଣଙ୍କୁ ନୁହେଁ।" ମହତାବ୍ା ଚୁପ। ପାଟି ପିଟାନ୍ତେ ବା କିପରି?
ଡ଼ଃ ମହତାବ୍ ସ୍ୱୟଂ ଏକଥା କହ୍ନ୍ତି ଯେ ମଦନବାବୁ ସେତେବେଳେ ଆଗରପଡ଼ାରେ ଏକପ୍ରକାର 'ଗଣମୂଖ୍ୟ' ଥିଲେ। ତାଙ୍କର ନିରପେକ୍ଷ ନୁଅନିଷ୍ଠତା ବଳରେ ସେ ପରିବାର ତଥା ଗ୍ରାମ୍ୟ ବିବାଦ ଗୁଡ଼ିକର ଆଶୁ ସମାଧାନ ଘଟାଉଥିଲେ। ଏଇସବୁ ବହୁବିଧ ନିଷ୍ଟା ପର କୃତିତ୍ବ ମଦନବାବୁଙ୍କ ଗୌରବର ଚରମ ସିମାରେ ପ ହ ଞ୍ଚାଇଥିଲାବେଳେ,ଆଗରପଡା ଆହ ତାଙ୍କୁ ଅଟକାଇ ପାରିନଥିଲେ|
ସୁନାମମଧ୍ଯ ଆଗରପଡାର ଏଇ ମୁଣ୍ଡା ଟାଣୁଆ ଶିକ୍ଷକ ଜଣକ ଯେତେବେଳେ ସେ ସମ୍ୟରେ ବାଲେଶ୍ବର ଆଡ ଭୋକେଟ୍ ସ୍ବର୍ଗୀୟ ମଧୁସୁଦନ୍ ଦାସଙ୍କ ଦ୍ବାରା ର୍ଖଚ୍ଚରା ମି।ଇ। ସ୍କୁଲକୁ ଆହୁତ ହୋଇ ଆସନ୍ତେ,ସେତେବେଳେ ଖ ଇରାରେ ଆନନ୍ଦ ଉଲ୍ଲାସରେ ଏକ ଉଲ୍ଲାସ ଖେଳି ଯାଇଥିଲେ|ମଦନବାବୁଙ୍କ ପ୍ରଗାଢ଼ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା,ଆତ୍ମଳିଯୋଗ,ଗଭୀରନିଷ୍ଟା ଓ ସୁଦକ୍ଷ ପରିଚାଳନା ବଳରେ ପ୍ରଥମ କେତେ ବ ର୍ଷ ମଧ୍ଯରେ ଖ ଇରା ସ୍କୁଲର ଗୋରବ ଅତି ମାତ୍ରାରେ ବଢିଗଲା|ବ ର୍ଷେ ଏକ କାଳୀନ ତିନୋଟି ପିଲା ବୃତ୍ତିଲାଭ କରିବାରୁ ସାରା ଜିଲ୍ଲା ଏକ ପ୍ରକାର ଆଲୋଡନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଯାଇଥିଲା|
୧୯୪୫ରେ ମଦନ ବାବୁ ଏଠାରେ ମଧ୍ଯ ଏକ ହାଇସ୍କୁଲ କାର୍ଯ୍ଯରେ ହାତଦେଲେ|ଏହା ତାଙ୍କର ଏକ ଦୁଃସାହସିକ ପଦକ୍ଷେପ ଥିଲା|ହାଇସ୍କୁଲର ଆର୍ଥିକ ବ୍ଯବସ୍ଥା ପାଇଁ,ମହାଯୁଦ୍ଧର ସେଇ ତିଲୋଟି କାଳରେ ଖିରାରେ ସେ ଏକ କୋଅପରେଟିଭ୍ ଷ୍ଟୋର ଖୋଲି ନିଜେ ତାର ସେକ୍ରେଟାରି ହୋଇ ଷ୍ଟୋରର ଉଦ୍ ବୃତ୍ତ ଲାଭାଂଶ ସେକ୍ରେଟରୀ ମଧୁବାବୁଙ୍କ ସ ହଯୋଗ ଓ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଦାନ କୁ ସମ୍ବଳ କରି ଖିରା ଭଳି ସ୍ଥାନରେ ଏକ ପୁଣ୍ନାଙ୍ଗ ହାଇସ୍କୁଲ ଛିଡା କରେଇ ବାରେ ସମ୍ପୁଣ୍ଣ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରିଥିଲେ |ସ୍କୁଲ ତିଆରି ସମୟରେ ଏକ ରୋମାଞ୍ଚକାରୀ ଘଟଣା ର ଅବତାରଣା ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ|ହାଇସ୍କୁଲପାଇଁ ଆମେ ଶିକ୍ଷକ ସବୁ ଗାଁରୁ ଚାନ୍ଦା ଆଦାୟ ତ କରୁ ଥିଲୁ|ମଦନବାବୁ ବି ସେଥିରେ ଲାଗିଥିଲେ|ସ୍କୁଲ ଘର ତିଆରିପାଇଁ ଦିନେ ଜଙ୍ଗଲରୁ କାଠ ଆଣିବାର ବ୍ଯବସ୍ଥାହେଲା|ସେ ରାତି ୨।୩୦ ରେ ନିଜେ ଗୋବିନ୍ଦ ବାବୁଙ୍କ ସ ହିତ ୧୪ଟି ଶଗଡ ଗାଡିନେଇ ଜଙ୍ଗଲରେ ପ ହଞ୍ଚିଲା ବେଳକୁ ଭାଲା ମାନଙ୍କ ହାବୁଡରେ ପଡିଲେ|ଖୁବ୍ ସାହସର ସ ହିତ ମଦନବାବୁ ସାଙ୍ଗ ଲୋକ ମାନଙ୍କୁ ଧୌର୍ଯ୍ଯ ଧରିବାକୁ କ ହିଲେ ଏବଂ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ ବିପତ୍ତିରୁ ଆକସ୍କିକ ଭାବେ ଉଦ୍ଧାର ପାଇଗଲେ|ମଦନବାବୁ ଏଇପରି ମ ଉଣ ସ ହିତ ଖେଳି ସ୍କୁଲ କାମରେ ମଜ୍ଜିଯାଇଥିଲେ|
୧୯୪୭ଅଗଷ୍ଟ ଫହିଲାରୁ ପ୍ରଥମେ ଅଳ୍ପ କେତେମାସ ମାଇନର୍ ସ୍କୁଲ ରେ କାର୍ଯ୍ଯକଲାପରେ,ତାଙ୍କର ନିଦ୍ଦେର୍ଶରେ ତ ତ୍ ପରେ ବ ର୍ଷ ଠାରୁ ୧୯୫୮ ଯାଏଁ ଏ ଲେଖକ ମଦନବାବୁଙ୍କ ସ ହଯୋଗୀ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ଯ କରିଥିଲେ|ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ସେ
୨୧୫ ସେ ସ୍ୱତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଭାବେ ପ୍ସ୍ଥାନ କଲେ। ଠିକ୍ ତା'ର ଦୁଇବର୍ଷ ପରେ ୧୯୫୬ରେ ତାଙ୍କର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା, ଗଭୀର ନିଷ୍ଠା, ତ୍ୟାଗ ଓ କର୍ମତତ୍-ପରତା ଫଳରେ ସେଠାରେ ହାଇସ୍କୁଲଟିଏ ସେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିପାରିଥିଲେ। ହରପ୍ରସାଦ ମି·ଇ· ସ୍କୁଲର ହେଡ଼୍ ମାଷ୍ଟର ହିସାବରେ ସେ ଉପର ଦୁଇ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଙ୍କ, ଇମରାଜୀ ପଢ଼ାଉଥିଲେ ହେଁ, ହାଇସ୍କୁଲରେ ମଧ୍ୟ ଗଣିତ ଓ ବିଜ୍ଞାନର ଅଧ୍ୟାପନା କରୁଥିଲେ ଏବଂ ୧୯୭୭ଯାଏ କର୍ମତତ୍-ପର ଥିଲେ।
ମଦନବାବୁ ଯେତେବେଳେ ଖଇରା ଛାଡ଼ିଲେ। ତାଙ୍କର ବିଦାୟ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ହୋଇପାରି ନଥିଲା। ଏଥିରେ ତାଙ୍କ ପ୍ରିୟ ଛାତ୍ର ସ୍ରି ଗୋବିନ୍ଦ ଚନ୍ଦ୍ର ପନ୍ତା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦଃଖିତ ଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କରି ଚେଷ୍ଟରେ ହିଁ ମଦନବାବୁଙ୍କ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନାର ଏକ ଆୟୋଜନ ଖଇରାରେ କରାଯାଇ ପାରିଥିଲେ । ୧୯୭୪ ଡ଼ିସେମ୍ବର ୨୯ ତାରିଖରେ ଖଇରା ହାଇସ୍କୁଲର ମୁକ୍ତ ପ୍ରଙ୍ଗଣରେ ଏକ ହେମନ୍ତ ସଂଧ୍ୟାରେ ହିରନ୍ମୟ-କିରନ-ବିଚ୍ଛୁରିତ ଏକ ମଞ୍ଜୁଳ ପରିବେସ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ବିଦାୟ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ଦିଆଯାଇଥିଲା। ସେ ଏକ ଅଭୂତ ପୂର୍ବ ସମାରୋହ। ମଦନବାବୁଙ୍କ ସହସ୍ର ସଂଖ୍ୟକ ଜନସାଧାରଣ ଉପବିଷ୍ଟ ଥିଲେ। ସଭାପତିତ୍ୱ କରିଥିଲେ ସ୍ୱୟଂ ଡ଼ଃ ମହତାବ୍।
କାଳ ମଦନ ମାଷ୍ଟ୍ରଙ୍କୁ ଗଢ଼ିଥିଲା। ଅଥବା ମଦନମାଷ୍ଟ୍ରେ ନିଜେ ନିକ କାଳକୁ ଆୟତ୍ତାଧୀନ କରିଥିଲେ ତାହା କୁହାଯାଇ ନପାରିଲେ ବି ଦେସ ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଶିକ୍ଷା ଜଗତକୁ ଦୀପ୍ତି ଓ ଶୁଚିମନ୍ତ କରି ସାଂପ୍ରତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟ୍ୟର ନିରୋଧ ନିମିତ୍ତ ତାଙ୍କ ଭଳି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ବାରମ୍ବାର ଏ ଧରାପୃଷ୍ଟକୁ ଅବତରି ଆସନ୍ତୁ, ଏହା ଅବଶ୍ୟ କାମନା କରାଯାଇପାରେ। ମଣିଷ ଗଢ଼ା କାରିଗର ଶିକ୍ଷକ
ଭାବଗ୍ରାହୀ ମହାନ୍ତି
ଶ୍ରୀ ଦେବାଶିଷ ଚକ୍ରର୍ବତ୍ତୀ
ଅନେକ ଦିନ ତଳର କଥା। ସେତେବେଳେ ଆମଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନ ହୋଇନଥିଲା। ପିଲାଟିଏ ପ୍ରାଇମେରି ଶିକ୍ଷା ଶେଷ କରି ଘରେ ରହିଥାଏ। ଅଧିକ ପଢ଼ିବାର ସୁଯୋଗ ନଥିଲା। କରିବ କ'ଣ? କୃତିତ୍ୱର ସହିତ ସମଗ୍ର କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ। ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ପଢ଼ିବାର ଉପାୟ ନ ଥିଲା। ସେ ସମୟରେ ଜିଲ୍ଲାରେ ମାଇନର ପରିକ୍ଷାରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରୁଥିବା ଛାତ୍ର ପାଇଁ ଛାତ୍ର ବୃତ୍ତିର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପିଲାଟି ସେ ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥିଲେ। କାରନ ତାର ବାପା କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାର ଅଧିକାରୀ ନ ଥିଲେ କି କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାରେ ଚାକିରୀ କରୁନଥିଲେ।
ପିଲାଟିର କେହି ଆଉ ସାହା ଭରସା ନଥିଲେ । ସେ ଖୁବ୍ ହତାଶ୍ ହୋଇ ପଡ଼ିଲେ। ସତରେ କ'ଣ ଏତିକିରେ ତା ପାଠ ପଢ଼ାରେ ଡ଼ୋରି ବନ୍ଧାଯିବ। ଥରେ ତାକୁ ମ୍ୟାଲେରିଆ ହୋଇଥିଲା। ଔଷଧ ଆଣିବାକୁ ସେ ଆନନ୍ଦପୁର ଡ଼ାକ୍ତରଖାନାକୁ ଯାଇଥିଲା । ସେଠାରେ ତାର ଜଣେ ଶୁଭାକାଂକ୍ଷି ଗୋପାଳ ବାବୁଙ୍କ ସହ ସାକ୍ଷାତ ହେଲା। ଗୋପାଳବାବୁ ତାକୁ ପଚାରିଲେ, "କିରେ, କେଉଁଠ ପଢ଼ିବୁ ବୋଲି ଭାବିଛୁ। " ପିଲାଟି ତାଙ୍କୁ କହିଲା - ଆଜ୍ଞା, ମାଇନର ସିନା ପାସ୍ କରିଗଲି, ହେଲେ ହାଇସ୍କୁଲରେ ପଢ଼ବାକୁ ମୋ ପାଖରେ ସମ୍ବଳ କାହିଁ? ସେତେବେଳେ ସମଗ୍ର ଜିଲ୍ଲାରେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ଠାରେ ଗୋଟିଏ ମା୍ତର ହାଇସ୍କୁଲ ଥିଲା। ଯୋଗକୁ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ ହାଇସ୍କୁଲର ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଆନନ୍ଦପୁରକୁ ଆସିଥାନ୍ତି। ଗୋରା ତକ ତକ ଚେହେରା ଡ଼େଙ୍ଗା, ହୃଷ୍ଟପୃଷ୍ଟ, ନାକ ତଳକୁ ପ୍ଜାପତିଆ ନିଶ। ଦେଖିଲେ ଛାତରେ ଛଙ୍କା ପଶିଯିବ। ଗୋପାଳବାବୁଙ୍କଠାରୁ ପିଲାଟିର ପରିଚୟ ଜାଣି ସେ ତାକୁ ପଚାରିଲେ " ତୁ ସ୍କୁଲରେ ଆଡ଼୍-ମିସନ୍ ନେଲୁନି କାହିଁକି? ମୁଁ ତୋ ପାଇଁ ସିଟ୍ ଟିଏ ରିଜର୍ଭ କରି ରଖିଛି।" ପିଲାଟି ତାଙ୍କୁ ସବୁକଥା କହିଲା। ସେ ସବୁ ଶୁଣି ସାରି କହିଲେ "ଚିନ୍ତା କରିବାର କିଛି ନାହିଁ। ତୁ ମୋ ଘରେ ରହି ପାଠ ପଢ଼ିବୁ। ଡ଼େରି ନ କରି ଶିଘ୍ର ଚାଲିଆ।" ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ପିଲାଟି ପାଠପଢ଼ି ଜଣେ ହାକିମ ହେଲା। ସେହି ହୃଦୟବାନ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଜଣକ କିଏ ଜାଣନ୍ତି? ସେ ହେଉଛନକ୍ଷତି ଆମ ରାଜ୍ୟର ଜଣେ ସ୍ମରଣୀୟ ଶିକ୍ଷକ ସ୍ୱର୍ଗତ ଭାବଗ୍ରାହୀ ମହାନ୍ତି।
୧୯୦୧ ଏପଟ ସେପଟ ହେବାର ଉପୟ ନ ଥିଲା। ପ୍ରାର୍ଥନା ସଭାରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ ପରଷ୍କାର ଅଛି କି ନାହିଁ ତାହା ଦେଖାଯାଉଥିଲା। ପଢ଼ବେଳେ ପଢ଼ା, ଖେଳ ବେଳେ ଖେଳ। ଖେଳ କୁଦରେ ମାତି ପିଲାମେ ଯେପରି ପାଠପଢ଼ା ପ୍ରତି ଅଭେଳା ନ କରନ୍ତି, ସେଥିପ୍ରତି ସବିବେଳେ ସେ ସଜାଗ ଦୃଷ୍ଠି ରଖିଥିଲେ।
ଥରେ ସ୍କୁଲର ପିଲାମାନେ ଖେଳାଖେଳି କୁଥାନ୍ତି, ଅଞ୍ଝେଲା। ହଷ୍ଟେଲରେ ପ୍ରାର୍ଥନା ଘଣ୍ଟା ବାଜିଲା। ପିଲାମାନେ ଖେଳକ୍କୁଦ ଛାଡ଼ି ହଷ୍ଟେଲକୁ ଗଲେ। ଛାତ୍ରମାନେ ମଧ୍ୟ ଯେଝା ଘରକୁ ଚାଲି ଗଲେ। ଡ଼ିଆଁ ଡ଼େଇଁ ସ୍ଥାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ( jumping pit) ଥାଏ ପଡ଼ିଆରେ କିଛି ଦୂରରେ। ଘଣ୍ଟା ବାଜିବା ସତ୍ତ୍ୱେ କେତେଜଣ ଅଭ୍ୟାସ କରୁଥାନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଜଣେ ଦେଖି ଦେଲା, ହେଡ଼ମାଷ୍ଟ୍ରେ ଆସୁଛନ୍ତି। ଆରେ ବାପ୍-ରେ ମଣିଷ ନୁହନ୍ତି ବାଘ। ସେମାନେ ପଡ଼ିଆ ଛାଡ଼ି ଚାଲିଗଲେ। କିନ୍ତୁ ପିଲାଟିଏ ବୋଧେ ଏକଥା ଜାଣି ପାରିଲା ନାହିଁ। ସେ ଭ୍ୟାସ ଜରି ରଖିଥାଏ। ହେଡ଼ମାଷ୍ଟ୍ରେ ତାକୁ ଧରି ଢ଼ୋ କରି ତା ଗାଲରେ ଚାପୁଡ଼ାଟାଏ କଷି ଦେଲେ। ଅବଶ୍ୟ ପିଲାଟି ଥିଲା ଜଣେ ଭଲ ଖେଳାଳୀ। ଖେଳାଳୀ ହେଲା ବୋଲି କ'ଣ ଖେଳରେ ମାତିଥିବ। ପଢ଼ାପଢ଼ି କରିବନି। ସେଇ ଚାପୁଡ଼ାରେ ତାର ଜୀବନର ଗତି ବଦଳି ଗଲା। ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସେ ଜଣେ ଖେଳଶିକ୍ଷକ ରୂପେ ସେଇ ସ୍କୁଲରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା।
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହାନ୍ତି ପ୍ଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଥିବାବେଳେ ବିଦ୍ୟାଳ୍ୟର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକାଶ ପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ସଚେତନ ଥିଲେ। ପିଲାମନରେ ସାହିତ୍ୟନୁରାଗ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପାଇଁ ସେ ସମୟରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀରୁ ମାସିକ ହାତଲେଖା ପତ୍ରିକାମାନ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥିଲା । ସଦେଶ ଖବର ଜଣାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରତି ଶ୍ରେଣୀରୁଏ ସାପ୍ତାହିକ ସମ୍ବାଦ ବୁଲେଟିନ୍ ( News Buletin) ମାନ ପ୍ରକାଶ ପ୍ିବା ସହ ପ୍ରତି ଶ୍ରେଣୀ ଲାଇବ୍ରେରୀମାନ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଉଥିଲା । କ୍ଲାସ୍ ମନିଟର୍ ଏହି ଲାଇବ୍ରେରୀ ଦାୟୀରେ ରହୁଥିବା ବେଳେ ଜଣେ ଶିକ୍ଷକ ସ୍କୁଲ ଲାଇବ୍ରେରୀର ପରିଚାଳନା କରୁଥିଲେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀରେ ଥିଲା ଡ଼ିବେଟିଂ ସୋସାଇଟି
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶନିବାର ତର୍କପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅନିଷ୍ଠିତ ହେଉଥିଲା। ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସରରେ ଏକ ସଂଗ୍ରାହାଳୟ ( Museum) ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ସେଥିରେ ବିଭିନ୍ନ ଦୁର୍ଲଭ ପଥର , କାଠ ଓ ଗୁଳ୍ମାଦିକୁ ସେ ସ୍ଥାନ ଦେଉଥିଲେ। ଏହା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଜ୍ଞାନତଷ୍ଣାକୁ କେତେକାଂଶରେ ପ୍ରଶମିତ କରୁଥିଲା । ଏହାଛଡ଼ା ସେ ମଣିଷ ଗଢ଼ିବାର ଅଭୀପ୍ସା ନେଇ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ହାତ୍ତକାମ, ବଡ ଡ଼େଇ କାମ ଓ ଦରଜୀକାମ ଶିଖାଇବାର ସୁବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲା। ହାତକାମରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଛତା ମରାମତି, ଠୁଙ୍ଗା ଓ ଲଫାପା ତିଆରି ଆଦି କରୁଥିଲେ। ପିଲାମାନେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ ପାଇଁ ପୁସ୍ତକଗତ ବିଦ୍ୟାଯେ ଆଦୌ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ, ଅନୁଭୂତି ହିଁ ମଣିଷକୁ ପରିପକ୍ୱତା ଆଣି ଦେଇଥାଏ, ଏଥିପାଇଁ ତେଣୁ ସେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଶିକ୍ଷା ମୂଳକ ଭ୍ରମଣ(Execution) ର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ। ଏହାଛଡ଼ା ପିଲାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେବା ଭାବର ବିକାଶ ପାଇଁ ସେ ସ୍କୁଲରେ ସ୍କୌଟ୍ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରଚଳନ କରିଥିଲେ।
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହାନ୍ତି ପିଲାଙ୍କ ପାଠପଢ଼ା ପ୍ରତି କେବଳ ଧ୍ୟାନ ଦେଉନଥିଲେ। ସେ ଚାହୁଁଥିଲେ ତାଙ୍କ ପିଲାମାନେ ପାଠପଢ଼ା ଓ ଖେଳକୁଦ ସହ ନାଚଗୀତରେ ମଧ୍ୟ ପାରଙ୍ଗମ ହୁଅନ୍ତୁ। ତେଣୁ ହାଇସ୍କୁଲ ପରିସରରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ନାଟକ ଅଭିନୟ ଓ କୌତୁକ ପୋଷାକ (Fansy Dress) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିଲା। ଦ୍ୱିଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ନାଟକର ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ ତଥା ଫକୀର ମୋହନଙ୍କ ମାମୁଁ ଉପନ୍ୟାସର ନଟ୍ୟ ରୂପ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରାଇ ସେ ଏହାକୁ ଅଭିନୀତ କରାଇଥିଲେ। ଯେ ଯେଉଁ କାମ କରୁଥିଲେ, ତାକୁ ଖୁବ୍ ନୁଖୁଣ ଭାବରେ ସମ୍ପାଦନ କରୁଥିଲେ। ହାଇସ୍କୁଲକୁ ଡ଼୍ରାମା ଦେଖିବାକୁ ଥରେ ମହାରାଜା ବଳଭଦ୍ର ନାରାୟଣ ଭଞ୍ଜଦେବ ଆସିଥାଆନ୍ତି। ସେ ସମୟରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱ୍ୟୂଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଇଥାଏ। ନାଟକରେ ଯୁଦ୍ଧର ଦୃଶ୍ୟ ପରିବେଶଣ କରାଯିବାର ଥାଏ। ଟର୍ଚ୍ଚ ଲାଇଟର ଆଲୋକରେ ଘୂଁ ଘୁଁ ଶବ୍ଦ କରି ମଞ୍ଚ ଉପରେ ଉଡ଼ାଜାହାଜଟିଏ ଉଡ଼ିଯିବାର ଦେଖାଗଲା। ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଦେଖି ସୈନିକବେଶୀ ଛାତ୍ରମାନେ ଲୁଚି ପଡ଼ିଲେ। ଉଡ଼ାଜାହାଜଟି ବୋମା ପକାଇଲା।
ଢ଼ାଏ ଢ଼ାଏ ଢ଼ାଏ । ବାସ୍ତବରେ ନାଟକରେ ଦୈଶ୍ୟଟ ଥିଲା ଖୁବ୍ ପ୍ରାଣବନ୍ତ। ଦୃଶ୍ୟରେ ପ୍ରାଣଭରି ଦେବା ପାଇଁ ବୌଁଶ ପ୍ତିଆରେ ଉଡ଼ାଜାହାଜ ତିଆରି ହୋଇଥିଲା। ମଞ୍ଚ ଉପରେ ତାର ଟଣାଯାଇ ଉଡ଼ାଜାହାଜକୁ ମଞ୍ଚର ଏପାଖରୁ ସେପାଖକୁ ନିଆ ଯାଉଥିଲା। ସାଇକେଲ ଚକରେ ଡ଼ବା ବାନ୍ଧି ଘୁଁ ଘୁଁ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟ କରାଯିବା ସହ ବାଣ ଫୁଟାଇ ବୋମା ବର୍ଷଣର ପରିବେଶ ଶୃଷ୍ଟ କରାଯୌଥିଲା। ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରୁ ଶ୍ରୀ ମହାନ୍ତି କିପରି ପ୍ରତ୍ୟେକ କାମକୁ ନିପୁଣ ଭବରେ ସମ୍ପାଦନ କରିବାକୁ ଯତ୍ନଶୀଳ ଥିଲେ, ତାହା ଜଣାଯାଏ।
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହାନ୍ତି ଥିଲେ ଜଣେ ସୁସାହିତ୍ୟିକ। ସେ ଶିକ୍ଷକତା କଲାବେଳକୁ ପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକର ଘୋର ଅନୁଭୂତ ହେଉଥିଲା। ଏହି ଅଭାବ ପୂରଣ ପାଇଁ ସେ ଯତ୍ନଶୀଳ ହୋଇ ରଚନା କଲେ 'ପାଠ ମଞ୍ଜରୀ' 'ପାଠପ୍ରସୂନ' ଓ 'ମୋ ଭି' । ଏହା ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା। ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ସେ ରଚନା କରିଥିଲେ 'ପାଠ ମଞ୍ଜରୀ' ଏହାର ସରଳ ଭାଷା ଥିଲା କୋମଲ ମତି ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ଖୁବ୍ ଉପ୍ୟୋଗୀ। ଉଦ୍ଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ:
"ଯାହା ଚାରିଆଡ଼େ ଦେଖାଇ ମୁହଁ
ସବୁ କରିଛନ୍ତି ଜଗତ ସାଇଁ
ରଙ୍ଗଣୀ ମନ୍ଦାର ଗୋଲାପ ଫୁଲ
ପୁଟୁଛନ୍ତି ମାନି ତାଙ୍କରି ବୋଲ।"
ଛୋଟ ପିଲାଙ୍କୁ ଗମ୍ଭୀର ପରିବେଶ ସେଭଳି ପ୍ରୀତିକର ମନେହୁଏ ନାହିଁ। ତେଣୁ ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ଗମ୍ଭୀର ପରିବେଶ ମଧ୍ୟକୁ ଓଟାରି ନ ନେଇ ସେମାନଙ୍କ ମନୋରଞ୍ଜନ ପାଇଁ ଯତ୍ନଶୀଳ ହୋଇଥିଲେ। ତେଣୁ ସେ ଲେଖିଥିଲେ:-
"ଚାରି ଚକିଆ ଗାଡ଼ିଟି ମୋର ଚାଲେ ପବନ ପରି
ଆସରେ ପିଲେ ଚାଢ଼ିବ ଯେବେ ମଉଜ ହେବ ଭାରି।
ଦନେଇ ଭାଇ ଆଗରୁ ଯେବେ ଓଟାରି ଦିଏ ଥରେ,
ପବନ ପରି ଯାଏ ସେ ଗଡ଼ି, ନ ରହି କେଉଁଠାରେ।"
ପିଲାଟିଏ ଖେଳିବାକୁ ଖୁବ୍ ଭଲ ପାଏ। ପାଠପରି ଖେଳର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି। ତେଣୁ ସେ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ଖେଳଗୀତ ରଚନା କରିଥିଲେ। ଖେଳଗୀତ ମାଦଗ୍ୟମରେ ସେ ପିଲାଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ଖେଳ ସହିତ ପରିଚିତ କରେଇବା ସହ ଖେଳପ୍ରତି ସେମାନଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସେ ଯତ୍ନଶୀଳ ହୋଇଥିଲେ। ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ସେ ହାଇସ୍କୁଲରେ ଫୁଟବଲ, ଭଲିବଲ, ବାସ୍କେତବଲ ଓ ବ୍ୟାଡ଼୍ ମିଣ୍ଟନ ଆଦି ଖେଳର ପ୍ରଚଳନ କରାଇଥିଲେ। ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଭୀମ, ଅର୍ଜ୍ଜୁନ, କର୍ଣ୍ଣ ଓ ଦ୍ରୋଣ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଦଳରେ ଭାଗକରି ଖେଳାଯାଉଥିଲା। ଖେଳ ଆରମ୍ଭରେ ଓ ଖେଳପରେ ଉପସ୍ଥାନ ନିଆ ହେଉଥିଲା, ତାଙ୍କ ମତ ଥିଲା ସାଧୁତାର ଦୃଢ଼ ଭିତ୍ତି ଉପରେ ଜୀବନର ସୌଧ ପଢ଼ା ହେବା ଉଚିତ। ପାଠ ହେଉ କି ଖେଳ, ସବୁଠାରେ ସତ୍ ପନ୍ଥା ଅନୁସୁତ ହେବା ବିଧେୟ, ତେଣୁ ସେ କୁହନ୍ତି:"ଆସ ହେ ସଙ୍ଗାତ ମିତ
ଖେଳିବା ଯାଇ ତୁରିତ।
ଦଉଡ଼ା ଦଉଡ଼ି ଖେଳ
ଯାର ମେଳ
ଖେଳ ଗୋଳାଏ ଯେ ପିଲା
ସେ ଅଟେ ବଡ଼ ଚଗଲା।
ମିଛ କୁହା
କରେ ତାକୁ ଛାରଖାର।"
ସେ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ କେବଳ ପଦ୍ୟ ରଚନା କରି ନ ଥିଲେ/ ତାଙ୍କର ଶିଶୁପାଠ୍ୟରେ 'ସିଂହ ପୋଡ଼ି' ପାଉଁଶ ହେଲା ଓ 'ଦରଜି ପିଲାର ସାହାଅ' ଭଳି ବହୁ ମନଲାଖି ଓ ଶକ୍ଷାପ୍ରଦ ଗଳ୍ପ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହାଛଡ଼ା ପିଲାଙ୍କ ଜ୍ଞାନର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ସେ ଐତିହାସିକ ପଳ୍ପ ତଥା ଭ୍ରମଣ କାହାଣୀ ମଧ୍ୟ ରଚନା କରିଥିଲେ।
ସେ କେବଳ ଜଣେ ସଫଳ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟିକ ନ ଥିଲେ ସେ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ଜଣେ ଦକ୍ଷ ସମ୍ପାଦକ। ତାଙ୍କର ବଳିଷ୍ଟ ସମ୍ପଦନାରେ କେନ୍ଦୁଝର ଗଡ଼ର 'ବଳଭଦ୍ର ସାହିତ୍ୟ ସଂସଦ ' ର ମୁଖପତ୍ର 'ବନବୀଣା' ଆତ୍ମ ପ୍ରକାସ କରଥିଲା । ଏହି 'ବନବୀଣା' ହିଁ ହୋଇ ଉଠିଥିଲା ବହୁ ସାହିତ୍ୟ ସାଧକଙ୍କ ସାରସ୍ୱତ ଏନ୍ତୁଦିଶାଳା ।
ଯଥାର୍ଥ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମହାନ୍ତି ଥିଲେ ଜଣେ ମଣିଷଗଢ଼ା କାରିଗର । ତାଙ୍କର କଠୋର ବୁଭାର ମଧ୍ୟରେ ଛାତ୍ର ସମାଜ ପାଇଁ ଭରି ରହିଥିଲା ଅପରିସୀମ ମମତା । ସେ ବହୁ ପିଲାଙ୍କୁ ନିଜ ହାତରେ ଗଢ଼ିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ଆଜି ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଟିତ । ସେ ଚାରୋଟି ପୁତ୍ର ଓ ଚାରୋଟି କନ୍ୟା ସନ୍ତାନର ଜନକ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ପରିବାର ଥିଲା ଢ଼େରେ ଅଧିକ । ସେ ତାଙ୍କ ଜୀବନ କାଳରେ ବହୁ ଅଭାବଗ୍ରସ୍ତ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ପ୍ରତିପୋଷନ କରି ମଣିଷ କରିଛନ୍ତି । ୧୯୯୬ ମସିହା ୧୨ ତାରିଖରେ ତାଙ୍କର ଦେହବସାନ ଘଟିଥିଲେହେଁ ସଫଳ କାରିଗର ଭାବରେ ତାଙ୍କର ସୁଖ୍ୟାତି ତାଙ୍କର ଅଗଣିତ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ପ୍ରାଣରେ ବହୁକାଳଧରି ଅମ୍ଳାନ ହୋଇ ରହିବ ଓ ସମାନେ ତାଙ୍କର ପବିତ୍ର ଜୀବନର ସ୍ମୃତିଚାରନ କରୁଥିବେ । କୃତୀ ଶିକ୍ଷକ ଉଦ୍ୟନାଥ ପଣ୍ତ
ଡ଼ଃ ଦିଗରାଜ ବ୍ରହ୍ମା
୧୯୭୭ ମସିହା। ସେହିବର୍ଷ ମୁଁ ସମ୍ବଲପୁର ସରକାରୀ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ( ଅଧିନା ଡ଼ଃ ପର୍ଶରାମ ମିଶ୍ର ଅଗ୍ରଗାମୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ) ରେ ଅଧ୍ୟାପକ ରୂପେ ଯୋଗ ଦେଇଥାଏ। ଯୋଗଦାନର ଅଳ୍ପ କେଇଦିନ ପରେ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରଫେସର ଶରଚ୍ଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦର୍ଶନ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ଶିଚା ସେମିନାର ଅନୁଷ୍ଟିତ ହୋଇଥିଲା। ସେହି ସେମିନାରରେ ହିଁ ମୋର ତାଙ୍କ ସହିତ ପରିଚୟ ହୋଇଥିଲା। ସେତେବେଳେ ସତୁରୀ ଅତିକ୍ରମ କରିଥିବା ଏହି ଯୁବ ସୁଲଭ ଉତ୍ସାହର ଓ ଆଗ୍ରହଥିବା ଶିକ୍ଷାବିତଙ୍କର ଆତ୍ମିକ ଚେତନା ଏତେ ଅଧିକ ଥିଲା ଯେ ତାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ମତେ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀ ଅନୁଧ୍ୟା କରିବାକୁ ଉଦ୍-ବୁଦ୍ଧ କରିଥିଲା।
୧୯୧୧ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୧୪ ତାରିଖ,। ପବିତ୍ର ମହାବିଷୁବ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଦିନ ସମ୍ବଲପୁର ଜିଲ୍ଲର ତାଲବ ଗ୍ରାମରେ ଏକ କୁଳିନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାରରେ ଉଦୟନାଥ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ପରିବାରର ପ୍ରଥମ ସନ୍ତାନ ହୋଇଥିବାରୁ ପିତାମାତା ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ ତ୍ଙ୍କ ନାମ ଉଦୟନାଥ ରଖିଥିଲେ। ବାଲ୍ୟକାଳରୁ ପିତା ସୁଦର୍ଶନ ଓ ମାତା ଜମ୍ବୁବତିଙ୍କ ସଦ୍ ଗୁଣର ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବ ତାଙ୍କ ଉପରେ ପଡ଼ିଥିଲା।
ସେ ୧୯୨୯ ମସିହାରେ ପାଟଣା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଅନୁଷ୍ଟିତ ମାଟ୍ରିକ ପରିକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ଓ ରେଭେନ୍ନସା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସେ କିଛି ଦିନ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ଦାୟିତ୍ୱ ତୁଲାଇଥିଲେ। ସେହି ସମୟରେ ସେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀମାନଙ୍କର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ବିକାସ ନିମନ୍ତେ ବିଶେଷ ଯତ୍ନ କରିଥିଲେ। ଶିକ୍ଷାଦାନ ସହିତ ବିଦ୍ୟାଳୟର ବଗିଚାକାମ ଖେଳ, କସରତ୍, ତର୍କ ଆଦି ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିୟମିତ ବ୍ୟବଧାନରେ କରାଯାଉଥିଲା ତାଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଆଠଜଣ ଛାତ୍ର ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଷରେ ବୃତ୍ତି ପାଇଥିଲେ ।
ପଣ୍ତା ମହାଶୟଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ସଂମ୍ପର୍କରେ କ୍ରମଶଃ ଅଞ୍ଚଳର ଜନସାଧାରନ ପରିଚିତ ହେଲେ । ସିଆଲ ଖଣ୍ତହଥା ଗ୍ରାମର ଗ୍ରାମ୍ବାସୀମାନେ ସେଠାରେ ନୂତନଭାବେ ଏକ ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାକଲେ । ସେମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କ୍ରମେ ସେ ଉକ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ୧୯୪୮ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ମାସରେ ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ରୂପେ ଦୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହ୍ନ କଲେ। ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ପଣ୍ତା ମହାଶୟଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସୀମାବଦ୍ଧ ରହିଲା ନାହିଁ। ସେ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ, ମଧ୍ୟ ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷାଦାନ ସାରୁଥିବା ବହୁପିଲା ନିକଟରେ ହାଇସ୍କୁଲ ନ ଥିବାରୁ ପାଠ ପଢ଼ା ଛାଡ଼ୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଏକ ହାଇସ୍କୁଲ ପ୍ରତିଷ୍ଠ ପାଇଁ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ । ପନ୍ତାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ରେ ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ସେ ବି·ଏ· ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ପଣ୍ତା ମହାଶୟଙ୍କୁ ଉତ୍ସାହିତ କଲେ । ୧୯୫୧ ମସିହାରେ ସେ ବି·ଏ· ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ ଓ ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ୪୧ ବର୍ଷ ବୟସରେ ପଣ୍ତା ମହାସୟ କଟକ ଟ୍ରେନିଙ୍ଗ୍ କଲେଜରେ ଯୋଗଦେଇ ବି·ଇଡ଼ି· ଡ଼ିଗ୍ରୀ ହାସଲ କଲେ ।
ଶିକ୍ଷା- ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ପଣ୍ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଆହୁରି ଅଧିକ ଫଳପ୍ରଦ ଓ ରୁଦ୍ଧୁମନ୍ତ କଲା । ସାନ ସାନ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ହସ ଖେଳ ମାଧ୍ୟମରେ ପଢ଼ାଇ ସେ ବିଶେଷ ଆନନସ ଲାଭ କଲେ । ଉପର ଶ୍ରେଣୀର ପିଲାମାନଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରଶ୍ନ ଓ ଆଲୋଚନା ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ଜଟିଳ ତତ୍ତ୍ୱ ଉତ୍-ଥାପନ କଲେ। ଯାହା ଫଳରେ ପିଲମାନଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ଦୃଷ୍ଟ ବଢ଼ିଲା। ପରୀକ୍ଷାର ଫଳ ମଧ୍ୟ ସନ୍ତୋଷ ଜଙ୍କ ହେଲା। କୌଣସି ବର୍ଷ ମ୍ୟାଟ୍ରିକ ପରୀକ୍ଷାର ଫଳାଫଳ ଶତକଡ଼ା ପଞ୍ଚସ୍ତରୀ ଭାଗରୁ କମ୍ ହେଲା ନାହିଁ ।
ସିଆଲଖଣ୍ତହଥା ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଆୟତନ ୨୦ବର୍ଗ ଏକର ଓ ସେଥିମଧ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଜୂଅ ଓ ଗୋଟିଏ ପୋଖୋରୀ ଥିଲା। ସବୁ ଋତୁରେ ସ୍କୁଲ ଉଦ୍ୟାନ ଫୁଲଫଳରେ ଭରପୁର ଥିଲା। ବେଳେବେଳେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ପ୍ରାକୃତି ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ପଣ୍ତ ମହାଶୟ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଦେଉଥିଲେ।
ଜୀବନ କେବଳ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଚାରିକାନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ବୋଲି ବହୁ ଶିକ୍ଷାଦାର୍ଶନିକ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ମତ ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି। ପ୍ରକୃତ ଶିକ୍ଷକ ନିଜ ଆଗରେ ଦେଖେ ଏକ ବିରାଟ ସମାଜ ଓ ଚୁଦ୍ର ବିଦ୍ୟାଳୟ ସେହି ବିରାଟ ସମାଜ ପାଇଁ ସେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ। ପଣ୍ତା ମହାଶୟ ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷକ ଜୀବନରେ ଏହି ତତ୍ତ୍ୱ ବିସାଷଭାବେ ଅନୁଭବ କରି ପାରିଥିଲେ । ସେ ଅନେକ ସମୟରେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଧରି ଆଖପାଖ ଅଞ୍ଚଳରେ ବହୁ ସମାଜ ହିତକର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ। ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ଉନ୍ନୟନ ସଂସ୍ଥାର ଅବୈତନିକ ଚେୟାରମ୍ୟାନରୁପେ ଶିକ୍ଷକତା ସହିତ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥହିଲେ ।
୧୯୬୪ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସରକାର କୃତୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିବାପାଇଁ ପୁରସ୍କାର ଓ ମାନପତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ କରିଥାନ୍ତି । ପଣ୍ତା ମହାଶୟଙ୍କୁ ଏହି ପୁରସ୍କାର ୧୯୭ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୨୬ ତାରିଖରେ ଏକ ରାଜ୍ୟସ୍ତରୀୟ ଉତ୍ସବରେ ପ୍ଦାନ କରା ଯାଇଥିଲା । ପଣ୍ତା ମହାସୟଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ମାନପତ୍ରରେ ସେ ଜଣେ "ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ଓ ସୁଦକ୍ଷ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ" ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥିଲା ।
ଏହି କୃତବିଦ୍ୟ ଦକ୍ଷ ଶିକ୍ଷକ ଜଣକ ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦ ଓ ଶ୍ରୀମାଙ୍କ ଚିନ୍ତାଧାରା ଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ତାଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଦର୍ଶନ ବିଷୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ତତ୍-ସଂମ୍ପର୍କୀୟ ବିଭିନ୍ନ ସେମିନାର ଓ ପାଠଚକ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଯପଗଦାନ କଲେ ।
୧୯୭୪ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସ ୧୮ ତାରିଖରେ ତତ୍-କାଳୀନ ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରୀମତୀ ନନ୍ଦିନି ଶତପଥୀମକ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ବଲପୁର ଠାରେ ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ର ଉଦ୍-ଘାଟିତ ହେଲା । ବିଦ୍ୟାଳୟର ସୁଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ରୂପେ ପଣ୍ତ ମହାଶୟଙ୍କୁ ଉକ୍ତ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଦାୟିତ୍ୱ ୧୯୭୫ ମସିହାରେ ପରିଚାଳନ ସମିତି ଅର୍ପଣ କଲେ । ପ୍ରାକ୍ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ତରଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପିଲାମନେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଉକ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପାଇଲେ ।
ଉକ୍ତ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ଶିକ୍ଷାକେତ୍ରରେ ଅଗଣିତ ଶିଚାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷିକା ଓ ଅଭିଭାବକଗଣଙ୍କୁ ନେତୃତ୍ୱ ଦେବାରେ ପଣ୍ତା ମହାଶୟଙ୍କ ଭୂମିକା ଅତୁଳନୀୟ ଥିଲା। ଦିଙ୍କର ଘଟଣା ଉକ୍ତ ଲେଖକ କୌଣସି କାମରେ ସେତେବେଳେ ଧନବଉଡ଼ା ଠାରେ ଥିବା ଉକ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲେ । ସେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲା, ପଣ୍ତା ମହାଶୟ ବିଦ୍ୟାଳୟର ବାରଣ୍ତାରେ ନିଜ ହାତରେ ଛାଞ୍ଚୁଣୀଧରି ଝାଡ଼ା ପରଶ୍ରା ସଫା କରୁଛନ୍ତି। ଲେଖକଙ୍କୁ ଦେଖି ସେ ଟିକିଏ ହସି ଦେଲେ। ଆମେ ଦୁହେଁ ଅଫିସକୁ ଗଲୁ। ସେଠାରେ ସେ ମୋତେ ହସି ହସି ଖିଲେ, 'କନି ପିଲାଟାଏ ଯାଉ ଯାଉ ବାରଣ୍ତାରେ ଝାଡ଼ା ଫେରିଦେଲା। କୌଣସି ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷିକା ସେଥିକୁ ଞ୍ଜର ଦେଲେ ନାହିଁ। ଶେଷରେ ବାରଣ୍ତାକୁ ସଫା କରିବା କାମ ମୋ ହାତକୁ ଆସିଲା।"
୧୯୮୨ ମସିହାରେ ଡ଼ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ପ୍ରେରଣାରେ ଓ କଟକରେ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତି ଆନୁକୂଲ୍ୟରେ ସମ୍ବଲପୁରରୁ "ଦୈନିକ ହିରାଖଣ୍ତ" ଆତ୍ମ୍ପ୍ରକାଶ କଲା। ହୀରାଖଣ୍ତର ରବିବାର ସଂଖ୍ୟାରେ ଶିସୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସାହିତ୍ୟ ବିଭାଗ 'କଳିକା' ସ୍ଥାନ ପାଇଲା। ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳରେ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟର ଉନ୍ନତି କଳ୍ପେ ପଣ୍ତା ମହାଶୟ କାମ କଲେ। ଧାରାବାହାଇକ ଭାବେ ତାଙ୍କ ରଚିତ ଗଳକ୍ଷ୍ପ ଓ ଶିଶୁ ପ୍ରବନ୍ଧ 'କଳିକା' ରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଲା। ୧୯୮୩ ମସିହାରେ ବସନ୍ତ ମିଅଲନ ଉତ୍ସବ ଅବସରରେ ବିଶିଷ୍ଟ ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟକରୂପେ ହୀରାଖଣ୍ତ ତରଫରୁ ପନ୍ତା ମହାଶୟଙ୍କୁ ସମ୍ମାନିତ କରାଯାଇଥିଲା।
ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦ ପୁର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ରର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ସମୟରେ ପଣ୍ତା ମହାଶୟ ପିଲାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବହୁ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ପୁସ୍ତକ ଏଚନାରେ ମନୋନିବେସ କରିଥିଲେ। ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ପିଲାମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆଦୃତ ହୋଇ ପାରିଛି।
ପଣ୍ତା ମହାଶୟ ତାଙ୍କ ଅର୍ଦ୍ଧଶତାବ୍ଦୀରୁ ଅଧିକ ଶକ୍ଷାଦାନ କାଳରେ ଅଧିକାଂଶ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀଙ୍କୁ ମଣିଷ୍ପରି ମଣିଷକରି ଗଡ଼ିଛନ୍ତି। ଆଜି ସେହିଛାତ୍ର ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକେ ଓଡ଼ିଶାର ଦକ୍ଷ ପ୍ରଶାସକ, ସଫଳ ଆଇନଜ୍ଞ, ରାଜନୀତିଜ୍ଞ ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ରୂପେ ନିଜ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଭ କରିଛନ୍ତି। ଅଧୁନା ଅଶୀବର୍ଷ ଅତିକ୍ରମ କରଥିବା ଏହି ଯୁବ ସୁଲଭ ବୃଦ୍ଧଙ୍କୁ ଦିନେ ଉକ୍ତ ଲେଖକ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ସଫଳତାର ଚାବିକାଠି ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥିଲେ। କୃତୀ ଶିକ୍ଷକ ପଣ୍ତା ହସି ହସି ଯେଉଁ ଉତ୍ତର ଦେଇଥିଲେ, ତା'ର ସାରମର୍ମ ହେଲା: ଭଗବତ୍ ପରାୟଣ ହୋଇ କର୍ମ କରିଗଲେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରୁ ଭଗବତ୍ ଅନୁକମ୍ପା ସ୍ୱତଃ ଆସିଥାଏ। ତାହାହିଁ ଘଟିଛି ମୋର ଜୀବନରେ, ମୋର ଶିକ୍ଷଦାନରେ, ମୋର ସାଧନାରେ·····। ସ୍ୱାଧୀଞ୍ଚେତା ଶିକ୍ଷକ
ବାଞ୍ଛାନିଧି ସତପଥୀ
ଡ଼ଃ ରବୀନ୍ଦ୍ର କୁମାର ପ୍ରହରାଜ
ଆମ ଦେଶରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରସାରର ଇତିହାସ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିପାତ କଲେ ସହରଠାରୁ ମଫସଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ଏକ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରମୁଖ ଓ ପ୍ରଧାନ ବିଦ୍ୟାପୀଠରେ ପରିଣତ ଅନୁଷ୍ଠାଙ୍ଗୁଡ଼ିକ ଜଣେ ଶିକ୍ଷାବ୍ରତୀ, ସମାଜ ସେବୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷଙ୍କର ଶ୍ରମ ଓ ସେଦ ଦାନରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବା ଘଟଣା ଜୀବନ୍ତ ହୋଇଉଠେ। କଟକର ରାଣୀହାଟ ହାଇସ୍କୁଲ ଏହିଭଳି ଏକ ଶିକ୍ଷନୁଷ୍ଠାନ। ଏହା ସହିତସ୍ୱର୍ଗତ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ବାଞ୍ଛାନିଧି ଶତପଥୀଙ୍କର ନାମ ଏକଦା ଏଭଳି ବିଜଡ଼ିତ ଥିଲା ଯେ ସର୍ବସାଧାରଣରେ ତାହା ତାଙ୍କରି ସ୍କୁଲ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିଲା। ସେ ନିଜେ ମଧ୍ୟ 'ମୋ ସ୍କୁଲ' ଖିବାର ଅପାର ଆତ୍ମତୃପ୍ତି ଲାଭ କରୁଥିଲେ। ଏହା ଆତ୍ମମ୍ଭରିତା ଅଥବା ଅହ୍ମିକା ସମ୍ବଳିତ ଉକ୍ତି ନଥିଲା, ଏହା ଥିଲା ପ୍ରଚଣ୍ତ ମମତ୍ୱବୋଧର, ଯାହାର ଉଦ୍-ଭବ ଘଟିଥିଲା ତ୍ୟାଗରୁ, ଆତ୍ମସ୍ୱାର୍ଥ ବଳିଦାନରୁ। ଆଶାତୀତ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହେବାରୁ ଗୃହନିର୍ମାଣ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ଲାଗି ତାଙ୍କୁ କଠୋର ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ହେଲା। ତାଙ୍କର ତତ୍କାଳୀନ ସହକର୍ମୀ ଅନନ୍ତବାବୁ ସେଦିନର ସ୍ମୃତିଚାରଣ କର କହୁଥିଲେ ଯେ, ବାଞ୍ଛାନିଧିବାବୁ ରାଣୀହାଟ ସ୍କୁଲ୍ ଗଢ଼ିବାରେ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଧ୍ୟାନ, ଧାରଣା, କର୍ମ ଓ ସମୟ ବ୍ୟୟ କରିବାକୁ ଯାଇ ନିଜ ପରିବାରକୁ ଭୁଲି ଯାଇଥିଲେ। ନବପରିଣୀତା ପତ୍ନୀଙ୍କି ମଧ୍ୟ ଚାହିଁନଥିଲେ। ପରିଣତ ବୟସରେ ପତ୍ନୀଙ୍କ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେଲାବେଳକୁ ସମୟ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ସାରିଥିଲା। ସେଥିପାଇଁ ସେ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିରପତ୍ୟ ରହିଗଲେ। ମାତ୍ର କାଳକାଳକୁ ରଖିଗଲେ ତାଙ୍କର ଅହୋରାତ୍ର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରଗାଢ଼ ଉଦ୍ୟମର ଫଳଶ୍ରୁତି ଦ୍ୱିତଳ ପ୍ରସାଦଉପମ ସୌଧ ଶ୍ରେଣୀ ଶୋଭିତ ରାଣୀହାଟ ହାଇସ୍କୁଲ୍, ୧୯୬୦-୬୧ ବେଳକୁ ଯାହାର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସଂଖ୍ୟା ଥିଲା ତିନିହଜାରରୁ ଅଧିକ। ଅନ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବାଦ୍ ଦେଲେ ବି କେବଳ ଏକାଦଶ ଶ୍ରେଣୀଟି ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ଥିଲା। ସକାଳ ଓ ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସ୍କୁଲ୍ ଚଳୁଥଲା। ଶିକ୍ଷକ-ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ଥିଲା ଚାଳିଶିରୁ ଅଧିକ। କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧମାନ ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟା ପାଇଁ ସ୍ଥାନାଭାବସମସ୍ୟା ଉତ୍କଟ ହୋଇ ଉଠିବାରୁ ବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସରକୁ ବିସ୍ତାରିତ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ ସେ ଘଟଣାକ୍ରମେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟା ମହିଳା ଡ଼ାକ୍ତର ଜ୍ୟେସ୍ନା ଦେଈଙ୍କ ସହ ଦେୱାନି ମୋକଦ୍ଦମା ଚଳାଇବାକୁ ବା