ପାଭାଗରେ ପଞ୍ଚ କର୍ମ । ଉପ-ବିଭାଗଗୁଡ଼ିକ - ଖୁର, କୁମ୍ଭ, ପଟ, କଣି ଏବଂ ବସନ୍ତ ।
ବନ୍ଧନରେ ଥିଲା ପୁଣି ପଞ୍ଚ କର୍ମ - ଭରାଣି, ନୋଲି, ପଟ, ନୋଳି ଏବଂ ବସନ୍ତ ।
ବାରଣ୍ଡାରେ ଦଶ କର୍ମ - ଭରାଣି, ଫେଣି, ନୋଳି, ପଟ, ପଟ, ନୋଳି, ପଟ, ପଟ, ନୋଳି ଓ ବସନ୍ତ ।
ଏ ତିିନି ଭାଗ ପଟି ଭଳି ଦେଉଳ ବେଷ୍ଟ କରିଛନ୍ତି, ଅଧିକାଂଶ ସ୍କ୍ରୋଲ୍ କାମ । ତଳ ଓ ଉପର ଜଙ୍ଘାରେ, ମନୁଷ୍ୟ, ଦେବତା, ଅର୍ଦ୍ଧ ଦେବତା 'ବିଡାଲ'ର ନାନା ଉପସ୍ଥାପନ, ଯାହା ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ପରିଚ୍ଛେଦରେ ଆଲୋଚିତ ହେବ ।
ନିସ ଦେଉଳର ତଳ ଘରେ କେତେକ ଦେବ ଦେବୀଙ୍କ ଅଧିଷ୍ଠାନ ଥିଲା କିନ୍ତୁ ଉପର ଘରେ ଥିଲେ ପାର୍ଶ୍ୱଦେବମାନେ । ସେମାନଙ୍କ ଅଧିଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟ ତଳ ଜଙ୍ଘାର ରହ ପାଗରେ । ଖୋଲି ଧ୍ୱଂସ ପାଇଛି କିନ୍ତୁ ନୂଆ ଗଢ଼ା ହୋଇଛି । ପାର୍ଶ୍ୱଦେବତାଙ୍କ ସ୍ଥାନ ଏବଂ ସେଠାକୁ ଉଠିବା ସୋପାନ ଦେଖା ହୋଇଛି ଚିତ୍ର ନମ୍ବର ୭ରେ ।
ଜଗମୋହନର ସବୁ ଦୁଆର ବନ୍ଦ କରି ଦେବା ପରେ ଗର୍ଭଗୃହ ମଧ୍ୟକୁ ଉପରୁ (ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ କୋଣରେ) ପଥର ସିଡ଼ି ଗଢ଼ା ଯାଇଥିଲା କାରଣ ଭିତରେ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଅଛି ରତ୍ନ ସିଂହାସନ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେଠାକୁ ଏବଂ ପାର୍ଶ୍ୱଦେବତାମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯିବାର ବାଟ ବନ୍ଦ କରି ଦେଇଛନ୍ତି ASI ।
ବିମାନର ଉଚ୍ଚତା (ସୂତ୍ର ଅନୁସନ୍ଧାନ) :
ଅଗ୍ନି ପୁରାଣ ଅନୁଯାୟୀ ବିମାନର ଉଚ୍ଚତା ଭୂମିତଳ ଲମ୍ବର ୨ ଠାରୁ ୩ ଗୁଣ ହୋଇଥାଏ । ବୃହତ୍ ସଂହିତାରେ ମଧ୍ୟ ଏ ଅନୁପାତ ୨ ଧରାଯାଇଛି । ବାଡ଼ ଅଞ୍ଚଳର ରହପାଗ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ବ୍ୟବଧାନ ଓ ବାଡ଼ର ଉଚ୍ଚତା ସମାନ ହୋଇପାରେ, ଅସମାନ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ବୃହତ୍ ସଂହିତା ଅନୁଯାୟୀ ମନ୍ଦିରର ଉଚ୍ଚତା ବାଡ଼ର ଉଚ୍ଚତାର ତିିଗୁଣ ହେବା ଉଚିତ୍ । ଆହୁରି ଅନେକ ନିୟମ ମିଳିବ Orissa & Her Remains ର ପଞ୍ଚମ ପରିଚ୍ଛେଦରେ ।
ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଗଠିତ ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ଦିରଗୁଡ଼ିକରେ ଏ ସବୁ ନିୟମର ବିଚ୍ୟୁତି କିଛି କିଛି ଘଟିଛି । କେତେଗୁଡ଼ିଏ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସୂତ୍ର କାଢ଼ିବାକୁ ଗାଙ୍ଗୁଲୀ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଓ ପୁରୀର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ମନ୍ଦିରର ମାପ କରିଥିଲେ ଫିତା ତଥା ଥିଓଡଲାଇଟ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ । ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଗଲା ତିନୋଟି ସାରଣୀରେ । (ଗାଙ୍ଗୁଲୀ- ପୃ୧୩୦-୧୩୨)
| ମନ୍ଦିର ନାମ | ବାହାର ଓସାର | ମନ୍ଦିର ଉଚ୍ଚତା | ଅନୁପାତ |
|---|---|---|---|
| ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର | ୧୫' | ୩୪' | ୨.୩ |
| ରାଜାରାଣୀ | ୧୭' | ୪୬' | ୨.୭ |
| ପୁରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର | ୮୦' | ୨୦୯' | ୨.୬ |
| ଅନନ୍ତ ବାସୁଦେବ | ୨୨' | ୬୦' | ୨.୭ |
| କୋଣାର୍କ | କୋଣପାଗ ଠାରେ - ୬୪'-୬ -୨୨୮' (ଆକଳିତ) | - ୩.୫୩ |
| ରହପାଗ ଠାରେ - ୮୯'-୬ | - ୨.୫୪ |
ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ, ମନ୍ଦିରର ଓସାର ଧରାଯାଏ ରହପାଗରୁ ।
୧୦୮ . ଅର୍କକ୍ଷେତ୍ର କୋଣାର୍କ