ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମରେ ଦୀକ୍ଷିତ ଶବରମାନେ ବୌଦ୍ଧ ତ୍ରିରତ୍ନଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିବା କୁହାଯାଇଛି । ଏହାର ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । ଯଦି ପୂଜା କରୁଥିବେ ତେବେ ସେମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂସ୍କୃତମୂଳକ ନାମ ରଖାଯାଇଥାନ୍ତା କାହିଁକି ?(୨୩)
ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ସହିତ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ପର୍କର ପ୍ରଧାନ ପ୍ରମାଣ ସ୍ୱରୂପ ବୌଦ୍ଧଯନ୍ତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ହେବ ବୋଲି ଡକ୍ଟର ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର ଲେଖିଛନ୍ତି । ସେ କହିଛନ୍ତି, ଏକମାତ୍ର ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଚିହ୍ନ (ଯନ୍ତ୍ର)ରେ ଏହି ଜଗନ୍ନାଥ ବୁଦ୍ଧ ସମସ୍ୟାର ସନ୍ତୋଷଜନକ ସମାଧାନ ମିଳିବ । ତାଙ୍କ ମତରେ ସୁଦର୍ଶନ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଚିହ୍ନ, ବୁଦ୍ଧ ହିଁ ଚକ୍ର । ଏହି ଚକ୍ର ହିଁ ସୁଦର୍ଶନ । ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚକ୍ର ଅନୁକରଣରେ ହୋଇଛି । ଏହି ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ହେଲେ କହିବାକୁ ହେବ ଯେ, ଚକ୍ରକୁ ବୁଦ୍ଧ ବୋଲି ବୌଦ୍ଧମାନେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସମୟ ପୂର୍ବରୁ ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ରର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ନଥିଲା ।
କିନ୍ତୁ ଏହା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବର ବହୁପୂର୍ବରୁ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଏବଂ ତାଙ୍କର ଅସ୍ତ୍ର ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ରର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଥିଲା । ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ସୁଦର୍ଶନଙ୍କୁ ବୌଦ୍ଧଚକ୍ର ବୋଲି କହିବାର କିଛି ଯୁକ୍ତି ନାହିଁ । ପୂର୍ବକଥା ପରକଥାର ଅନୁକରଣ କଲେ ଯୁକ୍ତିର ଅସାରତା କେବଳ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ । ତା'ଛଡ଼ା ବୌଦ୍ଧଚକ୍ର ସହିତ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ରର କୌଣସି ସାମ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ସୁଦର୍ଶନ ଗୋଟିଏ କାଠଗଡ଼ ପରି (୨୪) । ଏହାକୁ 'ଗଦାକୃତି' କୁହାଯାଇଛି ।
ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ସୁଦର୍ଶନ ଓ ନୀଳଚକ୍ର ସହିତ ବୌଦ୍ଧଚକ୍ରର ଆକୃତିରେ ସାମ୍ୟ ନାହିଁ । ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଚକ୍ର, ଧର୍ମଚକ୍ର ଓ କାଳଚକ୍ରମାନଙ୍କର ରୂପ ଭିନ୍ନ । 'କାଳଚକ୍ର' ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ଶ୍ରୀଯନ୍ତ୍ର/ଶ୍ରୀଚକ୍ର ସ୍ୱରୂପ ।
The Buddhist sacred symbols and attributes have not diverged completely, in connotation or meaning, from their counterparts in Hinduism. There is only a slight variation in purpose, but when perceived they reveal their origin in the great past of the Hindu creed. (J.R.Santiago)
୨) ପୁରୀର ପ୍ରାଚୀନ ନାମ ଦନ୍ତପୁରୀ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । ଏ ନେଇ ନାନା ମୁନିଙ୍କର ନାନା ମତ । ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଏହାର ଅବସ୍ଥିତି ଥବା କୁହାଯାଇଛି ସେ ସବୁ ହେଲା- ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାର ପାଲୁର ଓ ବାରୁଆ, କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ରତ୍ନଗିରି ଏବଂ ପୁରୀ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗରେ ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଦନ୍ତ ସଂରକ୍ଷିତ, ଏହା କେବଳ ଅନୁମାନ ମାତ୍ର । ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ କୌଣସି ମୃତ ଶରୀରର ଅଂଶ ପୂଜା କରାଯିବା ନିଷେଧ । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ 'ବ୍ରହ୍ମ ପଦାର୍ଥ' ଅଦ୍ୟାବଧି ଗୋପନୀୟ ହୋଇ ରହିଛି । ପୁଣି ବୌଦ୍ଧସ୍ତୂପର ଭଗ୍ନାବଶେଷ ଉପରେ
୨୩. ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ତତ୍ତ୍ୱ- ଡକ୍ଟର ଗୋପୀନାଥ ମହାପାତ୍ର
୨୪. ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ଓ ଜଗନ୍ନାଥ ତତ୍ତ୍ୱ - ପଣ୍ଡିତ ସୂର୍ଯ୍ୟ ନାରାୟଣ ଦାଶ
