ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍ ଗୀତା
| ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତା |
ଲେଖକ - ବେଦବ୍ୟାସ
॥ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତା॥
॥ଓଁ ଶ୍ରୀ ପରମାତ୍ମନେ ନମଃ ॥
॥ଅଥ ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତା॥
ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ - ଅର୍ଜୁନବିଷାଦ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]
ଅଥ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଅର୍ଜୁନବିଷାଦୟୋଗଃ
ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର ଉବାଚ ।
ଧର୍ମକ୍ଷେତ୍ରେ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରେ ସମବେତା ୟୁୟୁତ୍ସବଃ ।
ମାମକାଃ ପାଣ୍ଡବାଶ୍ଚୈବ କିମକୁର୍ୱତ ସଞ୍ଜୟ ॥୧-୧॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ତୁ ପାଣ୍ଡବାନୀକଂ ବ୍ୟୂଢଂ ଦୁର୍ୟୋଧନସ୍ତଦା ।
ଆଚାର୍ୟମୁପସଙ୍ଗମ୍ୟ ରାଜା ବଚନମବ୍ରବୀତ୍ ॥୧-୨॥
ପଶ୍ୟୈତାଂ ପାଣ୍ଡୁପୁତ୍ରାଣାମାଚାର୍ୟ ମହତୀଂ ଚମୂମ୍ ।
ବ୍ୟୂଢାଂ ଦ୍ରୁପଦପୁତ୍ରେଣ ତବ ଶିଷ୍ୟେଣ ଧୀମତା ॥୧-୩॥
ଅତ୍ର ଶୂରା ମହେଷ୍ୱାସା ଭୀମାର୍ଜୁନସମା ୟୁଧି ।
ୟୁୟୁଧାନୋ ବିରାଟଶ୍ଚ ଦ୍ରୁପଦଶ୍ଚ ମହାରଥଃ ॥୧-୪॥
ଧୃଷ୍ଟକେତୁଶ୍ଚେକିତାନଃ କାଶିରାଜଶ୍ଚ ବୀର୍ୟବାନ୍ ।
ପୁରୁଜିତ୍ କୁନ୍ତିଭୋଜଶ୍ଚ ଶୈବ୍ୟଶ୍ଚ ନରପୁଙ୍ଗବଃ ॥୧-୫॥
ୟୁଧାମନ୍ୟୁଶ୍ଚ ବିକ୍ରାନ୍ତ ଉତ୍ତମୌଜାଶ୍ଚ ବୀର୍ୟବାନ୍ ।
ସୌଭଦ୍ରୋ ଦ୍ରୌପଦେୟାଶ୍ଚ ସର୍ୱ ଏବ ମହାରଥାଃ ॥୧-୬॥
ଅସ୍ମାକଂ ତୁ ବିଶିଷ୍ଟା ୟେ ତାନ୍ନିବୋଧ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମ ।
ନାୟକା ମମ ସୈନ୍ୟସ୍ୟ ସଂଜ୍ଞାର୍ଥଂ ତାନ୍ ବ୍ରବୀମିତେ ॥୧-୭॥
ଭବାନ୍ ଭୀଷ୍ମଶ୍ଚ କର୍ଣଶ୍ଚ କୃପଶ୍ଚ ସମିତିଞ୍ଜୟଃ ।
ଅଶ୍ୱତ୍ଥାମା ବିକର୍ଣଶ୍ଚ ସୌମଦତ୍ତିସ୍ତଥୈବ ଚ ॥୧-୮॥
ଅନ୍ୟେ ଚ ବହବଃ ଶୂରା ମଦର୍ଥେ ତ୍ୟକ୍ତଜୀବିତାଃ ।
ନାନାଶସ୍ତ୍ରପ୍ରହରଣାଃ ସର୍ୱେ ୟୁଦ୍ଧବିଶାରଦାଃ ॥୧-୯॥
ଅପର୍ୟାପ୍ତଂ ତଦସ୍ମାକଂ ବଲଂ ଭୀଷ୍ମାଭିରକ୍ଷିତମ୍ ।
ପର୍ୟାପ୍ତଂ ତ୍ୱିଦମେତେଷାଂ ବଲଂ ଭୀମାଭିରକ୍ଷିତମ୍ ॥୧-୧୦॥
ଅୟନେଷୁ ଚ ସର୍ୱେଷୁ ୟଥାଭାଗମବସ୍ଥିତାଃ ।
ଭୀଷ୍ମମେବାଭିରକ୍ଷନ୍ତୁ ଭବନ୍ତଃ ସର୍ୱ ଏବ ହି ॥୧-୧୧॥
ତସ୍ୟ ସଞ୍ଜନୟନ୍ହର୍ଷଂ କୁରୁବୃଦ୍ଧଃ ପିତାମହଃ ।
ସିଂହନାଦଂ ବିନଦ୍ୟୋଚ୍ଚୈଃ ଶଙ୍ଖଂ ଦଧ୍ମୌ ପ୍ରତାପବାନ୍ ॥୧-୧୨॥
ତତଃ ଶଙ୍ଖାଶ୍ଚ ଭେର୍ୟଶ୍ଚ ପଣବାନକଗୋମୁଖାଃ ।
ସହସୈବାଭ୍ୟହନ୍ୟନ୍ତ ସ ଶବ୍ଦସ୍ତୁମୁଲୋଽଭବତ୍ ॥୧-୧୩॥
ତତଃ ଶ୍ୱେତୈର୍ହୟୈର୍ୟୁକ୍ତେ ମହତି ସ୍ୟନ୍ଦନେ ସ୍ଥିତୌ ।
ମାଧବଃ ପାଣ୍ଡବଶ୍ଚୈବ ଦିବ୍ୟୌ ଶଙ୍ଖୌ ପ୍ରଦଧ୍ମତୁଃ ॥୧-୧୪॥
ପାଞ୍ଚଜନ୍ୟଂ ହୃଷୀକେଶୋ ଦେବଦତ୍ତଂ ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ପୌଣ୍ଡ୍ରଂ ଦଧ୍ମୌ ମହାଶଙ୍ଖଂ ଭୀମକର୍ମା ବୃକୋଦରଃ ॥୧-୧୫॥
ଅନନ୍ତବିଜୟଂ ରାଜା କୁନ୍ତୀପୁତ୍ରୋ ୟୁଧିଷ୍ଠିରଃ ।
ନକୁଲଃ ସହଦେବଶ୍ଚ ସୁଘୋଷମଣିପୁଷ୍ପକୌ ॥୧-୧୬॥
କାଶ୍ୟଶ୍ଚ ପରମେଷ୍ୱାସଃ ଶିଖଣ୍ଡୀ ଚ ମହାରଥଃ ।
ଧୃଷ୍ଟଦ୍ୟୁମ୍ନୋ ବିରାଟଶ୍ଚ ସାତ୍ୟକିଶ୍ଚାପରାଜିତଃ ॥୧-୧୭॥
ଦ୍ରୁପଦୋ ଦ୍ରୌପଦେୟାଶ୍ଚ ସର୍ୱଶଃ ପୃଥିବୀପତେ ।
ସୌଭଦ୍ରଶ୍ଚ ମହାବାହୁଃ ଶଙ୍ଖାନ୍ଦଧ୍ମୁଃ ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ॥୧-୧୮॥
ସ ଘୋଷୋ ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାଣାଂ ହୃଦୟାନି ବ୍ୟଦାରୟତ୍ ।
ନଭଶ୍ଚ ପୃଥିବୀଂ ଚୈବ ତୁମୁଲୋ ବ୍ୟନୁନାଦୟାନ୍ ॥୧-୧୯॥
ଅଥ ବ୍ୟବସ୍ଥିତାନ୍ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାନ୍ କପିଧ୍ୱଜଃ ।
ପ୍ରବୃତ୍ତେ ଶସ୍ତ୍ରସମ୍ପାତେ ଧନୁରୁଦ୍ୟମ୍ୟ ପାଣ୍ଡବଃ ॥୧-୨୦॥
ହୃଷୀକେଶଂ ତଦା ବାକ୍ୟମିଦମାହ ମହୀପତେ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ସେନୟୋରୁଭୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ରଥଂ ସ୍ଥାପୟ ମେଽଚ୍ୟୁତ ॥୧-୨୧॥
ୟାବଦେତାନ୍ନିରୀକ୍ଷେଽହଂ ୟୋଦ୍ଧୁକାମାନବସ୍ଥିତାନ୍ ।
କୈର୍ମୟା ସହ ୟୋଦ୍ଧବ୍ୟମସ୍ମିନ୍ ରଣସମୁଦ୍ୟମେ ॥୧-୨୨॥
ୟୋତ୍ସ୍ୟମାନାନବେକ୍ଷେଽହଂ ୟ ଏତେଽତ୍ର ସମାଗତାଃ ।
ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରସ୍ୟ ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧେର୍ୟୁଦ୍ଧେ ପ୍ରିୟଚିକୀର୍ଷବଃ ॥୧-୨୩॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଏବମୁକ୍ତୋ ହୃଷୀକେଶୋ ଗୁଡ଼ାକେଶେନ ଭାରତ ।
ସେନୟୋରୁଭୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱା ରଥୋତ୍ତମମ୍ ॥୧-୨୪॥
ଭୀଷ୍ମଦ୍ରୋଣପ୍ରମୁଖତଃ ସର୍ୱେଷାଂ ଚ ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ ।
ଉବାଚ ପାର୍ଥ ପଶ୍ୟୈତାନ୍ ସମବେତାନ୍ କୁରୂନିତି ॥୧-୨୫॥
ତତ୍ରାପଶ୍ୟତ୍ ସ୍ଥିତାନ୍ ପାର୍ଥଃ ପିତୄନଥ ପିତାମହାନ୍ ।
ଆଚାର୍ୟାନ୍ମାତୁଲାନ୍ ଭ୍ରାତୄନ୍ ପୁତ୍ରାନ୍ ପୌତ୍ରାନ୍ ସଖୀଂସ୍ତଥା ॥୧-୨୬॥
ଶ୍ୱଶୁରାନ୍ ସୁହୃଦଶ୍ଚୈବ ସେନୟୋରୁଭୟୋରପି ।
ତାନ୍ ସମୀକ୍ଷ୍ୟ ସ କୌନ୍ତେୟଃ ସର୍ୱାନ୍ ବନ୍ଧୂନବସ୍ଥିତାନ୍ ॥୧-୨୭॥
କୃପୟା ପରୟାବିଷ୍ଟୋ ବିଷୀଦନ୍ନିଦମବ୍ରବୀତ୍ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱେମଂ ସ୍ୱଜନଂ କୃଷ୍ଣ ୟୁୟୁତ୍ସୁଂ ସମୁପସ୍ଥିତମ୍ ॥୧-୨୮॥
ସୀଦନ୍ତି ମମ ଗାତ୍ରାଣି ମୁଖଂ ଚ ପରିଶୁଷ୍ୟତି ।
ବେପଥୁଶ୍ଚ ଶରୀରେ ମେ ରୋମହର୍ଷଶ୍ଚ ଜାୟତେ ॥୧-୨୯॥
ଗାଣ୍ଡୀବଂ ସ୍ରଂସତେ ହସ୍ତାତ୍ତ୍ୱକ୍ଚୈବ ପରିଦହ୍ୟତେ ।
ନ ଚ ଶକ୍ନୋମ୍ୟବସ୍ଥାତୁଂ ଭ୍ରମତୀବ ଚ ମେ ମନଃ ॥୧-୩୦॥
ନିମିତ୍ତାନି ଚ ପଶ୍ୟାମି ବିପରୀତାନି କେଶବ ।
ନ ଚ ଶ୍ରେୟୋଽନୁପଶ୍ୟାମି ହତ୍ୱା ସ୍ୱଜନମାହବେ ॥୧-୩୧॥
ନ କାଂକ୍ଷେ ବିଜୟଂ କୃଷ୍ଣ ନ ଚ ରାଜ୍ୟଂ ସୁଖାନି ଚ ।
କିଂ ନୋ ରାଜ୍ୟେନ ଗୋବିନ୍ଦ କିଂ ଭୋଗୈର୍ଜୀବିତେନ ବା ॥୧-୩୨॥
ୟେଷାମର୍ଥେ କାଂକ୍ଷିତଂ ନୋ ରାଜ୍ୟଂ ଭୋଗାଃ ସୁଖାନି ଚ ।
ତ ଇମେଽବସ୍ଥିତା ୟୁଦ୍ଧେ ପ୍ରାଣାଂସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଧନାନି ଚ ॥୧-୩୩॥
ଆଚାର୍ୟାଃ ପିତରଃ ପୁତ୍ରାସ୍ତଥୈବ ଚ ପିତାମହାଃ ।
ମାତୁଲାଃ ଶ୍ୱଶୁରାଃ ପୌତ୍ରାଃ ଶ୍ୟାଲାଃ ସମ୍ବନ୍ଧିନସ୍ତଥା ॥୧-୩୪॥
ଏତାନ୍ନ ହନ୍ତୁମିଚ୍ଛାମି ଘ୍ନତୋଽପି ମଧୁସୂଦନ ।
ଅପି ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟରାଜ୍ୟସ୍ୟ ହେତୋଃ କିଂ ନୁ ମହୀକୃତେ ॥୧-୩୫॥
ନିହତ୍ୟ ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାନ୍ନଃ କା ପ୍ରୀତିଃ ସ୍ୟାଜ୍ଜନାର୍ଦନ ।
ପାପମେବାଶ୍ରୟେଦସ୍ମାନ୍ ହତ୍ୱୈତାନାତତାୟିନଃ ॥୧-୩୬॥
ତସ୍ମାନ୍ନାର୍ହା ବୟଂ ହନ୍ତୁଂ ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାନ୍ସ୍ୱବାନ୍ଧବାନ୍ ।
ସ୍ୱଜନଂ ହି କଥଂ ହତ୍ୱା ସୁଖିନଃ ସ୍ୟାମ ମାଧବ ॥୧-୩୭॥
ୟଦ୍ୟପ୍ୟେତେ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଲୋଭୋପହତଚେତସଃ ।
କୁଲକ୍ଷୟକୃତଂ ଦୋଷଂ ମିତ୍ରଦ୍ରୋହେ ଚ ପାତକମ୍ ॥୧-୩୮॥
କଥଂ ନ ଜ୍ଞେୟମସ୍ମାଭିଃ ପାପାଦସ୍ମାନ୍ନିବର୍ତ୍ତିତୁମ୍ ।
କୁଲକ୍ଷୟକୃତଂ ଦୋଷଂ ପ୍ରପଶ୍ୟଦ୍ଭିର୍ଜନାର୍ଦନ ॥୧-୩୯॥
କୁଲକ୍ଷୟେ ପ୍ରଣଶ୍ୟନ୍ତି କୁଲଧର୍ମାଃ ସନାତନାଃ ।
ଧର୍ମେ ନଷ୍ଟେ କୁଲଂ କୃତ୍ସ୍ନମଧର୍ମୋଽଭିଭବତ୍ୟୁତ ॥୧-୪୦॥
ଅଧର୍ମାଭିଭବାତ୍ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରଦୁଷ୍ୟନ୍ତି କୁଲସ୍ତ୍ରିୟଃ ।
ସ୍ତ୍ରୀଷୁ ଦୁଷ୍ଟାସୁ ବାର୍ଷ୍ଣେୟ ଜାୟତେ ବର୍ଣସଙ୍କରଃ ॥୧-୪୧॥
ସଙ୍କରୋ ନରକାୟୈବ କୁଲଘ୍ନାନାଂ କୁଲସ୍ୟ ଚ ।
ପତନ୍ତି ପିତରୋ ହ୍ୟେଷାଂ ଲୁପ୍ତପିଣ୍ଡୋଦକକ୍ରିୟାଃ ॥୧-୪୨॥
ଦୋଷୈରେତୈଃ କୁଲଘ୍ନାନାଂ ବର୍ଣସଙ୍କରକାରକୈଃ ।
ଉତ୍ସାଦ୍ୟନ୍ତେ ଜାତିଧର୍ମାଃ କୁଲଧର୍ମାଶ୍ଚ ଶାଶ୍ୱତାଃ ॥୧-୪୩॥
ଉତ୍ସନ୍ନକୁଲଧର୍ମାଣାଂ ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ଜନାର୍ଦନ ।
ନରକେଽନିୟତଂ ବାସୋ ଭବତୀତ୍ୟନୁଶୁଶ୍ରୁମ ॥୧-୪୪॥
ଅହୋ ବତ ମହତ୍ପାପଂ କର୍ତ୍ତୁଂ ବ୍ୟବସିତା ବୟମ୍ ।
ୟଦ୍ରାଜ୍ୟସୁଖଲୋଭେନ ହନ୍ତୁଂ ସ୍ୱଜନମୁଦ୍ୟତାଃ ॥୧-୪୫॥
ୟଦି ମାମପ୍ରତୀକାରମଶସ୍ତ୍ରଂ ଶସ୍ତ୍ରପାଣୟଃ ।
ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରା ରଣେ ହନ୍ୟୁସ୍ତନ୍ମେ କ୍ଷେମତରଂ ଭବେତ୍ ॥୧-୪୬॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଏବମୁକ୍ତ୍ୱାର୍ଜୁନଃ ସଙ୍ଖ୍ୟେ ରଥୋପସ୍ଥ ଉପାବିଶତ୍ ।
ବିସୃଜ୍ୟ ସଶରଂ ଚାପଂ ଶୋକସଂବିଗ୍ନମାନସଃ ॥୧-୪୭॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଅର୍ଜୁନବିଷାଦୟୋଗୋ ନାମ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧॥
ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ - ସାଂଖ୍ୟ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ତଂ ତଥା କୃପୟାବିଷ୍ଟମଶ୍ରୁପୂର୍ଣାକୁଲେକ୍ଷଣମ୍ ।
ବିଷୀଦନ୍ତମିଦଂ ବାକ୍ୟମୁବାଚ ମଧୁସୂଦନଃ ॥୨-୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ତଂ - ଅର୍ଜୁନଙ୍କ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ କରି, ତଥା - ସେହିପରି, କୃପୟା - କାତର, ଆବିଷ୍ଟମ୍ - ଅଭିଭୁତ, ଅଶ୍ରୁପୂର୍ଣ୍ଣ - ଲୋତକପୂର୍ଣ୍ଣ, ଆକୁଳେକ୍ଷଣମ୍ - ଦୃଷ୍ଟ ଅବରୋଧ, ବିଷିଦନ୍ତମ୍ - ବିଷାଦଗ୍ରସ୍ତ, ଇଦଂ - ଏହି, ବାକ୍ୟମୁବାଚ - ବାକ୍ୟ କହିଲେ, ମଧୁସୂଦନଃ - ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ
ସଞ୍ଜୟ କହିଲେ - କାପୁରୁଷତାରେ ଆଚ୍ଛନ୍ନ, ଖେଦଯୁକ୍ତ ଓ ଅଶ୍ରୁଭରା ଚକ୍ଷୁଯୋଗୁ ଦୃଷ୍ଟିହରା ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଭଗବାନ ମଧୁସୂଦନ ଏହି କଥା କହିଲେ ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
କୁତସ୍ତ୍ୱା କଶ୍ମଲମିଦଂ ବିଷମେ ସମୁପସ୍ଥିତମ୍ ।
ଅନାର୍ୟଜୁଷ୍ଟମସ୍ୱର୍ଗ୍ୟମକୀର୍ତ୍ତିକରମର୍ଜୁନ ॥୨-୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ କହିଲେ
କୁତସ୍ତ୍ୱା (କୁତଃ ତ୍ୱା) - କେଉଁଠାରୁ ତୁମକୁ, କଶ୍ମଳମିଦଂ (କଶ୍ମଳମ୍ ଇଦଂ) - ଏହି କାପୁରୁଷତା, ବିଷମେ - ବିଷମ ସମୟରେ,
ସମୁପସ୍ଥିତମ୍ - ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା, ଅନାର୍ଯ୍ୟଜୁଷ୍ଟମ - ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପୁରୁଷଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଗ୍ରହଣୀୟ, ଅସ୍ୱର୍ଗ୍ୟମ୍ - ସ୍ୱର୍ଗ ଅଣପ୍ରଦାୟକ, ଅକୀର୍ତ୍ତିକରମ୍ - କିର୍ତ୍ତୀଦାୟକ ନୁହେଁ, ଅର୍ଜୁନ
ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣ କହିଲେ - ହେ ଅର୍ଜୁନ, ଏହି ବିଷମ ସମୟରେ ଏଭଳି କାପୁରୁଷତା ତୁମକୁ କେଉଁଠାରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା ଯାହା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପୁରୁଷମାନଙ୍କର ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଅଗ୍ରହଣୀୟ । ଏହା ସ୍ୱର୍ଗ ଓ କୀର୍ତ୍ତି ଦାୟକ ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ ।
କ୍ଲୈବ୍ୟଂ ମା ସ୍ମ ଗମଃ ପାର୍ଥ ନୈତତ୍ତ୍ୱୟ୍ୟୁପପଦ୍ୟତେ ।
କ୍ଷୁଦ୍ରଂ ହୃଦୟଦୌର୍ବଲ୍ୟଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱୋତ୍ତିଷ୍ଠ ପରନ୍ତପ ॥୨-୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
କ୍ଳୈବ୍ୟଂ - ନପୁଂସକତା, ମା ସ୍ମ ଗମଃ - ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅ ନାହିଁ, ନ - ନୁହେଁ, ଏତତ୍ - ଏହା, ତ୍ୱୟି - ତୁମ ପକ୍ଷରେ, ଉପପଦ୍ୟତେ -ଉଚିତ ନୁହେଁ, କ୍ଷୁଦ୍ରଂ ହୃଦୟଦୌର୍ବଲଂ -ହୃଦୟର ଏହି ଦୌର୍ବଲ୍ୟ, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା - ତ୍ୟାଗ କରି, ଉତ୍ତିଷ୍ଠ - ଠିଆ ହୁଏ, ପରନ୍ତପ - ଅରିନ୍ଦମ ବା ଶତ୍ରୁ ଦମନକାରୀ ।
ହେ ପାର୍ଥ ! ନପୁଂସକତା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅ ନାହିଁ; କାରଣ ତୁମ ପକ୍ଷରେ ଏହା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ହେ ପରନ୍ତପ ! ହୃଦୟର ଏହି ଦୁର୍ବଳତା ତ୍ୟାଗ କରି ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ଠିଆ ହୁଅ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
କଥଂ ଭୀଷ୍ମମହଂ ସଙ୍ଖ୍ୟେ ଦ୍ରୋଣଂ ଚ ମଧୁସୂଦନ ।
ଇଷୁଭିଃ ପ୍ରତିୟୋତ୍ସ୍ୟାମି ପୂଜାର୍ହାବରିସୂଦନ ॥୨-୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ -
କଥଂ - କିପରି, ଭୀଷ୍ମମହଂରେ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ଅଛି- ଭୀଷ୍ମଂ ଓ ଅହଂ ଯାହାର ଅର୍ଥ ଭୀଷ୍ମ ଓ ମୁଁ, ସଙ୍ଖ୍ୟେ - ରଣଭୂମିରେ,
ଚ - ଓ, ଇଷୁଭିଃ - ଶର ସାହାଯ୍ୟରେ, ପ୍ରତି - ସହିତ, ଯ୍ୟୋତ୍ସାମି - ଯୁଦ୍ଧ କରିବି, ପୂଜାର୍ହ - ପୁଜନୀୟ, ଅରିସୂଦନ -
ହେ ମଧୁସୂଦନ, ମୁଁ କାପୁରୁଷତା ହେତୁ ଯୁଦ୍ଧ ବିମୁଖ ହେଉନି, ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିମୁଖ ହେଉଛି । ଆପଣ ଅନେକ ଅସୁରଙ୍କୁ ନିପାତ କରିଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ମାନବ ଜାତି ପ୍ରତି ଭୟଙ୍କର ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ ମୋର ଗୁରୁଜନ ଓ ମୋତେ ସ୍ନେହ କରନ୍ତି, ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯୁଦ୍ଧ କେମିତି କରିବି ? ସେଥିପାଇଁ ମୋର ଆତ୍ମା ଡାକୁନାହିଁ ।
ଗୁରୂନହତ୍ୱା ହି ମହାନୁଭାବାନ୍
ଶ୍ରେୟୋ ଭୋକ୍ତୁଂ ଭୈକ୍ଷ୍ୟମପୀହ ଲୋକେ ।
ହତ୍ୱାର୍ଥକାମାଂସ୍ତୁ ଗୁରୂନିହୈବ
ଭୁଞ୍ଜୀୟ ଭୋଗାନ୍ ରୁଧିରପ୍ରଦିଗ୍ଧାନ୍ ॥୨-୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଗୁରୂନ୍=ଗୁରୁମାନଙ୍କୁ, ଅହତ୍ୱା=ହତ୍ୟା ନକରି, ହି=କାରଣ, ମହାନୁଭବାନ୍=ମହାନୁଭାବ, ଶ୍ରେୟୋ=ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଭୋକ୍ତୁଂ=ଭକ୍ଷଣ, ଭୈକ୍ଷ୍ୟମ୍=ଭିକ୍ଷାନ୍ନ, ଅପି=ମଧ୍ୟ, ଇହ=ଏଠାରେ, ଲୋକେ=ଇହଲୋକରେ, ହତ୍ୱା=ମାରି, ଅର୍ଥକାମାନ୍=ଧନ କାମନା, ତୁ=ତ, ହି=କାରଣ, ଏବ=କେବଳ, ଭୁଞ୍ଜୀୟ=ଉପଭୋଗ, ଭୋଗାନ୍=ଭୋଗ, ରୁଧିରପ୍ରଦିଗ୍ଧାନ୍=ରକ୍ତରଞ୍ଜିତ
ମହାନୁଭବ ଗୁରୁମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା ନ କରି ଏହି ଇହଲୋକରେ ମୁଁ ଭିକ୍ଷାନ୍ନ ଖାଇବାକୁ ଶ୍ରେୟସ୍କର ମନେକରୁଛି । ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କଲେ କେବଳ ରକ୍ତରଞ୍ଜିତ ଧନକାମନା ହିଁ ତ ଉପଭୋଗ କରିବି ।
ନ ଚୈତଦ୍ୱିଦ୍ମଃ କତରନ୍ନୋ ଗରୀୟୋ
ୟଦ୍ୱା ଜୟେମ ୟଦି ବା ନୋ ଜୟେୟୁଃ ।
ୟାନେବ ହତ୍ୱା ନ ଜିଜୀବିଷାମସ୍-
ତେଽବସ୍ଥିତାଃ ପ୍ରମୁଖେ ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାଃ ॥୨-୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନ=ନାହିଁ, ଚ=ବି, ଏତଦ୍=ଏ କଥା, ବିଦ୍ମଃ=ଜାଣି ନାହୁଁ, କତରତ୍=ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି, ନଃ=ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପାଇଁ (ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ଓ ନ କରିବା), ଗରୀୟଃ=ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଯତ୍=ଯଦି, ବା=ଅଥବା, ଜୟେମ୍=ଯିତିବୁ, ବା=ନା , ନଃ-ଆମକୁ, ଜୟେୟୁଃ=ଜିତିବେ, ଯାନ୍=ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ, ହତ୍ୱା=ହତ୍ୟା କରି, ନ, ଜିଜୀବିଷାମଃ=ବଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଚାହୁଁ ନାହୁଁ, ତେ=ସେହି, ଧାର୍ତ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରଃ=ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରଙ୍କ ସ୍ୱଜନମାନେ, ଏବ=ହିଁ, ପ୍ରମୁଖ୍ୟ=(ଆମ) ସମ୍ମୁଖରେ, ଅବସ୍ଥିତାଃ=ଠିଆ ହୋଇଛନ୍ତି
ଆମକୁ ଏହା ବି ଜଣା ନାହିଁ ଯେ, ଆମ ପାଇଁ ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ଓ ନ କରିବା- ଏ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏବଂ ଆମେ ସେମାନଙ୍କୁ ଜିତିବୁ ବା ସେମାନେ ଆମକୁ ଜିତିବେ । ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ମାରି ଆମେ ବଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଚାହୁଁ ନାହୁଁ, ସେହି ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରଙ୍କ ସ୍ୱଜନମାନେ ଆମ ସମ୍ମଖରେ ଠିଆ ହୋଇଛନ୍ତି ।
କାର୍ପଣ୍ୟଦୋଷୋପହତସ୍ୱଭାବଃ
ପୃଚ୍ଛାମି ତ୍ୱାଂ ଧର୍ମସମ୍ମୂଢଚେତାଃ ।
ୟଚ୍ଛ୍ରେୟଃ ସ୍ୟାନ୍ନିଶ୍ଚିତଂ ବ୍ରୂହି ତନ୍ମେ
ଶିଷ୍ୟସ୍ତେଽହଂ ଶାଧି ମାଂ ତ୍ୱାଂ ପ୍ରପନ୍ନମ୍ ॥୨-୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
କାର୍ପଣ୍ୟଦୋଷୋପହତସ୍ୱଭାବଃ=ଭୀରୁତା ରୂପକ ଦୋଷଦ୍ୱାରା ସ୍ୱଭାବ ତିରସ୍କୃତ ହୋଇଥିବାରୁ, ପୃଚ୍ଛାମି=ପଚାରୁଛି, ତ୍ୱାଂ=ଆପଣଙ୍କୁ, ଧର୍ମସମ୍ମୂଢଚେତାଃ=ଧର୍ମ ବିଷୟରେ ଚେତନା ମୂଢ଼ ହୋଇଥିବାରୁ, ପୃଚ୍ଛାମି=ପଚାରୁଛି, ଯତ୍=ଯାହା, ଶ୍ରେୟଃ, ସ୍ୟାତ୍=କଲ୍ୟାଣକାରକ, ନିଶ୍ଚିତଂ=ନିଶ୍ଚିତ, ବ୍ରୁହି=କୁହନ୍ତୁ, ତତ୍ ମେ=ତାହା ମୋତେ, ଶିଷ୍ୟଃ=ଶିଷ୍ୟ, ତେ=ଆପଣଙ୍କର, ଅହଂ=ମୁଁ,
ଶାଧି=ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତୁ, ତ୍ୱାଂ=ଆପଣଙ୍କଠାରେ, ପ୍ରପନ୍ନମ୍=ଶରଣ ଯାଇଥିବାରୁ
କାପୁରୁଷତ୍ୱ ଦୋଷଦ୍ୱାରା ମୋ ସ୍ୱଭାବ ତିରସ୍କୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ଧର୍ମ ବିଷୟରେ ମୋର ଅନ୍ତର ମୋହିତ ହୋଇଥିବାରୁ ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ କରୁଛି, ଯାହା ନିଶ୍ଚିତ କଲ୍ୟାଣପ୍ରଦ, ତାହା ମୋତେ କୁହନ୍ତୁ । ମୁଁ ଅପଣଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ, ଆପଣଙ୍କର ଶରଣାଗତ ଥିବାରୁ ମୋତେ ଶିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତୁ ।
ନ ହି ପ୍ରପଶ୍ୟାମି ମମାପନୁଦ୍ୟାଦ୍
ଯଚ୍ଛୋକମୁଚ୍ଛୋଷଣମିନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମ୍ ।
ଅବାପ୍ୟ ଭୂମାବସପତ୍ନମୃଦ୍ଧଂ
ରାଜ୍ୟଂ ସୁରାଣାମପି ଚାଧିପତ୍ୟମ୍ ॥୨-୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନ=ନାହିଁ, ହି=କାରଣ, ପ୍ରପଶ୍ୟାମି=ଦେଖି ପାରୁନାହିଁ, ମମ ଅପନୁଦ୍ୟାତ୍=ମୋର ଦୂର ହୋଇଯିବ, ଯଚ୍ଛୋକମୁଚ୍ଛୋଷଣମିନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମ୍ (ଯତ୍+ଶୋକମ୍+ଉଚ୍ଛୋଷଣମ୍+ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମ୍) ଯତ୍=ଯେଉଁ, ଶୋକମ୍=ଶୋକ, ଉଚ୍ଛୋଷଣମ୍=ଶୁଷ୍କ କରାଉଥିବା, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମ୍=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ, ଅବାପ୍ୟ=ମିଳିଗଲେ, ଭୁମୌ=ପୃଥିବୀରେ, ଅସପତ୍ନମ୍=ଶତୃବିହୀନ, ଊଦ୍ଧମଂ=ଧନ ସମୃଦ୍ଧ, ରାଜ୍ୟଂ=ରାଜ୍ୟ, ସୁରାଣାମ୍=ଦେବଗଣଙ୍କ, ଚ=ତଥା ଆଧିପତ୍ୟମ୍=ଆଧିପତ୍ୟ
କାରଣ, ପୃଥିବୀରେ ଧନଧାନ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଶତୃବିହୀନ ରାଜ୍ୟ ଓ ସ୍ୱର୍ଗରେ ଆଧିପତ୍ୟ ମିଳିଗଲେ ମଧ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ଶୁଷ୍କ କରାଉଥିବା ମୋର ଏହି ଦୁଃଖ ଯେ ଦୂର ହୋଇଯିବ, ଏହା ମୁଁ ଦେଖିପାରୁନି ।
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଏବମୁକ୍ତ୍ୱା ହୃଷୀକେଶଂ ଗୁଡାକେଶଃ ପରନ୍ତପ ।
ନ ଯୋତ୍ସ୍ୟ ଇତି ଗୋବିନ୍ଦମୁକ୍ତ୍ୱା ତୂଷ୍ଣୀଂ ବଭୂବ ହ ॥୨-୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ସଞ୍ଜୟ କହିଲେ
ଏବଂ=ଏହିପରି, ଉକ୍ତ୍ୱା=କହିସାର, ହୃଷୀକେଷଂ=ନାରାୟଣଙ୍କର ଏକ ନାମ, ଗୁଡାକେଶଃ=ନିଦ୍ରାଜୟୀ ଅର୍ଜୁନ, ପରନ୍ତପ=ହେ ଶତୃତାପନ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର, ନ=ନାହିଁ, ଯୋତ୍ସ୍ୟ=ଯୁଦ୍ଧ କରିବି ନାହିଁ, ଇତି=ବୋଲି, ଗୋବିନ୍ଦଂ=ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ, ଉକ୍ତ୍ୱା=କହିସାରି, ରୂଷ୍ଣୀଂ=ଚୁପ୍, ବଭୂବ=ହୋଇଗଲେ, ହ=ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପେ
ସଞ୍ଜୟ କହିଲେ, "ହେ ଶତ୍ରୁ ତାପନ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର! ଏପରି କହିସାରି ନିଦ୍ରାଜୟୀ ଅର୍ଜୁନ ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ 'ମୁଁ ଯୁଦ୍ଧ କରିବି ନାହିଁ' ବୋଲି ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପେ କହି ଚୁପ ହୋଇଗଲେ ।"
ତମୁବାଚ ହୃଷୀକେଶଃ ପ୍ରହସନ୍ନିବ ଭାରତ ।
ସେନୟୋରୁଭୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ବିଷୀଦନ୍ତମିଦଂ ବଚଃ ॥୨-୧୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ତମ୍ ଉବାଚ=ତାଙ୍କୁ କହିଲେ, ହୃଷିକେଶଃ=ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣ, ପ୍ରହସନ ଇବ=ହସିଲା ପରି କହିଲେ, ଭାରତ=ହେ ଭରତବଂଶୋଦ୍ଭବ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର!, ସେନୟୋଃ=ସେନାଙ୍କ, ଉଭୟୋ ମଧ୍ୟେ=ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବିଷୀଦନ୍ତଂ= ବିଷାଦଗ୍ରସ୍ତ, ଇଦଂ=ଏହି, ବଚଃ=ବଚନ
ହେ ଭରତବଂଶୋଦ୍ଭବ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର! ଉଭୟ ସେନାଙ୍କ ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟଭାଗରେ ବିଷାଦଗ୍ରସ୍ତ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ସହାସ୍ୟ ବଦନରେ ହୃଷିକେଶ ଏହି ବଚନ କହିଲେ ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଅଶୋଚ୍ୟାନନ୍ୱଶୋଚସ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରଜ୍ଞାବାଦାଂଶ୍ଚ ଭାଷସେ ।
ଗତାସୂନଗତାସୂଂଶ୍ଚ ନାନୁଶୋଚନ୍ତି ପଣ୍ଡିତାଃ ॥୨-୧୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅଶୋଚ୍ୟାନ=ଶୋକର ଅନୁପଯୁକ୍ତ, ଅନ୍ୱଶୋଚଃ=(ତାହା ପାଇଁ) ଶୋକ କରୁଛ, ତ୍ୱମଂ=ତୁମେ, ପ୍ରଜ୍ଞାବାଦାନ=ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଭଳି କଥା, ଚ=ଏବଂ, ଭାଷସେ=କହୁଛ, ଗତାସୁନ୍=ମୃତଙ୍କ ପାଇଁ, ଅଗତାସୁନ୍=ଜୀବିତଙ୍କ ପାଇଁ, ଚ=ଓ, ନ ଅନୁଶୋଚନ୍ତି=ଶୋକ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ପଣ୍ଡିତାଃ=ପଣ୍ଡିତମାନେ
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ କହିଲେ - ଯାହା ପାଇଁ ଶୋକ କରିବା ଅନୁଚିତ, ତୁମେ ତାହା ପାଇଁ ଶୋକ କରୁଛ ଏବଂ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଭଳି କଥା କହୁଛ । କିନ୍ତୁ ପଣ୍ଡିତମାନେ ମୃତ ବା ଜୀବିତ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଶୋକ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ନ ତ୍ୱେବାହଂ ଜାତୁ ନାସଂ ନ ତ୍ୱଂ ନେମେ ଜନାଧିପାଃ ।
ନ ଚୈବ ନ ଭବିଷ୍ୟାମଃ ସର୍ୱେ ବୟମତଃ ପରମ୍ ॥୨-୧୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନ ତ୍ୱେବାହଂ - ନ ତୁ ଏବ=ଏ କଥା ବି ନୁହେଁ, ଅହଂ = ମୁଁ; ଜାତୁ=କୌଣସି କାଳରେ ଯେ, ନାସଂ, ନ ଆସଂ = ନଥିଲି, ନ=ନଥିଲ, ତ୍ୱଂ= ତୁମେ,
ନେମେ- ନ ଇମେ= ନଥିଲେ ଏହି, ଜନାଧିପାଃ=ରାଜାମାନେ, ନ ଚୈବ- ନ ଚ ଏବ=ଏ କଥା ବି ନୁହେଁ ଯେ, ନ ଭବିଷ୍ୟାମଃ=ରହିବା ନାହିଁ, ସର୍ବେ=ସମସ୍ତେ, ବୟମତଃ- ବୟଂ ଅତଃ= ଆମେମାନେ, ପରମ୍=ଏହାପରେ
କୌଣସି କାଳରେ ମୁଁ ନଥିଲି, ତୁମେ ନଥିଲ ତଥା ଏହି ରାଜାମାନେ ଯେ ନ ଥିଲେ, ଏ କଥା ନୁହେଁ; ଏବଂ ଏହା ପରେ ଯେ ଆମେ ସମସ୍ତେ ରହିବା ନାହିଁ, ଏକଥା ବି ନୁହେଁ ।
ଦେହିନୋଽସ୍ମିନ୍ ଯଥା ଦେହେ କୌମାରଂ ଯୌବନଂ ଜରା ।
ତଥା ଦେହାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତିର୍ଧୀରସ୍ତତ୍ର ନ ମୁହ୍ୟତି ॥୨-୧୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଦେହିନୋଽସ୍ମିନ୍= ଦେହିନଃ ଅସ୍ମିନ୍=ଦେହଧାରୀର ଏହି, ଯଥା=ଯେପରି, ଦେହେ=ଶରୀରରେ, କୌମାରଂ=ବାଲ୍ୟକାଳ, ଯୌବନଂ=ଯୁବାବସ୍ଥା, ଜରା=ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥା; ତଥା=ସେହିପରି, ଦେହାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତିଃ=ଅନ୍ୟ ଶରୀର ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ, ଧୀରଃ ତତ୍ର= ସେଥିରେ ଧୀର ମାନବ, ନ ମୁହ୍ୟତି=ମୋହିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଦେହଧାରୀର ଏହି ମାନବ ଶରୀରରେ ଯେପରି ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥା, ଯୁବାବସ୍ଥା ଓ ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥା ଆସେ, ଅନ୍ୟ ଶରୀରର ପ୍ରାପ୍ତି ସେହିପରି ହୁଏ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଧୀର ମାନବ ମୋହିତ ବା ବିଚଳିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ମାତ୍ରାସ୍ପର୍ଶାସ୍ତୁ କୌନ୍ତେୟ ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖଦାଃ ।
ଆଗମାପାୟିନୋଽନିତ୍ୟାସ୍ତାଂସ୍ତିତିକ୍ଷସ୍ୱ ଭାରତ ॥୨-୧୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ମତ୍ରାସ୍ପର୍ଶାଃ=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ବିଷୟ, ତୁ=ତ, କୌନ୍ତେୟ=କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ, ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖଦାଃ=ଶୀତ ଓ ଉଷ୍ଣଦ୍ୱାରା ସୁଖଦୁଃଖ ପ୍ରଦାନକାରୀ, ଆଗମାପାୟିନଃ=ଆଗମନ-ପ୍ରତ୍ୟାଗମନଶୀଳ, ଅନିତ୍ୟାଃ=ଅନିତ୍ୟ, ତାନ୍=ସେ ସବୁକୁ ତିତକ୍ଷସ୍ୱ=ସହ୍ୟ କର, ଭାରତ=ଭରତ ବଂଶୋଦ୍ଭବ ଅର୍ଜୁନ
ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ! ଜଡ଼ ପଦାର୍ଥ, ଉଷ୍ଣ ଓ ଶୀତଦ୍ୱାରା ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ସୁଖ ଦୁଃଖ ଅନୁଭବ ହୁଏ । ସେ ସବୁର ଯିବା ଆସିବା ଲାଗିରହିଥାଏ ଓ ସେ ସବୁ ଅନିତ୍ୟ ମଧ୍ୟ । ହେ ଭରତ ବଂଶୋଦ୍ଭବ ଅର୍ଜୁନ, ତୁମେ ସେ ସବୁକୁ ସହ୍ୟ କର ।
ଯଂ ହି ନ ବ୍ୟଥୟନ୍ତ୍ୟେତେ ପୁରୁଷଂ ପୁରୁଷର୍ଷଭ ।
ସମଦୁଃଖସୁଖଂ ଧୀରଂ ସୋଽମୃତତ୍ତ୍ୱାୟ କଳ୍ପତେ ॥୨-୧୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଯଂ=ଯେଉଁ, ହି=କାରଣ, ନ ବ୍ୟଥୟନ୍ତି= ବ୍ୟଥିତ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ଏତେ=ଏହି ମାତ୍ରାସ୍ପର୍ଶ, ପୁରୁଷଂ=ମନୁଷ୍ୟକୁ, ପୁରୁଷର୍ଷଭ=ହେ ପୁରୁଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ, ସମଦୁଃଖସୁଖଂ=ସୁଖ-ଦୁଃଖରେ ସମଭାବାପନ୍ନ, ଧୀରଂ=ବୁଦ୍ଧିମାନ, ସଃ=ସେ, ଅମୃତତ୍ୱାୟ=ଅମର ହେବା ପାଇଁ, କଳ୍ପତେ= ସମର୍ଥ ହୋଇଯାଏ ।
କାରଣ ହେ ପୁରୁଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ! ସୁଖ ଦୁଃଖରେ ସମଭାବାପନ୍ନ ଯେଉଁ ବୁଦ୍ଧିମାନ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଏହି ମାତ୍ରାସ୍ପର୍ଶ (ପଦାର୍ଥ) ବ୍ୟଥିତ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ସେ ଅମର ହେବା ପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଯାଏ ।
ନାସତୋ ବିଦ୍ୟତେ ଭାବୋ ନାଭାବୋ ବିଦ୍ୟତେ ସତଃ ।
ଉଭୟୋରପି ଦୃଷ୍ଟୋଽନ୍ତସ୍ତ୍ୱନୟୋସ୍ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିଭିଃ ॥୨-୧୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନ=ନାହିଁ, ଅସତଃ=ଅସତର, ବିଦ୍ୟତେ=ବିଦ୍ୟମାନ ନାହିଁ, ଭାବଃ=ଭାବ, ନ=ନାହିଁ, ଅଭାହଃ=ଅଭାବ। ବିଦ୍ୟତେ=ବିଦ୍ୟମାନ ନାହିଁ, ସତଃ=ସତ୍ର; ଉଭୟୋଃ=ଦୁଇଟିର, ଅପି=ହିଁ, ଦୃଷ୍ଟଃ=ଦେଖିଛନ୍ତି, ଅନ୍ତଃ=ତତ୍ତ୍ୱ, ଅନୟୋଃ=ଏ, ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିଭିଃ=ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶୀ ମହାପୁରୁଷଗଣ,
ଅସତ୍ର ଭାବ (ସତ୍ତା) ବିଦ୍ୟମାନ ନାହିଁ ଓ ସତ୍ର ଅଭାବ ବିଦ୍ୟମାନ ନାହିଁ । ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶୀ ମହାପୁରୁଷଗଣ ଏ ଦୁଇଟିର ତତ୍ତ୍ୱ ଦେଖିଛନ୍ତି ବା ଅନୁଭନ କରିଛନ୍ତି ।
ଅବିନାଶି ତୁ ତଦ୍ ବିଦ୍ଧି ୟେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ।
ବିନାଶମବ୍ୟୟସ୍ୟାସ୍ୟ ନ କଶ୍ଚିତ୍କର୍ତୁମର୍ହତି ॥୨-୧୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅବିନାଶୀ=ଯିଏ ନଷ୍ଟ ହୁଏନି, ତୁ=ତ, ତତ୍=ତାହାକୁ, ବିଦ୍ଧି=ଜାଣ, ଯେନ=ଯାହାଦ୍ୱାରା, ସର୍ବମ=ସାରା (ସଂସାର) ଇଦମ୍=ଏହି, ତତମ୍=ବ୍ୟାପ୍ତ, ବିନାଶମ୍=ବିନାଶ, ଅବ୍ୟୟସ୍ୟ=ଅବିନାଶୀର, ଅସ୍ୟ=ଏହି, ନ=ନାହିଁ, କଶ୍ଚିତ୍=କେହି ହେଲେ, କର୍ତ୍ତୁମ୍ ଅର୍ହତି=କରି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଯାହାଦ୍ୱାରା ଏ ସାରା ସଂସାର ବ୍ୟାପ୍ତ, ତାହାକୁ ତୁମେ ଅବିନାଶୀ ବୋଲି ଜାଣ । କେହିହେଲେ ଏହି ଅବିନାଶୀର ବିନାଶ କରି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଅନ୍ତବନ୍ତ ଇମେ ଦେହା ନିତ୍ୟସ୍ୟୋକ୍ତାଃ ଶରୀରିଣଃ ।
ଅନାଶିନୋଽପ୍ରମେୟସ୍ୟ ତସ୍ମାଦ୍ୟୁଧ୍ୟସ୍ୱ ଭାରତ ॥୨-୧୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅନ୍ତବନ୍ତ=ନଶ୍ୱର, ଇମେ=ଏ, ଦେହା=ଦେହଗୁଡ଼ିକୁ, ନିତ୍ୟସ୍ୟ=ନିତ୍ୟସ୍ଥିତ, ଉକ୍ତାଃ=କୁହାଯାଇଛି, ଶରୀରିଣଃ=ଶରୀରର; ଅନାଶିନଃ=ଅବିନାଶୀ, ଅପ୍ରମେୟସ୍ୟ=ଅପ୍ରମେୟ, ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ=ଯୁଦ୍ଦ କର, ଭାରତ=ଅର୍ଜୁନ
ଅବିନାଶୀ, ଅପ୍ରମେୟ ଓ ନିତ୍ୟସ୍ଥିତ ଏହି ଶରୀରୀର ଦେହଗୁଡ଼ିକୁ ନଶ୍ୱର କୁହାଯାଇଛି । ତେଣୁ ହେ ଅର୍ଜୁନ! ତୁମେ ଯୁଦ୍ଧ କର ।
ଯ ଏନଂ ବେତ୍ତି ହନ୍ତାରଂ ୟଶ୍ଚୈନଂ ମନ୍ୟତେ ହତମ୍ ।
ଉଭୌ ତୌ ନ ବିଜାନୀତୋ ନାୟଂ ହନ୍ତି ନ ହନ୍ୟତେ ॥୨-୧୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଯଃ=ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ଏନଂ=ଏହାକୁ, ବେତ୍ତି=ମନେକରେ, ହନ୍ତାରଂ=ହତ୍ୟାକାରୀ, ଚ=ଏବଂ, ଏନମ୍=ଏହାକୁ, ମନ୍ୟତେ=ମନେକରେ, ହତମ୍=ମରଣଶୀଳ, ତୌ ଉଭୟୌ=ସେ ଦୁହେଁ, ନ ବିଜାନିତଃ=ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ଅୟମ=ଏ, ନ ହନ୍ତି=ମାରେ ନାହିଁ, ନ ହନ୍ୟତେ=ମରେ ନାହିଁ ।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ଏହି ଅବିନାଶୀ ଶରୀରୀକୁ ହତ୍ୟାକାରୀ ମନେକରେ ଏବଂ ଯିଏ ଏହାକୁ ମରଣଶୀଳ ମନେକରେ, ସେ ଦୁହେଁ ଏହାକୁ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ; କାରଣ ଏ ମାରେ ନାହିଁ କି ମରେ ନାହିଁ ।
ନ ଜାୟତେ ମ୍ରିୟତେ ବା କଦାଚିନ୍
ନାୟଂ ଭୂତ୍ୱା ଭବିତା ବା ନ ଭୂୟଃ ।
ଅଜୋ ନିତ୍ୟଃ ଶାଶ୍ୱତୋଽୟଂ ପୁରାଣୋ
ନ ହନ୍ୟତେ ହନ୍ୟମାନେ ଶରୀରେ ॥୨-୨୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନ ଜାୟତେ=ଜନ୍ମ ହୁଏ ନାହିଁ, ମ୍ରିୟତେ ମରେ, ବା=ତଥା, କଦାଚିତ୍=କେବେ, ନ=ନାହିଁ, ଅୟଂ=ଏହି ଶରୀରୀ, ଭୂତ୍ୱା=ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ, ବା=ତଥା, ଭବିତା ନ=ହୁଏ ନାହିଁ, ଭୂୟଃ=ପୁନର୍ବାର; ଅଜୋ=ଜନ୍ମ ରହିତ, ନିତ୍ୟଃ=ନିତ୍ୟ, ଶାଶ୍ୱତଃ=ଶାଶ୍ୱତ, ଅୟଂ=ଏହା, ପୁରାଣୋ=ପୁରାଣ (ଅନାଦି), ନ ହନ୍ୟତେ=ମରେ ନାହିଁ, ହନ୍ୟମାନେ=ମାରିଦେଲେ ମଧ୍ୟ, ଶରୀରେ=ଶରୀରକୁ ।
ଏହି ଶରୀର କେବେ ଜନ୍ମ ହୁଏ ନାହିଁ କି ମରେ ନାହିଁ ତଥା ଏହା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ପୁନର୍ବାର ହୁଏ ନାହିଁ; ଏହା ଜନ୍ମ ରହିତ, ନିତ୍ୟ, ଶାଶ୍ୱତ ଓ ପୁରାଣ (ଅନାଦି) ଅଟେ । ଶରୀରକୁ ମାରିଦେଲେ ମଧ୍ୟ ଏ ମରେ ନାହିଁ ।
ବେଦାବିନାଶିନଂ ନିତ୍ୟଂ ୟ ଏନମଜମବ୍ୟୟମ୍ ।
କଥଂ ସ ପୁରୁଷଃ ପାର୍ଥ କଂ ଘାତୟତି ହନ୍ତି କମ୍ ॥୨-୨୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ବେଦାବିନାଶିନଂ-ବେଦ+ଅବିନାଶିନଂ- ବେଦ=ଜାଣେ, ଅବିନାଶିନଂ=ଅବିନାଶୀ, ନିତ୍ୟଂ=ନିତ୍ୟ, ଏନମଜମବ୍ୟୟମ୍=ଏନମ୍+ଅଜମ୍+ଅବ୍ୟୟମ୍- ଏନମ୍=ଏହି ଶରୀରକୁ, ଅଜମ୍=ଜନ୍ମରହିତ, ଅବ୍ୟୟମ=ଅବ୍ୟୟ; କଥଂ=କିପରି, ସେ=ସେ, ପୁରୁଷଃ=ମନୁଷ୍ୟ, ପାର୍ଥ=ଅର୍ଜୁନ, କଂ=କାହାକୁ, ଘାତୟତି=ମରାଇବ, ହନ୍ତି=ମାରିବ, କମ୍=(କିପରି) କାହାକୁ ।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ଏହି ଶରୀରକୁ ଅବିନାଶୀ, ନିତ୍ୟ, ଜନ୍ମରହିତ ଓ ଅବ୍ୟୟ ବୋଲି ଜାଣେ, ସେ କିପରି କାହାକୁ ମାରିବ ଓ କିପରି କାହାକୁ ମରାଇବ?
ବାସାଂସି ଜୀର୍ଣ୍ଣାନି ଯଥା ବିହାୟ ନବାନି ଗୃହ୍ଣାତି ନରୋଽପରାଣି ।
ତଥା ଶରୀରାଣି ବିହାୟ ଜୀର୍ଣ୍ଣାନ୍ୟନ୍ୟାନି ସଂଯାତି ନବାନି ଦେହୀ ॥୨-୨୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ବାଂସାସି=ବସ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ, ଜୀର୍ଣ୍ଣାନି=ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା, ଯଥା=ଯେପରି, ବିହାୟ=ପରିତ୍ୟାଗ କରି, ନବାନି=ନୂତନ, ଗୃହ୍ଣାତି=ପରିଧାନ କରେ, ନରୋଽପରାଣି- ନରଃ+ଅପରାଣି- ନରଃ=ମନୁଷ୍ୟ, ଅପରାଣି=ଅନ୍ୟ; ତଥା=ସେହିପରି, ଶରୀରାଣି=ଶରୀରମାନଙ୍କୁ, ବିହାୟ=ତ୍ୟାଗ କରି, ଜୀର୍ଣ୍ଣାନ୍ୟନ୍ୟାନି-ଜିର୍ଣ୍ଣାନି+ଅନ୍ୟାନି- ଜିର୍ଣ୍ଣାନି=ପୁରାତନ, ଅନ୍ୟାନି=ଅନ୍ୟ, ସଂଯାତି=ଚାଲିଯାଏ, ନବାନି=ନୁତନ, ଦେହୀ=ଦେହୀ ।
ଜୀର୍ଣ୍ଣ ବସ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ମନୁଷ୍ୟ ଯେପରି ନୂତନ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରେ, ଠିକ୍ ସେହିପରି ପୁରାତନ ଶରୀର ତ୍ୟାଗ କରି ଦେହୀ ନୂତନ ଶରୀରକୁ ଚାଲିଯାଏ ।
ନୈନଂ ଛିନ୍ଦନ୍ତି ଶସ୍ତ୍ରାଣି ନୈନଂ ଦହତି ପାବକଃ ।
ନ ଚୈନଂ କ୍ଲେଦୟନ୍ତ୍ୟାପୋ ନ ଶୋଷୟତି ମାରୁତଃ ॥୨-୨୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନୈନଂ-ନ ଏନଂ=ନୁହେଁ ଏହାକୁ, ଛିନ୍ଦନ୍ତି=ଛେଦନ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ଶସ୍ତ୍ରାଣି=ଶସ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକ, ଦହତି=ଦହନ କରିବା, ପାବକଃ=ଅଗ୍ନି; ଚ=ଏବଂ, ଏନଂ=ଏହାକୁ, କ୍ଲେଦୟନ୍ତ୍ୟାପୋ-କ୍ଲେଦୟନ୍ତି+ଆପଃ-କ୍ଲେଦୟନ୍ତି=ସିକ୍ତ କରିବା, ଆପଃ=ଜଳ, ନ ଶୋଷୟତି=ଶୁଷ୍କ କରିପାରେ ନାହିଁ, ମାରୁତଃ=ବାୟୁ ।
ଏହି ଶରୀରୀକୁ ଶସ୍ତ୍ର ଛେଦନ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ଅଗ୍ନି ଏହାକୁ ପୋଡ଼ି ପାରେନି, ଜଳ ଏହାକୁ ଓଦା କରିପାରେନି ଏବଂ ବାୟୁ ଏହାକୁ ଶୁଷ୍କ କରିପାରେନି ।
ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟୋଽୟମଦାହ୍ୟୋଽୟମକ୍ଲେଦ୍ୟୋଽଶୋଷ୍ୟ ଏବ ଚ ।
ନିତ୍ୟଃ ସର୍ବଗତଃ ସ୍ଥାଣୁରଚଲୋଽୟଂ ସନାତନଃ ॥୨-୨୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟୋଽୟମଦାହ୍ୟୋଽୟମକ୍ଲେଦ୍ୟୋଽଶୋଷ୍ୟ -> ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟଃ+ଅୟଂ+ଅଦାହ୍ୟଃ+ଅୟଂ+ଅକ୍ଳେଦ୍ୟଃ+ଅଶୋଷ୍ୟଃ-> ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟଃ=ଛେଦନ କରିପାରିବ ନାହିଁ, ଅୟଂ=ଏହାକୁ, ଅଦାହ୍ୟଃ=ପୋଡ଼ି ହୁଏନି, ଅକ୍ଲେଦ୍ୟଃ=ଆର୍ଦ୍ର କରି ହୁଏନି, ଅଶୋଷ୍ୟଃ ଏବ=ଶୁଷ୍କ କରି ହୁଏନି, ଚ=ଓ; ନିତ୍ୟଃ=ନିତ୍ୟ, ସର୍ବଗତଃ=ସର୍ବବ୍ୟାପି, ସ୍ଥାଣୁଃ=ସ୍ଥାଣୁ, ଅଚଳଃ=ଅଚଳ, ସନାତନଃ=ଅନାଦି
ଏହି ଶରୀରୀଙ୍କୁ ଛେଦନ କରି ହୁଏନି, ପୋଡ଼ି ହୁଏନି, ଓଦା କରି ହୁଏନି ବା ଶୁଷ୍କ କରି ହୁଏନି; କାରଣ ଏହା ସର୍ବବ୍ୟାପୀ, ଅଚଳ, ସ୍ଥାଣୁ ଓ ଅନାଦି ଅଟେ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତୋଽୟମଚିନ୍ତ୍ୟୋଽୟମବିକାର୍ଯ୍ୟୋଽୟମୁଚ୍ୟତେ ।
ତସ୍ମାଦେବଂ ବିଦିତ୍ୱୈନଂ ନାନୁଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥୨-୨୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅବ୍ୟକ୍ତୋଽୟମଚିନ୍ତ୍ୟୋଽୟମବିକାର୍ୟୋଽୟମୁଚ୍ୟତେ ->ଅବ୍ୟକ୍ତଃ+ଅୟଂ+ଅଚିନ୍ତ୍ୟଃ+ଅୟଂ+ଅବିକାର୍ଯ୍ୟଃ+ଅୟଂ+ଉଚ୍ୟତେ -> ଅବ୍ୟକ୍ତଃ=ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଅଦୃଶ୍ୟ, ଅୟଂ=ଏହା, ଅଚିନ୍ତ୍ୟଃ=ଚିନ୍ତନ ବିଷୟ ନୁହେଁ, ଅବିକାର୍ଯ୍ୟଃ=ନିର୍ବିକାର, ଉଚ୍ୟତେ=କୁହାଯାଏ; ତସ୍ମାଦେବଂ-> ତସ୍ମାତ୍+ଏବଂ-> ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଏବଂ=ଏପରି, ବିଦିତ୍ୱା=ଜାଣି, ଏନଂ=ଏ ଦେହୀକୁ, ନାନୁଶୋଚିତୁମର୍ହସି->ନ+ଅନୁଶୋଚିତୁଂ+ଅର୍ହସି -> ନ=ନୁହେଁ, ଅନୁଶୋଚିତୁଂ=ଶୋକ, ଅର୍ହସି=କରିବା ଅନୁଚିତ ।
ଏ ଦେହୀ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଦୃଷ୍ଟି ଗୋଚର ହୁଏ ନାହିଁ, ଏହା ଚିନ୍ତନର ବିଷୟ ନୁହେଁ । ଏହାକୁ ନିର୍ବିକାର କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଦେହୀର ଏପରି ସ୍ୱରୂପ ଜାଣିବା ପରେ ଏହା ନିମନ୍ତେ ଶୋକ କରିବା ଅନୁଚିତ ।
ଅଥ ଚୈନଂ ନିତ୍ୟଜାତଂ ନିତ୍ୟଂ ବା ମନ୍ୟସେ ମୃତମ୍ ।
ତଥାପି ତ୍ୱଂ ମହାବାହୋ ନୈବଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥୨-୨୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅଥ=ଯଦି, ଚ=ମଧ୍ୟ, ଏନଂ=ଏହି ଦେହୀକୁ, ନିତ୍ୟଜାତଂ=ନିତ୍ୟ ଜନ୍ମଶୀଳ, ନିତ୍ୟଂ=ନିତ୍ୟ, ବା=କିମ୍ବା, ମନ୍ୟସେ=ମାନୁଥାଅ, ମୃତମ୍=ମରଣଶୀଳ;
ତଥାପି=ତଥାପି, ତ୍ୱଂ=ତୁମେ, ମହାବାହୋ=ହେ ମହାବାହୁ, ନ=ନାହିଁ, ଏବଂ=ଏପରି, ଶୋଚିତୁଂ=ଶୋକ, ଅର୍ହସି=କରିବା ଅନୁଚିତ୍ ।
ହେ ମହାବାହୁ! ଯଦି ତୁମେ ଏହି ଦେହୀକୁ ନିତ୍ୟ ଜନ୍ମଶୀଳ କିମ୍ବା ନିତ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ମାନୁଥାଅ, ତଥାପି (ତେବେ) ତୁମେ ଏପରି ଶୋକ କରିବା ଅନୁଚିତ ।
ଜାତସ୍ୟ ହି ଧ୍ରୁବୋ ମୃତ୍ୟୁର୍ଧ୍ରୁବଂ ଜନ୍ମ ମୃତସ୍ୟ ଚ ।
ତସ୍ମାଦପରିହାର୍ୟେଽର୍ଥେ ନ ତ୍ୱଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥୨-୨୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଜାତସ୍ୟ=ଯିଏ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଛି, ହି=କାରଣ, ଧ୍ରୁବୋ=ସୁନିଶ୍ଚିତ, ମୃତ୍ୟୁ=ମରଣ, ଧ୍ରୁବଂ=ସୁନିଶ୍ଚିତ, ଜନ୍ମ , ମୃତସ୍ୟ=ମୃତର, ଚ=ଏବଂ;
ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟେ=ଅପରିତ୍ୟାଗ୍ୟ, ଅର୍ଥେ=ଏ ବିଷୟରେ, ତ୍ୱଂ=ତୁମେ, ନ ଅର୍ହସି=କରିବା ଅନୁଚିତ ।
ସଂସାରରେ ଜୀବ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଅର୍ଥ ମୃତ୍ୟୁ ନିଶ୍ଚିତ । ଯାହାର ମୃତ୍ୟ ହୋଇଛି, ତାହାର ଜନ୍ମ ମଧ୍ୟ ନିଧାର୍ଯ୍ୟ । ଏହି ଜନ୍ମ ମରଣ ସ୍ରୋତର ଧାରା ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ । ଯେଉ କଥା ନିଧାର୍ଯ୍ୟ, ତାହା ପାଇଁ ଶୋକ କରିବା ମଧ୍ୟ ଅଯଥାର୍ଥ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦୀନି ଭୂତାନି ବ୍ୟକ୍ତମଧ୍ୟାନି ଭାରତ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତନିଧନାନ୍ୟେବ ତତ୍ର କା ପରିଦେବନା ॥୨-୨୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦାନି=ଜନ୍ମ ପୂର୍ବରୁ ଅବ୍ୟକ୍ତ ଥିଲେ, ଭୂତାନି=ପ୍ରାଣୀମାନେ, ବ୍ୟକ୍ତମଧ୍ୟାନି=କେବଳ ମଧ୍ୟ କାଳରେ ବ୍ୟକ୍ତ ଭଳି ଦେଖାଯାଉଛନ୍ତି, ଭାରତ=ହେ ଅର୍ଜୁନ; ଅବ୍ୟକ୍ତନିଧନାନ୍ୟେବ -> ଅବ୍ୟକ୍ତନିଧନାନି + ଏବ=ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଅବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇଯିବ, ତତ୍ର=ଏଥିରେ, କା ପରିବେଦନା=ଶୋକ କରିବାକୁ କଅଣ ଅଛି ।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଜନ୍ମ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରାଣୀ ଅବ୍ୟକ୍ତ ରହନ୍ତି, ଓ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ମଧ୍ୟ ଅବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇଯିବେ; କେବଳ ଏହି ମଧ୍ୟ କାଳରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହେବା ଭଳି ଲାଗୁଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ଶୋକ କରିବାର କଅଣ ଅଛି?
ଆଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ପଶ୍ୟତି କଶ୍ଚିଦେନମାଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ବଦତି ତଥୈବ ଚାନ୍ୟଃ ।
ଆଶ୍ଚର୍ୟବଚ୍ଚୈନମନ୍ୟଃ ଶୃଣୋତି ଶ୍ରୁତ୍ୱାପ୍ୟେନଂ ବେଦ ନ ଚୈବ କଶ୍ଚିତ୍ ॥୨-୨୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଆଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ପଶ୍ୟତି -> ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟବତ୍+ପଶ୍ୟତି -> ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟବତ୍=ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ, ପଶ୍ୟତି=ଦେଖେ, କଶ୍ଚିତ=କେହି, ଏନଂ=ଏହି ଶରୀରୀକୁ, ମାଶ୍ଚର୍ୟବତ୍=ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ, ବଦତି=ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ, ତଥୈବ=ସେହି ଭଳି, ଚ ଅନ୍ୟଃ=ସେହିପରି କେହି;
ଶୃଣୋତି=ଶୁଣେ, ଶ୍ରୁତ୍ୱାପ୍ୟେନଂ -> ଶ୍ରୁତ୍ୱା+ଅପି+ଏନଂ-> ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଅପି=ଶୁଣିକରି ମଧ୍ୟ, ଏନଂ=ଏହାକୁ, ବେଦ ନ=ଜାଣେ ନାହିଁ, ଚ ଏବ=ଏବଂ କେହି ନାହିଁ, କଶ୍ଚିତ=କେହି ।
କେହି ଏହି ଶରୀରୀକୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ ହୋଇ ଦେଖେ ବା ଅନୁଭବ କରେ । ସେହି ଭଳି ଅନ୍ୟ କେହି ଏହାକୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଜନକ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ । ଅନ୍ୟ କେହି ଏହାକୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ ହୋଇ ଶ୍ରବଣ କରେ । ଶୁଣିକରି ମଧ୍ୟ ଅନେକ ଏହାକୁ ଜାଣିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଦେହୀ ନିତ୍ୟମବଧ୍ୟୋଽୟଂ ଦେହେ ସର୍ବସ୍ୟ ଭାରତ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ନ ତ୍ୱଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥୨-୩୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଦେହୀ=ଦେହୀ, ନିତ୍ୟଂ=ନିତ୍ୟ, ଅବଧ୍ୟଃ=ଅବଧ୍ୟ, ଅୟଂ=ଏହି, ଦେହେ=ଦେହରେ, ସର୍ବସ୍ୟ=ସମସ୍ତଙ୍କର, ଭାରତ=ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ; ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ସର୍ବାଣି=ସମସ୍ତ, ଭୂତାନି=ପ୍ରାଣୀ ନିମନ୍ତେ, ନ=ନାହିଁ, ତ୍ୱଂ=ତୁମେ, ଶୋଚିତୁମ୍=ଶୋକ, ଅର୍ହସି=କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ! ସମସ୍ତଙ୍କ ଦେହରେ ଏହି ଦେହୀ ସର୍ବଦା ଅବଧ୍ୟ । ତେଣୁ କୌଣସି ପ୍ରାଣୀ ନିମନ୍ତେ ତୁମେ ଶୋକ କରିବା ଅନୁଚିତ ।
ସ୍ୱଧର୍ମମପି ଚାବେକ୍ଷ ନ ବିକମ୍ପିତୁମର୍ହସି ।
ଧର୍ମ୍ୟାଦ୍ଧି ୟୁଦ୍ଧାଚ୍ଛ୍ରେୟୋଽନ୍ୟତ୍ କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥୨-୩୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ସ୍ୱଧର୍ମ=ନିଜର ଧର୍ମକୁ (କ୍ଷତ୍ରୀୟ ଧର୍ମ), ଅପି=ମଧ୍ୟ, ଚ=ଏବଂ, ଅବେକ୍ଷ=ଦେଖି, ନ=ନୁହେଁ, ବିକମ୍ପିତୁମ୍=କମ୍ପିତ ବା ବିଚଳିତ,
(ନ) ଅର୍ହସି=ବିଚଳିତ ହେବା କଥା ନୁହଁ; ଧର୍ମାତ୍=ଧର୍ମମୟ, ହି=କାରଣ, ୟୁଦ୍ଧାଚ୍ଛ୍ରେୟୋଽନ୍ୟତ୍-> ଯୁଦ୍ଧାତ୍+ଶ୍ରେୟଃ+ଅନ୍ୟତ୍-> ଯୁଦ୍ଧାତ୍=ଯୁଦ୍ଧରୁ ବଳି, ଶ୍ରେୟଃ=କଲ୍ୟାଣକାରକ, ଅନ୍ୟତ୍=ଅନ୍ୟ କୌଣସି, କ୍ଷତ୍ରିୟ ପାଇଁ, ନ ବିଦ୍ୟତେ=କିଛି ନାହିଁ ।
ନିଜର କ୍ଷତ୍ରିୟ ଧର୍ମକୁ ଦେଖି ମଧ୍ୟ ତୁମେ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କରିବାକୁ ବିଚଳିତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ; କାରଣ କ୍ଷତ୍ରିୟ ନିମନ୍ତେ ଧର୍ମ ଯୁଦ୍ଧରୁ ବଳି ଅଧିକ କଲ୍ୟାଣକାରୀ କର୍ମ ଆଉ କିଛି ନାହିଁ ।
ଯଦୃଚ୍ଛୟା ଚୋପପନ୍ନଂ ସ୍ୱର୍ଗଦ୍ୱାରମପାବୃତମ୍ ।
ସୁଖିନଃ କ୍ଷତ୍ରିୟାଃ ପାର୍ଥ ଲଭନ୍ତେ ୟୁଦ୍ଧମୀଦୃଶମ୍ ॥୨-୩୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଯଦୃଚ୍ଛୟା=ଆପେଆପେ, ଚ=ମଧ୍ୟ, ଉତ୍ପନ୍ନଂ=ପ୍ରାପ୍ତ (ଯୁଦ୍ଧ), ସ୍ୱର୍ଗଦ୍ୱାରମ୍=ସ୍ୱର୍ଗଦ୍ୱାର ଅଟେ, ଅପାବୃତମ୍=ଉନ୍ମକ୍ତ;
ସୁଖିନଃ=ବହୁତ ସୁଖି, କ୍ଷତ୍ରିୟାଃ=କ୍ଷତ୍ରିୟମାନେ, ପାର୍ଥ=ଅର୍ଜୁନ, ଲଭନ୍ତେ=ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଯୁଦ୍ଧମ୍=ଯୁଦ୍ଧ, ଈଦୃଶମ୍=(ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ) ଏପରି ।
ଆପେ ଆପେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିବା ଯୁଦ୍ଧ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱର୍ଗର ଉନ୍ମୁକ୍ତ ଦ୍ୱାର ଅଟେ । ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ଏପରି ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ସେହି କ୍ଷତ୍ରିୟମାନେ ବହୁତ ସୁଖୀ ।
ଅଥ ଚେତ୍ତ୍ୱମିମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସଙ୍ଗ୍ରାମଂ ନ କରିଷ୍ୟସି ।
ତତଃ ସ୍ୱଧର୍ମଂ କୀର୍ତ୍ତିଂ ଚ ହିତ୍ୱା ପାପମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥୨-୩୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅଥ=ଏବେ, ଚେତ୍ତ୍ୱମିମଂ->ଚେତ୍+ତ୍ୱମ୍+ଇମମଂ-> ଚେତ୍=ଯଦି, ତ୍ୱମ୍=ତୁମେ, ଇମମଂ=ଏହି, ଧର୍ମ୍ୟଂ=ଧର୍ମମୟ, ସଙ୍ଗ୍ରାମଂ=ଯୁଦ୍ଧ, ନ କରିଷୟସି= ନ କରିବ; ତତଃ=ତା'ହେଲେ, ସ୍ୱଧର୍ମଂ=ନିଜ ଧର୍ମ, କୀର୍ତ୍ତିଂ=କୀର୍ତ୍ତି, ଚ=ଓ, ହିତ୍ୱା=ତ୍ୟାଗ କରି, ପାପମ୍=ପାପ, ଅବାପ୍ସ୍ୟସି=ଭାଗୀ ହେବ ।
ଏବେ ତୁମେ ଯଦି ଏହି ଧର୍ମ ଯୁଦ୍ଧ ନ କରିବ, ତାହା ହେଲେ ନିଜର ଧର୍ମ ଓ କୀର୍ତ୍ତି ତ୍ୟାଗ କରି ପାପଭାଗୀ ହେବ ।
ଅକୀର୍ତିଂ ଚାପି ଭୂତାନି କଥୟିଷ୍ୟନ୍ତି ତେଽବ୍ୟୟାମ୍ ।
ସମ୍ଭାବିତସ୍ୟ ଚାକୀର୍ତ୍ତିର୍ମରଣାଦତିରିଚ୍ୟତେ ॥୨-୩୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅକୀର୍ତ୍ତିଂ=ଅପକୀର୍ତ୍ତି, ଚ=ଏବଂ, ଅପି=ମଧ୍ୟ, ଭୂତାନି=ପ୍ରାଣୀମାନେ, କଥୟିଷ୍ୟନ୍ତି=ଗାଇବେ, ତେ=ତୁମର, ଅବ୍ୟୟାମ=ଅକ୍ଷୟ; ସମ୍ଭାବିତସ୍ୟ=ସମ୍ଭାବିତ ମନୁଷ୍ୟ ନିମନ୍ତେ, ଚାକୀର୍ତ୍ତିର୍ମରଣାଦତିରିଚ୍ୟତେ -> ଚ+ଅକୀର୍ତ୍ତିଃ+ମରଣାତ୍+ଅତିରିଚ୍ୟତେ-> ଚ=ମଧ୍ୟ, ଅକୀର୍ତ୍ତିଃ=ଅପକୀର୍ତ୍ତି, ମରଣାତ୍=ମୃତ୍ୟୁଠାରୁ, ଅତିରିଚ୍ୟତେ=ଅଧିକ ଦୁଃଖଦାୟୀ ।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ (ମନୁଷ୍ୟ) ତୁମର ଅପକୀର୍ତ୍ତି ଗାଇ ଚାଲିବେ । ଏହି ଅପକୀର୍ତ୍ତି ସମ୍ମାନାସ୍ପଦ ମନୁଷ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ମୃତ୍ୟୁଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ଦୁଃଖଦାୟୀ ହୁଏ ।
ଭୟାଦ୍ରଣାଦୁପରତଂ ମଂସ୍ୟନ୍ତେ ତ୍ୱାଂ ମହାରଥାଃ ।
ଯେଷାଂ ଚ ତ୍ୱଂ ବହୁମତୋ ଭୂତ୍ୱା ଯାସ୍ୟସି ଲାଘବମ୍ ॥୨-୩୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଭୟାଦ୍ରଣାଦୁପରତଂ->ଭୟାତ୍+ରଣାତ୍+ଉପରତଂ-> ଭୟାତ୍=ଭୟ ହେତୁ, ରଣାତ୍-ଯୁଦ୍ଧରୁ, ଉପରତଂ=ବିରତ ହେବା, ମଂସ୍ୟନ୍ତେ=ଭାବିବେ, ତ୍ୱାଂ=ତୁମେ, ମହାରଥାଃ=ମହାରଥୀମାନେ; ଯେଷାଂ=ଯେଉଁମାନଙ୍କ, ଚ=ତଥା, ତ୍ୱଂ=ତୁମେ, ବହୁମତୋ=ମାନ୍ୟଗଣ୍ୟ, ଭୂତ୍ୱା=ହୋଇଥିଲ, ଯାସ୍ୟସି=ହୋଇଯିବ, ଲାଘବମ୍=ନଗନ୍ୟ ।
ଭୟ ପାଇ ଯୁଦ୍ଧରୁ ବିରତ ହେଲ ବୋଲି ମହାରଥୀମାନେ ଭାବିବେ । ଯେଉଁମାନଙ୍କ ଧାରଣାରେ ତୁମେ ମାନ୍ୟଗଣ୍ୟ ଥିଲ, ସେହି ଲୋକଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ତୁମେ ନଗଣ୍ୟ ହୋଇଯିବ ।
ଅବାଚ୍ୟବାଦାଂଶ୍ଚ ବହୂନ୍ ବଦିଷ୍ୟନ୍ତି ତବାହିତାଃ ।
ନିନ୍ଦନ୍ତସ୍ତବ ସାମର୍ଥ୍ୟଂ ତତୋ ଦୁଃଖତରଂ ନୁ କିମ୍ ॥୨-୩୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅବାଚ୍ୟବାଦାନ୍=ନ କହିବା କଥା, ଚ=ମଧ୍ୟ, ବହୁନ୍=ବହୁତ, ବଦିଷ୍ୟନ୍ତି=କହିବେ, ତବ=ତୁମର, ଅହିତାଃ=ଶତ୍ରୁମାନେ; ନିନ୍ଦନ୍ତଃ=ନିନ୍ଦା କରି, ତବ=ତୁମର, ସାମର୍ଥ୍ୟଂ=ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ, ତତଃ=ତାହାଠାରୁ, ଦୁଃଖତରଂ=ବଳି ଦୁଃଖ କଥା, ନୁ
କିମ୍=କଅଣ ହେବ ?
ତୁମର ଶତ୍ରୁଗଣ ତୁମ ସାମାର୍ଥ୍ୟକୁ ନିନ୍ଦା କରି ବହୁତ ଅକଥନୀୟ ବଚନ କହିବେ । ତାହାଠାରୁ ବଳି ଆଉ ଦୁଃଖର କଥା ଆଉ କଅଣ ହୋଇପାରିବ ।
ହତୋ ବା ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ସ୍ୱର୍ଗଂ ଜିତ୍ୱା ବା ଭୋକ୍ଷ୍ୟସେ ମହୀମ୍ ।
ତସ୍ମାଦୁତ୍ତିଷ୍ଠ କୌନ୍ତେୟ ଯୁଦ୍ଧାୟ କୃତନିଶ୍ଚୟଃ ॥୨-୩୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ହତଃ=ନିହତ ହେବା, ବା=ଯଦି, ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି=ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ, ସ୍ୱର୍ଗଂ=ସ୍ୱର୍ଗ, ଜିତ୍ୱା=ଜିତିଯିବ, ବା=ଯଦି, ଭୋକ୍ଷ୍ୟସେ=ଭୋଗ କରିବ, ମହୀମ୍=ପୃଥିବୀ ବା ରାଜ୍ୟ; ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଉତ୍ତିଷ୍ଠ=ଠିଆ ହୁଅ, କୌନ୍ତେୟ=କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ, ଯୁଦ୍ଧାୟ=ଯୁଦ୍ଧ ନିମନ୍ତେ, କୃତନିଶ୍ଚୟଃ=ନିଶ୍ଚୟ କରି ।
ଯଦି ତୁମେ ଯୁଦ୍ଧରେ ନିହତ ହେବ, ତୁମକୁ ସ୍ୱର୍ଗ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ଓ ଯଦି ଯୁଦ୍ଧରେ ଜିତିଯିବ, ତେବେ ରାଜ୍ୟ ଭୋଗ (ବା ରାଜ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ) କରିବ । ତେଣୁ ହେ କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ! ତୁମେ ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇ ଠିଆ ହୁଅ ।
ସୁଖଦୁଃଖେ ସମେ କୃତ୍ୱା ଲାଭାଲାଭୌ ଜୟାଜୟୌ ।
ତତୋ ଯୁଦ୍ଧାୟ ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ ନୈବଂ ପାପମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥୨-୩୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ସୁଖେଦୁଃଖେ=ସୁଖ ଦୁଃଖକୁ, ସମେ=ସମାନ, କୃତ୍ୱା=କରି, ଲାଭାଲାଭୌ=ଲାଭକ୍ଷତି, ଜୟାଜୟୌ=ଜୟ ପରାଜୟ; ତତୋ=ତା'ପରେ, ଯୁଦ୍ଧାୟ=ଯୁଦ୍ଧରେ, ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ=ମନୋନିବେଶ କର, ନ=ନାହିଁ, ଏବଂ=ଏହିଭଳି, ପାପମ୍=ପାପ, ଅବାପ୍ସ୍ୟସି=ପାପଭାଗୀ ହେବନି ।
ଜୟ-ପରାଜୟ, ଲାଭ-କ୍ଷତି ଓ ସୁଖ-ଦୁଃଖକୁ ସମାନ ମନେ କରି ଯୁଦ୍ଧରେ ମନ ଦିଅ । ଏହିଭଳି ଯୁଦ୍ଧ କଲେ ତୁମେ ପାପ ଭାଗୀ ହେବନି ।
ଏଷା ତେଽଭିହିତା ସାଙ୍ଖ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିର୍ଯୋଗେ ତ୍ୱିମାଂ ଶୃଣୁ ।
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଯୁକ୍ତୋ ଯୟା ପାର୍ଥ କର୍ମବନ୍ଧଂ ପ୍ରହାସ୍ୟସି ॥୨-୩୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଏଷା=ଏହି, ତେ=ତୁମ ପାଇଁ, ଅଭିହିତା=କୁହାଗଲା, ସାଙ୍ଖ୍ୟେ=ସାଂଖ୍ୟଯୋଗରେ, ବୁଦ୍ଧିଃ=ସମ ବୁଦ୍ଧି, ଯୋଗେ=କର୍ମଯୋଗ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ, ତୁ=ଏବଂ, ଇମାମ୍=ଏହାକୁ, ଶୃଣୁ=ଶୁଣ; ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଃ=ସମ ବୁଦ୍ଧିରେ, ଯୁକ୍ତୋ=ଯୁକ୍ତ ହୋଇ (ତୁମେ), ଯୟା=ଯେଉଁ, ପାର୍ଥ=ଅର୍ଜୁନ, କର୍ମବନ୍ଧଂ=କର୍ମ ବନ୍ଧନ, ପ୍ରହାସ୍ୟସି=ତ୍ୟାଗ କରିଦେବ ।
ହେ ପାର୍ଥ! ଯେଉଁ ସମବୁଦ୍ଧିରେ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ତୁମେ କର୍ମବନ୍ଧନ ତ୍ୟାଗ କରିଦେବ, ସେହି ସମବୁଦ୍ଧି ତୁମ ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ସାଂଖ୍ୟଯୋଗରେ କୁହାଗଲା । ଏବେ ତୁମେ ଏହାକୁ କର୍ମ ଯୋଗ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଶଣ ।
ନେହାଭିକ୍ରମନାଶୋଽସ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟବାୟୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ ।
ସ୍ୱଲ୍ପମପ୍ୟସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ତ୍ରାୟତେ ମହତୋ ଭୟାତ୍ ॥୨-୪୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନେହାଭିକ୍ରମନାଶୋଽସ୍ତି->ଇହ+ଅଭିକ୍ରମନାଶଃ+ନ ଅସ୍ତି-> ଇହ=ମନୁଷ୍ୟ ଲୋକରେ, ଅଭିକ୍ରମନାଶଃ=ଆରମ୍ଭର ନାଶ, ନ ଅସ୍ଥି=ହୁଏ ନାହିଁ, ପ୍ରତ୍ୟବାୟୋ=ବିପରିତ ଫଳ, ନ ବିଦ୍ୟତେ=ହୁଏ ନାହିଁ; ସ୍ୱଳ୍ପମ୍=ସ୍ୱଳ୍ପ, ଅପି=ଅନୁଷ୍ଠାନ, ଅସ୍ୟ=ଏହି ସମ ବୁଦ୍ଧିରୂପକ, ଧର୍ମସ୍ୟ=ଧର୍ମର, ତ୍ରାୟତେ=ରକ୍ଷା କରେ, ମହତଃ ଭୟାତ୍=ମହାଭୟରୁ ।
ମନୁଷ୍ୟଲୋକରେ ଏହି ସମବୁଦ୍ଧିରୂପକ ଧର୍ମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଗଲେ ସେହି ଆରମ୍ଭର ବିନାଶ ହୁଏନାହିଁ, ଏହାର ବିପରୀତ ଫଳ ମଧ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଏହାର ସ୍ୱଳ୍ପ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟ ମହାଭୟରୁ ରକ୍ଷା କରେ ।
ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା ବୁଦ୍ଧିରେକେହ କୁରୁନନ୍ଦନ ।
ବହୁଶାଖା ହ୍ୟନନ୍ତାଶ୍ଚ ବୁଦ୍ଧୟୋଽବ୍ୟବସାୟିନାମ୍ ॥୨-୪୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା=ନିଶ୍ଚୟାତ୍ମକ, ବୁଦ୍ଧିଃ=ବୁଦ୍ଧି, ଏକ ଇହ=ଏହି ବିଷୟରେ ଏକ ହୋଇଥାଏ, କୁରୁନନ୍ଦନ=କୁରୁବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ; ବହୁଶାଖା=ବହୁଶାଖାବିଶିଷ୍ଟ, ହ୍ୟନନ୍ତାଶ୍ଚ->ହି+ଅନନ୍ତାଃ+ଚ->ହି=ହିଁ, ଅନନ୍ତାଃ=ଅନନ୍ତ, ଚ=ଓ, ବୁଦ୍ଧୟଃ=ବୁଦ୍ଧିଗୁଡ଼ିକ, ଅବ୍ୟବସାୟିନାମ୍=ଅବ୍ୟବସାୟି ମନୁଷ୍ୟର ।
ହେ କୁରୁନନ୍ଦନ! ଏହି ସମବୁଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତି ବିଷୟରେ ନିଶ୍ଚୟାତ୍ମକ ବୁଦ୍ଧି ଏକ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଅବ୍ୟବସାୟି ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ବୁଦ୍ଧିଗୁଡ଼ିକ ଅନନ୍ତ ଓ ବହୁଶାଖାବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।
ଯାମିମାଂ ପୁଷ୍ପିତାଂ ବାଚଂ ପ୍ରବଦନ୍ତ୍ୟବିପଶ୍ଚିତଃ ।
ବେଦବାଦରତାଃ ପାର୍ଥ ନାନ୍ୟଦସ୍ତୀତି ବାଦିନଃ ॥୨-୪୨॥
କାମାତ୍ମାନଃ ସ୍ୱର୍ଗପରା ଜନ୍ମକର୍ମଫଳପ୍ରଦାମ୍ ।
କ୍ରିୟାବିଶେଷବହୁଲାଂ ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟଗତିଂ ପ୍ରତି ॥୨-୪୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉଭୟ ୨-୪୨ ଓ ୨-୪୩ର
ଯାମ୍=ଯେଉଁ, ଇମାଂ= ଏହି ପ୍ରକାରର, ବାଚଂ=ବାଣୀ, ପ୍ରପଦନ୍ତି=କହନ୍ତି, ଅବିପଣ୍ଡିତଃ=ଅବିବେକୀ ମଣିଷ; ବେଦବାଦରତାଃ=ବେଦ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ କର୍ମରେ ପ୍ରୀତି ଅଛି, ପାର୍ଥ=ଅର୍ଜୁନ, ନାନ୍ୟଦସ୍ତୀତି->ନ+ଅନ୍ୟତ୍+ଅସ୍ତି+ଇତି-> ନ ଅନ୍ୟ ଅସ୍ତି=ଆଉ କିଛି ନାହିଁ, ଇତି=ବୋଲି, ବାଦିନଃ=କହୁଛନ୍ତି ।
କାମାତ୍ମାନଃ=କାମ ବାସନାରେ ତନ୍ମୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ, ସ୍ୱର୍ଗପରା=ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭାବୁଛନ୍ତି, ଜନ୍ମକର୍ମଫଳପ୍ରଦାମ୍=ଜନ୍ମ ରୂପକ କର୍ମଫଳ ପ୍ରଦାନ କରେ; କ୍ରିୟାବିଶେଷବହୁଳାଂ=ଅନେକ କ୍ରିୟାର ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ, ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟଗତିଂ ପ୍ରତି=ଭୋଗ ଓ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ।
ହେ ପାର୍ଥ! ଯେଉଁମାନେ କାମନାରେ ତନ୍ମୟ ହୋଇଛନ୍ତି, ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନେକରୁଛନ୍ତି, ବେଦ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ କର୍ମରେ ପ୍ରୀତି ରଖିଛନ୍ତି, ଭୋଗ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କିଛି ନାହିଁ ବୋଲି କହୁଛନ୍ତି, ସେହି ଅବିବେକୀ ମନୁଷ୍ୟ ଏହି ପ୍ରକାରର ଯେଉଁ ସୁଶୋଭନ ବାଣୀ କହନ୍ତି,ତାହା ଜନ୍ମରୂପକ କର୍ମଫଳ ପ୍ରଦାନ କରେ ତଥା ଭୋଗ ଓ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଅନେକ କ୍ରିୟାର ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ ।
ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟପ୍ରସକ୍ତାନାଂ ତୟାପହୃତଚେତସାମ୍ ।
ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା ବୁଦ୍ଧିଃ ସମାଧୌ ନ ବିଧୀୟତେ ॥୨-୪୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟପ୍ରସକ୍ତାନାଂ=ଭୋଗ ଓ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟରେ ଆସକ୍ତ, ତୟା=ସେହି ପୁଷ୍ପିତ ବାଣୀଦ୍ୱାରା, ଅପହୃତଚେତସାମ୍=ଯାହାଙ୍କର ଅନ୍ତକରଣ ଅପହୃତ ହୋଇସାରିଛି; ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା=ଏକ ନିଶ୍ଚୟାତ୍ମକ, ବୁଦ୍ଧିଃ=ବୁଦ୍ଧି, ସମାଧୌ=ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ପ୍ରତି, ନ=ନାହିଁ, ବିଧୀୟତେ=ହୁଏ ନାହିଁ ।
ସେହି ପୁଷ୍ପିତ ବାଣୀଦ୍ୱାରା ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଅନ୍ତଃକରଣ ଅପହୃତ ହୋଇଯାଇଛି ବା ଭୋଗ ଦିଗକୁ ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଯାଇଛି ଏବଂ ଯେଉଁମାନେ ଭୋଗ ଓ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆଶକ୍ତ, ସେହି ମାନବମାନଙ୍କର ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ପ୍ରତି ଏକ ନିଶ୍ଚୟାତ୍ମକ ବୁଦ୍ଧି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟା ବେଦା ନିସ୍ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟୋ ଭବାର୍ଜୁନ ।
ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୋ ନିତ୍ୟସତ୍ତ୍ୱସ୍ଥୋ ନିର୍ଯୋଗକ୍ଷେମ ଆତ୍ମବାନ୍ ॥୨-୪୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟା=ତିନି ଗୁଣର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀତାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି, ବେଦା=ବେଦସମୂହ, ନିସ୍ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟୋ=ତ୍ରିଗୁଣାତୀତ, ଭବ=ହୋଇଯାଅ, ଅର୍ଜୁନ=ହେ ଅର୍ଜୁନ; ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୋ=ରାଗ ଦ୍ୱେଷଦି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱରୁ ବିରତ ହୋଇଯାଅ, ନିତ୍ୟସତ୍ତ୍ୱତ୍ସୋ=ନିତ୍ୟସତ୍ତ୍ୱ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେସ୍ଥିତ ହୋଇଯାଅ, ନିର୍ଯୋଗକ୍ଷେମ=ଯୋଗକ୍ଷେମର ଅଭିଳାଶ ମଧ୍ୟ ରଖନାହିଁ, ଆତ୍ମବାନ୍=ପରମାତ୍ମ ପରାୟଣ ହୋଇଯାଅ ।
ବେଦରେ ତିନି ଗୁଣର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ହିଁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି; ହେ ଅର୍ଜୁନ! ତୁମେ ତ୍ରିଗୁଣାତୀତ ହୋଇଯାଅ, ରାଗ, ଦ୍ୱେଷାଦି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱରୁ ରହିତ ହୋଇଯାଅ, ନିରନ୍ତର ନିତ୍ୟସତ୍ତ୍ୱ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେସ୍ଥିତ ହୋଇଯାଅ, ଯୋଗକ୍ଷେମର ଅଭିଳାଶ ମଧ୍ୟ ରଖନାହିଁ ଏବଂ ପରମାତ୍ମପରାୟଣ ହୋଇଯାଅ ।
ଯାବାନର୍ଥ ଉଦପାନେ ସର୍ବତଃ ସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକେ ।
ତାବାନ୍ ସର୍ବେଷୁ ବେଦେଷୁ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ବିଜାନତଃ ॥୨-୪୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଯାବାନ୍=ଯେତିକି, ଅର୍ଥଃ=ପ୍ରୟୋଜନ, ଉଦପାନେ=ଛୋଟ ଜଳାଶୟର ଜଳରେ, ସର୍ବତଃ=ସବୁ ଦିଗରୁ, ସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକେ=ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ବଡ଼ ଜଳାଶୟକୁ; ତାବାନ୍=ସେତିକି ପ୍ରୟୋଜନ, ସର୍ବେଷୁ=ସମସ୍ତ, ବେଦେଷୁ=ବେଦରେ, ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ=ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀଙ୍କର, ବିଜାନତଃ=ବେଦ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କୁ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣୁଥିବା ।
ସବୁଦିଗରୁ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ମହାନ୍ ଜଳାଶୟକୁ ପାଇବା ପରେ ଛୋଟ ଗାଡ଼ିଆ ଜଳରେ ମନୁଷ୍ୟର ସୀମିତ ପ୍ରୟୋଜନ ରହେ ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ପ୍ରୟୋଜନ ରହେନାହିଁ । ବେଦ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କୁ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣିଥିବା ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀଙ୍କର ସମସ୍ତ ବେଦରେ ମଧ୍ୟ ସେତିକି ପ୍ରୟୋଜନ ରହେ ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ପ୍ରୟୋଜନ ରହେନାହିଁ ।
କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ ମା ଫଳେଷୁ କଦାଚନ ।
ମା କର୍ମଫଳହେତୁର୍ଭୂର୍ମା ତେ ସଙ୍ଗୋଽସ୍ତ୍ୱକର୍ମଣି ॥୨-୪୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ->କର୍ମଣି+ଏବ+ଅଧିକାରଃ+ତେ-> କର୍ମଣି=କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କରିବାରେ, ଏବ=ହିଁ, ଅଧିକାରଃ=ଅଧିକାର ଅଛି, ତେ=ତୁମର, ମା=ନୁହେଁ, ଫଳେଷୁ=ପରିଣାମରେ, କଦାଚନ=ଆଦୌ; ମା=ନୁହେଁ, କର୍ମଫଳହେତୁଃ=କର୍ମଫଳ କାରଣ, ଭୂଃ ମା=ହୁଅ ନାହିଁ, ତେ=ତୁମର, ସଙ୍ଗୋଽସ୍ତ୍ୱକର୍ମଣି-> ସଙ୍ଗଃ+ଅସ୍ତୁ+ଅକର୍ମଣି-> ସଙ୍ଗଃ=ଆସକ୍ତି, ଅସ୍ତୁ=ହେଉ, ଅକର୍ମଣି=କର୍ମ ନ କରିବା ପ୍ରତି ।
ନିଜର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କରିବାର ଅଧିକାର ତୁମର ଅଛି, କିନ୍ତୁ ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ଫଳର ଅଧିକାର ନାହିଁ ; ତେଣୁ ତୁମେ କର୍ମଫଳର କାରଣ ହୁଅନାହିଁ ଓ କର୍ମ ନ କରିବାର ଆସକ୍ତି ମଧ୍ୟ ତୁମର ନ ହେଉ ।
ଯୋଗସ୍ଥଃ କୁରୁ କର୍ମାଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଧନଞ୍ଜୟ ।
ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ସମୋ ଭୂତ୍ୱା ସମତ୍ୱଂ ଯୋଗ ଉଚ୍ୟତେ ॥୨-୪୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଯୋଗସ୍ଥ=ଯୋଗସ୍ଥ ହୋଇ, କୁରୁ=କର, କର୍ମାଣି=କର୍ମଗୁଡ଼ିକୁ, ସଙ୍ଗଂ=ଆସକ୍ତି, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା=ତ୍ୟାଗ କରି, ଧନଞ୍ଜୟ=ଅର୍ଜୁନ; ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ=ସିଦ୍ଧି-ଅସିଦ୍ଧିରେ, ସମୋ-ସମାନ, ଭୂତ୍ୱା=ହୋଇ, ସମତ୍ୱଂ=ସମତାକୁ, ଯୋଗଃ=ଯୋଗ, ଉଚ୍ୟତେ=କୁହାଯାଏ ।
ହେ ଧନଞ୍ଜୟ! ତୁମେ ଆସକ୍ତି ତ୍ୟାଗ କରି, ସିଦ୍ଧି=ଅସିଦ୍ଧରେ ସମଭାବ ହୋଇ ଯୋଗସ୍ଥ ହୋଇ କର୍ମ କର; କାରଣ ସମତାକୁହିଁ ଯୋଗ କୁହାଯାଏ ।
ଦୂରେଣ ହ୍ୟବରଂ କର୍ମ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗାଦ୍ଧନଞ୍ଜୟ ।
ବୁଦ୍ଧୌ ଶରଣମନ୍ୱିଚ୍ଛ କୃପଣାଃ ଫଲହେତବଃ ॥୨-୪୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଦୂରେଣ=ଅତ୍ୟନ୍ତ, ହି=କାରଣ, ଅବରଂ=ନିକୃଷ୍ଟ, ବୁଦ୍ଧିଯୋଗାତ୍=ବୁଦ୍ଧିଯୋଗ ଅପେକ୍ଷା, ଧନଞ୍ଜୟ=ଅର୍ଜୁନ; ବୁଦ୍ଧୌ=ବୁଦ୍ଧିର, ଶରଣମ୍=ଆଶ୍ରୟ, ଅନ୍ୱିଚ୍ଛ=ନିଅ, କୃପଣାଃ=ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୀନ, ଫଳବେତବଃ=ଫଳର ହେତୁ ହେଉଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ।
ବୁଦ୍ଧିଯୋଗ ବା ସମତା ଅପେକ୍ଷା ସକାମ କର୍ମ ଅତି ନିକୃଷ୍ଟ । ତେଣୁ ହେ ଧନଞ୍ଜୟ! ତୁମେ ବୁଦ୍ଧିର (ସମତାର) ଆଶ୍ରୟ ନିଅ, କାରଣ ଫଳର ହେତୁ ହେଉଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୀନ ।
ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତୋ ଜହାତୀହ ଉଭେ ସୁକୃତଦୁଷ୍କୃତେ ।
ତସ୍ମାଦ୍ୟୋଗାୟ ୟୁଜ୍ୟସ୍ୱ ୟୋଗଃ କର୍ମସୁ କୌଶଲମ୍ ॥୨-୫୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତଃ=ସମ ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ମନୁଷ୍ୟ, ଜହାତି=ତ୍ୟାଗ କରିଦିଏ, ଇହ=ଏଠାରେ, ଉଭେ=ଉଭୟକୁ, ସୁକୃତଦୁଷ୍କୃତେ=ପୂଣ୍ୟ ଓ ପାପ; ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଯୋଗାୟ ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ=ଯୋଗପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ଯତ୍ନଶୀଳ ହୁଅ, ଯୋଗଃ=ଯୋଗ (ହି), କର୍ମସୁ=କର୍ମରେ, କୌଶଳମ୍=କୁଶଳତା ।
ସମବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ମନୁଷ୍ୟ ଏଠାରେ ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଁ ପୁଣ୍ୟ ଓ ପାପ ଉଭୟକୁ ତ୍ୟାଗ କରିଦିଏ । ତେଣୁ ତୁମେ ସମତା ବା ଯୋଗ ପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ଯତ୍ନଶୀଳ ହୁଅ, କାରଣ ଯୋଗ ହିଁ କର୍ମରେ କୁଶଳତା ଆଣେ ।
କର୍ମଜଂ ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତା ହି ଫଳଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ମନୀଷିଣଃ ।
ଜନ୍ମବନ୍ଧବିନିର୍ମୁକ୍ତାଃ ପଦଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟନାମୟମ୍ ॥୨-୫୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
କର୍ମଜଂ=କର୍ମଜନିତ, ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତା=ସମତାଯୁକ୍ତ, ହି=କାରଣ, ଫଳଂ=ଫଳକୁ, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା=ତ୍ୟାଗ କରି, ମନୀଷିଣଃ=ସାଧକ ମନୀଷିମାନେ;
ଜନ୍ମବନ୍ଧବିନିର୍ମୁକ୍ତାଃ=ଜନ୍ମ ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ, ପଦଂ=ପଦକୁ, ଗଚ୍ଛନ୍ତି=ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ଅନାମୟମ୍=ନିର୍ବିକାର ।
କାରଣ ସମତାଯୁକ୍ତ ମନୀଷି ସାଧକମାନେ କର୍ମଜନିତ ଫଳକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଜନ୍ମରୂପକ ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଆନ୍ତି ଓ ନିର୍ବିକାର ପଦକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ୟଦା ତେ ମୋହକଲିଲଂ ବୁଦ୍ଧିର୍ୱ୍ୟତିତରିଷ୍ୟତି ।
ତଦା ଗନ୍ତାସି ନିର୍ୱେଦଂ ଶ୍ରୋତବ୍ୟସ୍ୟ ଶ୍ରୁତସ୍ୟ ଚ ॥୨-୫୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ୟଦା=ଯେତେବେଳେ, ତେ=ତୁମର, ମୋହକଲିଳଂ=ମୋହରୂପକ ପଙ୍କରୁ, ବୁଦ୍ଧିର୍ୱ୍ୟତିତରିଷ୍ୟତି->ବୁଦ୍ଧିଃ+ବ୍ୟତିତରିଷ୍ୟତି-> ବୁଦ୍ଧିଃ=ବୁଦ୍ଧି, ବ୍ୟତିତରିଷ୍ୟତି=ଭଲରୂପେ ଅତିକ୍ରମ କରିବ; ତଦା=ସେତେବେଳେ, ଗନ୍ତାସି=ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ, ନିର୍ବେଦଂ=ବୈରାଗ୍ୟ, ଶ୍ରୋତବ୍ୟସ୍ୟ=ଶ୍ରବଣୀୟ, ଶ୍ରୁତସ୍ୟ=ଶ୍ରୁତ, ଚ=ଓ ।
ଯେତେବେଳେ ତୁମର ବୁଦ୍ଧି ମୋହରୂପକ ପଙ୍କକୁ ଭଲ ଭାବେ ଅତିକ୍ରମ କରିଯିବ, ସେତେବେଳେ ତୁମେ ଶ୍ରୁତ (ଐହିକ) ଓ ଶ୍ରୋତବ୍ୟ (ପାରଲୌକିକ) ଭୋଗରୁ ବୈରାଗ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ଶ୍ରୁତିବିପ୍ରତିପନ୍ନା ତେ ୟଦା ସ୍ଥାସ୍ୟତି ନିଶ୍ଚଲା ।
ସମାଧାବଚଲା ବୁଦ୍ଧିସ୍ତଦା ୟୋଗମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥୨-୫୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଶ୍ରୁତିବିପ୍ରତିପନ୍ନା=ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ମତଭେଦରେ ବିଚଳିତ, ତେ=ତୁମର, ୟଦା (ଯଦା)=ଯେତେବେଳେ, ସ୍ଥାତ୍ୟତି=ହୋଇଯିବ, ନିଶ୍ଚଳା=ନିଶ୍ଚଳ; ସମାଧୌ=ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ, ଅଚଳା=ଅଚଳ (ହୋଇଯିବ), ବୁଦ୍ଧିଃ=ବୁଦ୍ଧି, ତଦା=ସେତେବେଳେ, ୟୋଗମ୍-ଯୋଗ, ବାପ୍ସ୍ୟସି=ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ମତଭେଦରେ ବିଚଳିତ ତୁମର ବୁଦ୍ଧି ଯେତେବେଳେ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇଯିବ ଏବଂ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ଅଚଳ ହୋଇଯିବ, ସେତେବେଳେ ତୁମର ଯୋଗ ପ୍ରାପ୍ତି ହେବ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ କା ଭାଷା ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ କେଶବ ।
ସ୍ଥିତଧୀଃ କିଂ ପ୍ରଭାଷେତ କିମାସୀତ ବ୍ରଜେତ କିମ୍ ॥୨-୫୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ=ସ୍ଥିର ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟର, କା ଭାଷା=ଲକ୍ଷଣ କଅଣ, ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ=ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ସ୍ଥିତ, କେଶବ=ହେ କେଶବ (କୃଷ୍ଣ); ସ୍ଥିତଧିଃ=ସ୍ଥିର ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, କିଂ=କିପରି, ପ୍ରଭାଷେତ=କହେ, କିମାସୀତ->କିମ୍+ଆସୀତ->କିମ୍=କିପରି, ଆସୀତ=ବସେ, ବ୍ରଜେତ=ଚାଲେ (ବ୍ୟବହାର କରେ), କିମ୍=କିପରି ।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ, "ହେ କେଶବ! ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ସ୍ଥିରସ୍ଥିତ ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ କଅଣ? ସେହି ସ୍ଥିର ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ କିପରି କଥାବାର୍ତ୍ତା କରେ, କିପରି ବସେ, ଓ କିପରି ଚାଲେ ବା ବ୍ୟବହାର କରେ ?"
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ପ୍ରଜହାତି ୟଦା କାମାନ୍ ସର୍ୱାନ୍ ପାର୍ଥ ମନୋଗତାନ୍ ।
ଆତ୍ମନ୍ୟେବାତ୍ମନା ତୁଷ୍ଟଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ତଦୋଚ୍ୟତେ ॥୨-୫୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ ।
ପ୍ରଜହାତି=ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ତ୍ୟାଗ, ୟଦା=ଯେତେବେଳେ, କାମାନ୍=କାମନାକୁ, ସର୍ବାନ୍=ସମସ୍ତ, ପାର୍ଥ=ଅର୍ଜୁନ, ମନୋଗତାନ୍=ମନୋଗତ;
ଆତ୍ମନ୍ୟେବାତ୍ମନା->ଆତ୍ମନି+ଏବ+ଆତ୍ମନା->ଆତ୍ମନି=ନିଜଠାରେ, ଏବ=ହିଁ, ଆତ୍ମନା=ନିଜଦ୍ୱାରା, ତୁଷ୍ଟଃ-ସନ୍ତୁଷ୍ଟ, ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ତଦୋଚ୍ୟତେ-> ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ+ତଦା+ଉଚ୍ୟତେ-> ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଃ=ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ, ତଦା=ସେତେବେଳେ, ଉଚ୍ୟତେ=କୁହାଯାଏ ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ, ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେତେବେଳେ ସାଧକ ମନୋଗତ ସମସ୍ତ କାମନାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପରେ ତ୍ୟାଗ କରିଦିଏ ଏବଂ ନିଜଦ୍ୱାରା ନିଜଠାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହେ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ କୁହାଯାଏ ।
ଦୁଃଖେଷ୍ୱନୁଦ୍ୱିଗ୍ନମନାଃ ସୁଖେଷୁ ବିଗତସ୍ପୃହଃ ।
ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧଃ ସ୍ଥିତଧୀର୍ମୁନିରୁଚ୍ୟତେ ॥୨-୫୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଦୁଃଖେଷୁ=ଦୁଃଖ ମିଳିଲେ, ଅନୁଦ୍ୱିଗ୍ନମନାଃ=ଯାହା ମନରେ ଉଦ୍ବିଗ୍ନ ଜାତ ହୁଏନାହିଁ, ସୁଖେଷୁ=ସୁଖ ମିଳିଲେ, ବିଗତସ୍ପୃହଃ=ଯାହା ମନରେ ସ୍ପୃହା ଆସେ ନାହିଁ; ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧଃ=ଯିଏ ରାଗ, ଭୟ ଓ କ୍ରୋଧରୁ ମୁକ୍ତ, ସ୍ଥିତଧୀଃ-ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧି, ମୁନିଃ=ମନନଶୀଳ ମନୁଷ୍ୟକୁ, ଉଚ୍ୟତେ=କୁହାଯାଏ ।
ଦୁଃଖ ମିଳିଲେ ଯାହା ମନରେ ଉଦ୍ବେଗ ଜାତ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ସୁଖ ମିଳିଲେ ସ୍ପୃହା ଆସେ ନାହିଁ ତଥା ଯିଏ ରାଗ (ଆସକ୍ତି), ଭୟ ଓ କ୍ରୋଧରୁ ମୁକ୍ତ, ସେହି ମନନଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
ୟଃ ସର୍ୱତ୍ରାନଭିସ୍ନେହସ୍ତତ୍ତତ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ଶୁଭାଶୁଭମ୍ ।
ନାଭିନନ୍ଦତି ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥୨-୫୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଯଃ=ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ସର୍ବତ୍ର=ସବୁଠାରେ, ଅନଭିସ୍ନେହଃ=ଅନସକ୍ତ, ତତ୍ତତ୍=ସେହି ସେହି, ପ୍ରାପ୍ୟ=ପ୍ରାପ୍ତ କରି, ଶୁଭାଶୁଭମ୍=ଶୁଭ ଅଶୁଭକୁ; ନ ଅଭିନନ୍ଦତି=ହର୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ, ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି=ଦ୍ୱେଷ କରେ ନାହିଁ, ତସ୍ୟ=ତାହାର, ପ୍ରଜ୍ଞା=ବୁଦ୍ଧି, ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା=ସ୍ଥିର ।
ସର୍ବତ୍ର ଅନାସକ୍ତ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ସେହି ସେହି ଶୁଭ-ଅଶୁଭକୁ ପ୍ରାପ୍ତ କରି ଆନନ୍ଦିତ ହୁଏ ନାହିଁ କି ଦ୍ୱେଷ କରେ ନାହିଁ, ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ସ୍ଥିର ।
ୟଦା ସଂହରତେ ଚାୟଂ କୂର୍ମୋଽଙ୍ଗାନୀବ ସର୍ୱଶଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟସ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥୨-୫୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ୟଦା=ଯେତେବେଳେ, ସଂହରତେ=ସଂକୁଚିତ କରିନିଏ, ଚାୟଂ->ଚ+ଅୟଂ-> ଚ ଅୟଂ=ଯେପରି ଏହି, କୂର୍ମୋଽଙ୍ଗାନୀବ-> କୂର୍ମଃ+ଅଙ୍ଗାନି+ଇବ-> କୂର୍ମଃ=କଇଁଛ, ଅଙ୍ଗାନି=ଅଙ୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ, ଇବ=ଯେପରି ସର୍ୱଶଃ=ସବୁଦିଗରୁ; ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟଃ=ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସମୂହର ବିଷୟରୁ, ତସ୍ୟ=ତାହାର, ପ୍ରଜ୍ଞା=ବୁଦ୍ଧି, ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା=ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଏ ।
କଇଁଛ ନିଜର ଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ସବୁ ଦିଗରୁ ସଙ୍କୁଚିତ କଲାପରି କର୍ମଯୋଗୀ ନିଜର ଇନ୍ଦ୍ରିୟସମୂହର ବିଷୟରୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ଯେତେବେଳେ ସର୍ବଥା ସଙ୍କୁଚିତ କରିଦିଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଏ ।
ବିଷୟା ବିନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ନିରାହାରସ୍ୟ ଦେହିନଃ ।
ରସବର୍ଜଂ ରସୋଽପ୍ୟସ୍ୟ ପରଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ନିବର୍ତ୍ତତେ ॥୨-୫୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ବିଷୟା=ବିଷୟମାନ, ବିନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ=ନିବୃତ୍ତ, ନିରାହାରେସ୍ୟ=ନିରାହାରୀ, ଦେହିନଃ=ମନୁଷ୍ୟର; ରସବର୍ଜଂ=ରସ ନିବୃତ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ, ରସୋଽପ୍ୟସ୍ୟ->ରସଃ+ଅପି+ଅସ୍ୟ->ରସଃ=ରସ, ଅପି=ମଧ୍ୟ, ଅସ୍ୟ=ଏହି ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ମନୁଷ୍ୟର, ପରଂ=ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱର, ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା=ଅନୁଭବ ହେଉଥିବାରୁ, ନିବର୍ତ୍ତତେ=ନିବୃତ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।
ବିଷୟସମୂହରୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ନିବୃତ୍ତ କରିଥିବା ନିରାହାରୀ ମନୁଷ୍ୟର ବିଷୟ ନିବୃତ୍ତ ହୋଇଯାଏ ସତ, କିନ୍ତୁ ରସ ନିବୃତ୍ତ ହୁଏନାହିଁ । ମାତ୍ର ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱର ଅନୁଭବ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ମନୁଷ୍ୟର ରସ ମଧ୍ୟ ନିବୃତ୍ତ ହୋଇଯାଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସାର ପ୍ରତି ତାହାର ରସବୁଦ୍ଧି ରହେ ନାହିଁ ।
ୟତତୋ ହ୍ୟପି କୌନ୍ତେୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ବିପଶ୍ଚିତଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପ୍ରମାଥୀନି ହରନ୍ତି ପ୍ରସଭଂ ମନଃ ॥୨-୬୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ୟତତୋ(ଯତତଃ)=ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ, ହି ଅପି=କାରଣ ମଧ୍ୟ, କୌନ୍ତେୟ=ଅର୍ଜୁନ, ପୁରୁଷସ୍ୟ=ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର, ବିପଶ୍ଚିତଃ=ବିଦ୍ୱାନ; ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ, ପ୍ରମାଥୀନି=ପ୍ରମଥନଶୀଳ(ପୀଡ଼ନଶୀଳ), ହରନ୍ତି=ହରଣ କରନ୍ତି, ପ୍ରସଭଂ=ବଳପୂର୍ବକ, ମନଃ=ମନକୁ ।
କାରଣ, ହେ ଅର୍ଜୁନ! ପୀଡ଼ନଶୀଳ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ ବିଦ୍ୱାନ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ମନକୁ ମଧ୍ୟ ବଳପୂର୍ବକ ହରଣ କରିନିଅନ୍ତି ।
ତାନି ସର୍ୱାଣି ସଂୟମ୍ୟ ୟୁକ୍ତ ଆସୀତ ମତ୍ପରଃ ।
ବଶେ ହି ୟସ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥୨-୬୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ତାନି ସର୍ୱାଣି=ସେ ସମସ୍ତ (ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ), ସଂଯମ୍ୟ=ବଶୀଭୂତ କରି, ଆସୀତ=ବସିବା ଉଚିତ, ମତ୍ପରଃ=ମତ୍ (ମୁଁ, ମୋର) ପରାୟଣ ହୋଇ; ବଶେ=ବଶୀଭୂତ କରି, ହି=କାରଣ, ଯସ୍ୟ=ଯାହାର, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ, ତସ୍ୟ=ତାହାର, ପ୍ରଜ୍ଞା=ବୁଦ୍ଧି, ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା=ସ୍ଥିର ।
କର୍ମଯୋଗୀ ସାଧକ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଶୀଭୂତ କରି ମତ୍ପରାୟଣ (ମୁଁ/ମୋର ପରାୟଣ) ହୋଇ ବସିବା ଉଚିତ; କାରଣ ଯାହାର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ବଶୀଭୂତ, ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ସ୍ଥିର ।
ଧ୍ୟାୟତୋ ବିଷୟାନ୍ ପୁସଃ ସଙ୍ଗସ୍ତେଷୂପଜାୟତେ ।
ସଙ୍ଗାତ୍ସଞ୍ଜାୟତେ କାମଃ କାମାତ୍କ୍ରୋଧୋଽଭିଜାୟତେ ॥୨-୬୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଧ୍ୟାୟତୋ=ଚିନ୍ତନ କରୁଥିବା, ବିଷୟାନ୍=ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ, ପୁସଃ=ମନୁଷ୍ୟର, ସଙ୍ଗସ୍ତେଷୂପଜାୟତେ-> ସଙ୍ଗଃ+ତେଷୁ+ଉପଜାୟତେ-> ସଙ୍ଗଃ=ଆସକ୍ତି, ତେଷୁ=ସେହି ବିଷୟ ପ୍ରତି, ଉପଜାୟତେ=ଜାତ ହୁଏ; ସଙ୍ଗାତ୍=ଆସକ୍ତିରୁ, ସଞ୍ଜାୟତେ=ଜାତ ହୁଏ, କାମଃ=କାମନା, କାମାତ୍କ୍ରୋଧୋଽଭିଜାୟତେ -> କାମାତ୍+କ୍ରୋଧାତ୍+ଅଭିଜାୟତେ -> କାମାତ୍=କାମନାରୁ, କ୍ରୋଧାତ୍=କ୍ରୋଧରୁ, ଅଭିଜାୟତେ=ଜାତ ହୁଏ ।
ବିଷୟ ଚିନ୍ତନ କରୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟର ସେହି ବିଷୟ ପ୍ରତି ଆସକ୍ତି ଜାତ ହୁଏ । ଆସକ୍ତିରୁ କାମନା, କାମନାରେ ବାଧା ହେଲେ କ୍ରୋଧ ଓ କ୍ରୋଧରୁ ସମ୍ମୋହ ବା ମୂଢ଼ ଭାବ ଜାତ ହୁଏ ।
କ୍ରୋଧାଦ୍ଭବତି ସମ୍ମୋହଃ ସମ୍ମୋହାତ୍ସ୍ମୃତିବିଭ୍ରମଃ ।
ସ୍ମୃତିଭ୍ରଂଶାଦ୍ ବୁଦ୍ଧିନାଶୋ ବୁଦ୍ଧିନାଶାତ୍ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ॥୨-୬୩॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
॥୨-୬୩॥ କ୍ରୋଧାତ୍=କ୍ରୋଧରୁ, ଭବତି=ଜାତ ହୁଏ, ସମ୍ମୋହଃ=ସମ୍ମୋହନ, ସ୍ମୃତିବିଭ୍ରମ=ସ୍ମୃତି ନଷ୍ଟ; ସ୍ମୃତିଭ୍ରଂଶାଦ୍=ସ୍ମୃତି ନଷ୍ଟ ହୋଇଗଲେ, ବୁଦ୍ଧିନାଶୋ=ବୁଦ୍ଧି ନାଶ, ବୁଦ୍ଧିନାଶାତ୍=ବୁଦ୍ଧି ନାଶ ହେଲେ, ପ୍ରଣଶ୍ୟତି=ପତନ ହୁଏ ।
ସମ୍ମୋହରୁ ସ୍ମୃତି ଭ୍ରଷ୍ଟ ହୁଏ । ସ୍ମୃତି ଭ୍ରଷ୍ଟ ହେଲେ ବୁଦ୍ଧିନାଶ ହୁଏ ଏବଂ ବୁଦ୍ଧିନାଶ ହେଲେ ମନୁଷ୍ୟର ପତନ ହୁଏ ।
ରାଗଦ୍ୱେଷବିୟୁକ୍ତୈସ୍ତୁ ବିଷୟାନିନ୍ଦ୍ରିୟୈଶ୍ଚରନ୍ ।
ଆତ୍ମବଶ୍ୟୈର୍ୱିଧେୟାତ୍ମା ପ୍ରସାଦମଧିଗଚ୍ଛତି ॥୨-୬୪॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ରାଗଦ୍ୱେଷବିୟୁକ୍ତୈତୈଃ=ରାଗଦ୍ୱେଷରହିତ ହୋଇ, ତୁ=କିନ୍ତୁ, ବିଷୟାନ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ଚରନ୍= ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ବିଷୟ ସେବନ କରି ମଧ୍ୟ; ଆତ୍ମବଶ୍ୟୈ=ନିଜ ଅଧିନରେ ଥିବା, ବିଧେୟାତ୍ମା=ବଶୀଭୂତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ (କର୍ମଯୋଗୀ ସାଧକ), ପ୍ରସାଦମ୍ ଅଧିଗଚ୍ଛତି=ନିର୍ମଳତା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
କିନ୍ତୁ ବଶୀଭୂତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ କର୍ମଯୋଗୀ ସାଧକ ନିଜ ଅଧୀନରେ ଥିବା ରାଗ-ଦ୍ୱେଷରହିତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ବିଷୟ ସେବନ କରି ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତଃକରଣର ନିର୍ମଳତା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ପ୍ରସାଦେ ସର୍ୱଦୁଃଖାନାଂ ହାନିରସ୍ୟୋପଜାୟତେ ।
ପ୍ରସନ୍ନଚେତସୋ ହ୍ୟାଶୁ ବୁଦ୍ଧିଃ ପର୍ୟବତିଷ୍ଠତେ ॥୨-୬୫॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ପ୍ରସାଦେ=ନିର୍ମଳତା ପ୍ରାପ୍ତ ହେବା ପରେ ମଧ୍ୟ, ସର୍ବଦୁଃଖାନାଂ=ସମସ୍ତ ଦୁଃଖ, ହାନିରସ୍ୟୋପଜାୟତେ -> ହାନିଃ+ଅସ୍ୟ+ଉପଜାୟତେ -> ହାନିଃ=ନାଶ, ଅସ୍ୟ=ସାଧିକର, ଉପଜାୟତେ=ହୋଇଯାଏ; ପ୍ରସନ୍ନଚେତସଃ=ଶୁଦ୍ଧଚିତ୍ତ ସାଧକର, ହି ଆସୁ=ନିସନ୍ଦେହରେ, ଆଶୁ=ଅତି ଶୀଘ୍ର, ବୁଦ୍ଧିଃ=ବୁଦ୍ଧି, ପର୍ୟବତିଷ୍ଠତେ=ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଏ ।
ନିର୍ମଳତା ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା ପରେ ସାଧକର ସମସ୍ତ ଦୁଃଖ ନାଶ ହୋଇଯାଏ । ଏପରି ଶୁଦ୍ଧଚିତ୍ତ ସାଧକର ବୁଦ୍ଧି ନିଃସନ୍ଦେହରେ ଅତି ଶୀଘ୍ର ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଏ ।
ନାସ୍ତି ବୁଦ୍ଧିରୟୁକ୍ତସ୍ୟ ନ ଚାୟୁକ୍ତସ୍ୟ ଭାବନା ।
ନ ଚାଭାବୟତଃ ଶାନ୍ତିରଶାନ୍ତସ୍ୟ କୁତଃ ସୁଖମ୍ ॥୨-୬୬॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ନାସ୍ତି -> ନ+ଅସ୍ତି=ହୁଏ ନାହିଁ, ବୁଦ୍ଧିଃ=ବୁଦ୍ଧି, ଅଯୁକ୍ତସ୍ୟ=ସଂଯତ ନଥବା ମନୁଷ୍ୟ, ନ=ନାହଁ, ଚ=ଏବଂ, ଅଯୁକ୍ତସ୍ୟ=ସେହି ଅଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ, ଭାବନା=ନିଷ୍କାମ ଭାବ; ନ ଚ=ନାହିଁ ଏବଂ, ଅଭାବୟତଃ=ନିଷ୍କାମ ଭାବ ନ ରହିଲେ, ଶାନ୍ତିଃ=ଶାନ୍ତି, ଅଶାନ୍ତସ୍ୟ=ଅଶାନ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ, କୁତଃ=କିପରି, ସୁଖମ୍=ସୁଖ ।
ଯାହାର ମନ ଓ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସଂଯତ ନୁହନ୍ତି, ସେପରି ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବସସାୟିତ୍ମାକା ବୁଦ୍ଧି ନ ହେବାରୁ ସେହି ଅଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ ନିଷ୍କାମଭାବ ଅଥବା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପରାୟଣତାର ଭାବନା ରହେ ନାହିଁ । ଏହି ଭାବନା ନ ରହିଲେ ତାଙ୍କୁ ଶାନ୍ତି ମିଳେ ନାହିଁ । ଅଶାନ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ସୁଖ କିପରି ମିଳିବ ?
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ହି ଚରତାଂ ୟନ୍ମନୋଽନୁବିଧୀୟତେ ।
ତଦସ୍ୟ ହରତି ପ୍ରଜ୍ଞାଂ ବାୟୁର୍ନାବମିବାମ୍ଭସି ॥୨-୬୭॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ, ହି=କାରଣ, ଚରତାଂ=ବିଚରଣଶୀଳ, ଯନ୍ମନୋଽନୁବିଧୀୟତେ->ଯତ୍+ମନଃ+ଅନୁବିଧୟତେ-> ଯତ୍=ଯେଉଁ, ମନଃ=ମନକୁ, ଅନୁବିଧୟତେ=ନିଜର ଅନୁଗାମୀ କରିନିଏ; ତତ୍=ସେହି ମନ, ଅସ୍ୟ=ଏହାର, ହରତି=ହରଣ କରିନିଏ, ପ୍ରଜ୍ଞାଂ=ବୁଦ୍ଧିକୁ, ବାୟୁର୍ନାବମିବାମ୍ଭସି->ବାୟୁଃ+ନାବମ୍+ଇବ+ଆମ୍ଭସି->ବାୟୁଃ ଇବ=ବାୟୁ ହରଣ କଲାପରି, ନାବଂ=ନୌକାକୁ, ଅମ୍ଭସି=ଜଳରେ ।
ନିଜ ନିଜ ବିଷୟରେ ବିଚରଣଶୀଳ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ବି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଯଦି ମନକୁ ନିଜର ଅନୁଗାମୀ କରଦିଏ, ଏକମାତ୍ର ସେହି ମନହିଁ ଜଳରେ ନୌକାକୁ ବାୟୁ ହରଣ କଲା ପରି ବୁଦ୍ଧିକୁ ହରଣ କରିନିଏ ।
ତସ୍ମାଦ୍ୟସ୍ୟ ମହାବାହୋ ନିଗୃହୀତାନି ସର୍ୱଶଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟସ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥୨-୬୮॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଯସ୍ୟ=ଯେଉଁ ମାନବର, ମହାବାହୋ=ହେ ମହାବାହୁ, ନିଗୃହିତାନି=ନିଗୃହିତ, ସର୍ୱଶଃ=ସର୍ବଥା; ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟସ୍ତସ୍ୟ->ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି+ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟ+ତସ୍ୟ-> ଇନ୍ଦ୍ରୟାଣି=ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟ=ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ବିଷୟରୁ, ତସ୍ୟ=ତାହାର, ପ୍ରଜ୍ଞା=ବୁଦ୍ଧି, ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା=ସ୍ଥିର ଅଟେ ।
ତେଣୁ ହେ ମହାବାହୁ! ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ବିଷୟରୁ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟର ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ ସର୍ବଥା ନିଗୃହିତ ବା ବଶୀଭୂତ, ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ସ୍ଥିର ଅଟେ ।
ୟା ନିଶା ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ତସ୍ୟାଂ ଜାଗର୍ତ୍ତି ସଂୟମୀ ।
ୟସ୍ୟାଂ ଜାଗ୍ରତି ଭୂତାନି ସା ନିଶା ପଶ୍ୟତୋ ମୁନେଃ ॥୨-୬୯॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ୟା=ଯା=ଯାହା, ନିଶା=ରାତ୍ରି, ସର୍ବଭୂତାନାଂ=ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର, ତସ୍ୟାଂ=ସେଥିରେ, ଜାଗର୍ତ୍ତି=ଜାଗ୍ରତ ରହନ୍ତି, ସଂୟମୀ=ସଂଯମୀ=ସଂଯମୀ ମନୁଷ୍ୟ; ଯସ୍ୟାଂ=ଯେଉଁଥିରେ, ଜାଗ୍ରତି=ଜାଗ୍ରତ ରହନ୍ତି, ଭୂତାନି=ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ସା=ତାହା, ନିଶା=ରାତ୍ରି, ପଶ୍ୟତୋ=ଦୃଷ୍ଟିରେ, ମୁନେଃ=ମୁନିଙ୍କ ।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଯାହା ରାତ୍ରି (ପରମାତ୍ମା ବିମୁଖତା), ସେଠାରେ ସଂଯମୀ ମନୁଷ୍ୟ ଜାଗ୍ରତ ରହନ୍ତ ଏବଂ ଯେଉଁଥିରେ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟ ଜାଗ୍ରତ ରହନ୍ତି (ଭୋଗ ସଂଭୋଗରେ ମଗ୍ନ) ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାତା ମୁନିଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ତାହା ରାତ୍ରି ।
ଆପୂର୍ୟମାଣମଚଲପ୍ରତିଷ୍ଠଂ -
ସମୁଦ୍ରମାପଃ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ୟଦ୍ୱତ୍ ।
ତଦ୍ୱତ୍କାମା ୟଂ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ସର୍ୱେ
ସ ଶାନ୍ତିମାପ୍ନୋତି ନ କାମକାମୀ ॥୨-୭୦॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଆପୂର୍ୟମାଣମ୍=ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରୁ ଜଳ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ, ଅଚଳପ୍ରତିଷ୍ଠମ୍=ଅଚଳ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ରହେ, ସମୁଦ୍ରମ୍=ସମୁଦ୍ରରେ, ଆପଃ=ଜଳ, ପ୍ରବିଶନ୍ତି=ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି, ୟଦ୍ୱତ୍->ୟଦ୍ (ଯଦ)+ବତ୍=ଯେପରି; ତଦ୍ବତ୍=ସେହିପରି, କାମା=ଭୋଗ୍ୟ ପଦାର୍ଥ, ୟଂ=ଯେଉଁ ସଂଯମୀ ମୁନୁଷ୍ୟକୁ, ପ୍ରବିଶନ୍ତି=ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ସର୍ୱେ(ସର୍ବେ)=ସମସ୍ତେ, ସ=ସେହି ମନୁଷ୍ୟ, ଶାନ୍ତିମ୍=ପରମଶାନ୍ତି, ଆପ୍ନୋତି=ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ନ କାମକାମୀ=ଭୋଗକାମୀ ମନୁଷ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଯେପରି ସମସ୍ତ ନଦୀର ଜଳ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରୁ ଜଳ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦ୍ରରେ ଆସି ମିଶେ, କିନ୍ତୁ ସମୁଦ୍ର ନିଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠାରେ ଅଚଳ-ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ରହେ, ସେହିପରି ସମସ୍ତ ଭୋଗ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ମିଳି ମଧ୍ୟ ଯେଉଁ ସଂଯମୀ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ ବିକାର ଜନ୍ମାଇ ପାରନ୍ତିନି, ସେହି ମନୁଷ୍ୟ ହିଁ ପରମଶାନ୍ତି ଲାଭ କରେ, ଭୋଗକାମୀ ମନୁଷ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ବିହାୟ କାମାନ୍ ଯଃ ସର୍ବାନ୍ ପୁମାଂଶ୍ଚରତି ନିଃସ୍ପୃହଃ ।
ନିର୍ମମୋ ନିରହଙ୍କାରଃ ସଃ ଶାନ୍ତିମଧିଗଚ୍ଛତି ॥୨-୭୧॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ବିହାୟ=ତ୍ୟାଗ କରି, କାମାନ୍=କାମନା, ଯଃ=ଯେଉଁ, ସର୍ବାନ୍=ସମସ୍ତ, ପୁମାନ୍=ମନୁଷ୍ୟ, ଚରତି=ବିଚରଣ କରେ, ନିଃସ୍ପୃହଃ=ନିଃସ୍ପୃହ; ନିର୍ମମୋ=ନିର୍ମମ, ନିରହଙ୍କାରଃ=ଅହଙ୍କାର ବର୍ଜିତ, ସଃ=ସେ, ଶାନ୍ତିମ୍=ଶାନ୍ତି, ଅଧିଗଚ୍ଛତି=ଲାଭ କରେ ।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ସମସ୍ତ କାମନା ତ୍ୟାଗପୂର୍ବକ ନିଃସ୍ପୃହ, ନିର୍ମମ ଓ ନିରହଙ୍କାର ହୋଇ ବିଚରଣ କର, ସେ ଶାନ୍ତି ଲାଭ କରେ ।
ଏଷା ବ୍ରାହ୍ମୀ ସ୍ଥିତିଃ ପାର୍ଥ ନୈନାଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ବିମୁହ୍ୟତି ।
ସ୍ଥିତ୍ୱାସ୍ୟାମନ୍ତକାଲେଽପି ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମୃଚ୍ଛତି ॥୨-୭୨॥
ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ
ଏଷା=ଏହା, ବ୍ରାହ୍ମୀ ସ୍ଥିତିଃ=ବ୍ରାହ୍ମୀ ସ୍ଥିତି, ପାର୍ଥ=ଅର୍ଜୁନ, ନ ଏନାଂ=ଏହାକୁ ନୁହେଁ, ପ୍ରାପ୍ୟ=ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ, ବିମୁଚ୍ୟତି=ମୋହିତ ହୁଏ ନାହିଁ; ସ୍ଥିତ୍ୱାସ୍ୟାମନ୍ତକାଳେଽପି ->ସ୍ଥିତ୍ୱା+ଅସ୍ୟାମ+ଅନ୍ତକାଳେ+ଅପି -> ସ୍ଥିତ୍ୱା=ସ୍ଥିତ ହୋଇଗଲେ, ଅସ୍ୟାମ୍=ଏହି ସ୍ଥିତିରେ, ଅନ୍ତକାଳେ=ଶେଷ ସମୟରେ, ଅପି=ମଧ୍ୟ, ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମୃଚ୍ଛତି -> ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମ୍+ଊଚ୍ଛତି -> ବ୍ରହ୍ମନିର୍ବାଣମ୍=ନିର୍ବାଣବ୍ରହ୍ମ, ଊଚ୍ଛତି=ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ ।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଏହା ବ୍ରାହ୍ମୀ ସ୍ଥିତି । ଏହାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ କେବେ କେହି ମୋହିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଅନ୍ତକାଳରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ସ୍ଥିତିରେ ସ୍ଥିର ହୋଇଗଲେ ନିର୍ବାଣ (ଶାନ୍ତ) ବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଯାଏ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ସାଙ୍ଖ୍ୟୟୋଗୋ ନାମ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୨॥
ତୃତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ - କର୍ମ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ । କର୍ମୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍କର୍ମଣସ୍ତେ ମତା ବୁଦ୍ଧିର୍ଜନାର୍ଦନ ।
ତତ୍କିଂ କର୍ମଣି ଘୋରେ ମାଂ ନିୟୋଜୟସି କେଶବ ॥୩-୧॥
ବ୍ୟାମିଶ୍ରେଣେବ ବାକ୍ୟେନ ବୁଦ୍ଧିଂ ମୋହୟସୀବ ମେ ।
ତଦେକଂ ବଦ ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ୟେନ ଶ୍ରେୟୋଽହମାପ୍ନୁୟାମ୍ ॥୩-୨॥
ଜ୍ୟାୟସୀ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଚେତ୍-ଯଦି, କର୍ମଣଃ=କର୍ମ ଅପେକ୍ଷା, ତେ-ଆପଣ, ମତା-ମନେ କରନ୍ତି, ବୁଦ୍ଧିଃ-ବୁଦ୍ଧିକୁ, ଜନାର୍ଦ୍ଦନ-ହେ ଜନାର୍ଦ୍ଦନ, ତତ୍-ତେବେ, କିଂ-କାହିଁକି, କର୍ମଣି-କର୍ମରେ, ଘୋରେ-ଘୋର, ମାଂ-ମୋତେ, ନିୟୋଜୟସି-ନିୟୋଜିତ କରୁଛନ୍ତି, କେଶବ-କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଏକ ନାମ ।।୩-୧।।
ବ୍ୟାମିଶ୍ରେଣ ଇବ-(ଆପଣ ନିଜର) ମିଶ୍ରତ ଭଳି, ବାକ୍ୟେନ-ବଚନଦ୍ୱାରା, ବୁଦ୍ଧିଂ-ବୁଦ୍ଧିକୁ, ମୋହୟସି ଇବ-ମୋହିତ କରୁଛନ୍ତି, ମେ-ମୋ, ତତ୍ ଏକଂ-ସେହି ଗୋଟିଏ କଥା, ବଦ-କହନ୍ତୁ, ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ-ସ୍ଥିର କରି, ୟେନ-ଯଦ୍ୱାରା, ଶ୍ରୟଃ-କଲ୍ୟାଣ, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଆପ୍ନୁୟାମ୍-ପ୍ରାପ୍ତ ହେବି ।।୩-୨।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ - ହେ ଜନାର୍ଦ୍ଦନ! ଯଦି ଆପଣ କର୍ମ ଅପେକ୍ଷା ବୁଦ୍ଧି(ଜ୍ଞାନ)କୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନେ କରନ୍ତି, ତେବେ ହେ କେଶବ! ମୋତେ ଘୋର କର୍ମରେ କାହିଁକି ନିଯୋଜିତ କରୁଛନ୍ତି? ଆପଣ ନିଜର ମିଶ୍ରିତ ବଚନଦ୍ୱାରା ମୋ ବୁଦ୍ଧିକୁ ମୋହିତପ୍ରାୟ କରୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଆପଣ ସ୍ଥିର କରି ଗୋଟିଏ କଥା କୁହନ୍ତୁ, ଯଦ୍ୱାରା ମୋର କଲ୍ୟାଣ ହେବ ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଲୋକେଽସ୍ମିନ୍ ଦ୍ୱିବିଧା ନିଷ୍ଠା ପୁରା ପ୍ରୋକ୍ତା ମୟାନଘ ।
ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ କର୍ମୟୋଗେନ ୟୋଗିନାମ୍ ॥୩-୩॥
ଲୋକେ-ମନୁଷ୍ୟ ଲୋକରେ, ଅସ୍ମିନ-ଏହି, ଦ୍ୱିବିଧା-ଦୁଇ ପ୍ରକାର, ନିଷ୍ଠା-ନିଷ୍ଠା, ପୁରା-ପୂର୍ବରୁ, ପ୍ରୋକ୍ତା-କୁହାଯାଇଛି(ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ), ମୟା-ମୋଦ୍ୱାରା, ଅନଘ-ହେ ନିଷ୍ପାପ ଅର୍ଜୁନ; ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ-ଜ୍ଞାନଯୋଗରେ, ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ-ଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କର, କର୍ମୟୋଗେନ-କର୍ମଯୋଗରେ (ନିଷ୍ଠ ହୁଏ), ୟୋଗିନାମ୍-ଯୋଗୀମାନଙ୍କର
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ କହିଲେ- ହେ ନିଷ୍ପାପ ଅର୍ଜୁନ ! ଏହି ମନୁଷ୍ୟ ଲୋକରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ନିଷ୍ଠା ଅଛି ବୋଲି ପୂର୍ବରୁ ମୁଁ କହିସାରିଛି । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କର ଜ୍ଞାନଯୋଗର ନିଷ୍ଠା ହୁଏ ଏବଂ ଯୋଗୀମାନଙ୍କର କର୍ମଯୋଗରେ ନିଷ୍ଠା ହୁଏ ।
ନ କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାନ୍ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଂ ପୁରୁଷୋଽଶ୍ନୁତେ ।
ନ ଚ ସଂନ୍ୟସନାଦେବ ସିଦ୍ଧିଂ ସମଧିଗଚ୍ଛତି ॥୩-୪॥
ନ-ନାହିଁ କର୍ମଣାମ୍ ଅନାରମ୍ଭାତ୍-କର୍ମାରମ୍ଭ ନ କଲେ,ନୈଷ୍କର୍ଧ୍ୟମ୍-ନିଷ୍କର୍ମତା, ପୁରୁଷଃ-ମନୁଷ୍ୟ, ଅଶ୍ନୁତେ-ଅନୁଭବ;
ଚ-ଏବଂ, ସନ୍ନ୍ୟସନାତ୍-କେବଳ (କର୍ମ) ତ୍ୟାଗ କରିଦେଲେ, ଏବ-ହିଁ, ସିଦ୍ଧିଂ-ସିଦ୍ଧି, ସମଧିଗଚ୍ଛତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ମନୁଷ୍ୟ କର୍ମାରମ୍ଭ ନ କଲେ ନିଷ୍କର୍ମତା ଅନୁଭବ କରେନାହିଁ ଏବଂ କେବଳ କର୍ମ ତ୍ୟାଗ କରିଦେଲେ ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ନ ହି କଶ୍ଚିତ୍ କ୍ଷଣମପି ଜାତୁ ତିଷ୍ଠତ୍ୟକର୍ମକୃତ୍ ।
କାର୍ୟତେ ହ୍ୟବଶଃ କର୍ମ ସର୍ୱଃ ପ୍ରକୃତିଜୈର୍ଗୁଣୈଃ ॥୩-୫॥
ନ-ନାହିଁ, ହି-ବି (ମନୁଷ୍ୟ), କଶ୍ଚିତ-କୌଣସି, କ୍ଷଣମ୍ ଅପି-କ୍ଷଣେମାତ୍ର ମଧ୍ୟ, ଜାତୁ-କୌଣସି ଅବସ୍ଥାରେ, (ନ) ତିଷ୍ଠତି-ରହି ପାରେ ନାହିଁ, ଅକର୍ମକୃତ୍-କର୍ମ ନ କରି;
କାର୍ଯ୍ୟତେ-କରାଏ, ହି-କାରଣ, ଅବଶଃ-ପରବଶ ହୋଇଥିବା, କର୍ମ-କର୍ମ, ସର୍ୱ=ସର୍ବ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଦ୍ୱାରା, ପ୍ରକୃତିଃଜୈ-ପ୍ରକୃତି ଜନିତ, ଗୁଣୈଃ-ଗୁଣ ।।
କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ କୌଣସି ଅବସ୍ଥାରେ କ୍ଷଣେମାତ୍ର ମଧ୍ୟ କର୍ମ ନ କରି ରହିପାରେ ନାହିଁ; କାରଣ (ପ୍ରକୃତିର) ପରବଶ ହୋଇଥିବା ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରକୃତିଜନିତ ଗୁଣ ହିଁ କର୍ମ କରାଏ ।
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ସଂୟମ୍ୟ ୟ ଆସ୍ତେ ମନସା ସ୍ମରନ୍ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାନ୍ୱିମୂଢାତ୍ମା ମିଥ୍ୟାଚାରଃ ସ ଉଚ୍ୟତେ ॥୩-୬॥
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ, ସଂଯମ୍ୟ-(ହଠପୂର୍ବକ) ନିରୋଧ କରି, ଯ-ଯେ, ଆସ୍ତେ-ବସିଥାଏ, ମନସା-ମନରେ,
ସ୍ମରନ୍-ଚିନ୍ତନ କରି ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାନ୍-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ, ବିମୁଢାତ୍ମା-ମୂଢ଼ ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, ମିଥ୍ୟାଚାରଃ-ମିଥ୍ୟାଚାରୀ, ସ-ସେହି, ଉଚ୍ୟତେ-ବୋଲାଏ ।।
ଯେ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ (ସମସ୍ତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ) ହଠପୂର୍ବକ ନିରୋଧ କରି ମନରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କ ବିଷୟ ଚିନ୍ତନ କରୁଥାଏ, ସେହି ମୂଢ଼ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମିଥ୍ୟାଚାରୀ ବୋଲାଏ ।
ୟସ୍ତ୍ୱିନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନସା ନିୟମ୍ୟାରଭତେଽର୍ଜୁନ ।
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ କର୍ମୟୋଗମସକ୍ତଃ ସ ବିଶିଷ୍ୟତେ ॥୩-୭॥
ଯଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ, ମନସା-ମନଦ୍ୱାରା, ନିୟମ୍ୟ-ସଂଯତ କରି, ଆରଭତେ-ଆଚରଣ କରେ, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ-କର୍ମ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା, କର୍ମୟୋଗମ୍-କର୍ମଯୋଗ, ଅସକ୍ତଃ-ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ, ସଃ-ସେ, ବିଶିଷ୍ୟତେ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।।
କିନ୍ତୁ ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ମନଦ୍ୱାରା ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ସଂଯତ କରି, ଆସକ୍ତିରହିତ ହୋଇ(ନିଷ୍କାମ ହୋଇ) କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା (ସମସ୍ତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ) କର୍ମଯୋଗ ଆଚରଣ କରେ, ସେ ହିଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
ନିୟତଂ କୁରୁ କର୍ମ ତ୍ୱଂ କର୍ମ ଜ୍ୟାୟୋ ହ୍ୟକର୍ମଣଃ ।
ଶରୀରୟାତ୍ରାପି ଚ ତେ ନ ପ୍ରସିଦ୍ଧ୍ୟେଦକର୍ମଣଃ ॥୩-୮॥
ନିୟତଂ-ଶାସ୍ତ୍ରବିଧିସମ୍ମତ, କୁରୁ-କର, କର୍ମ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ, ତ୍ୱଂ-ତୁମେ, କର୍ମ-କର୍ମ କରିବା, ଜ୍ୟାୟୋ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ହି-କାରଣ, ଅକର୍ମଣଃ-କର୍ମ ନକରିବା ଅପେକ୍ଷା ।
ଶରୀରୟାତ୍ରା-ଶରୀରନିର୍ବାହ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଚ-ଏବଂ, ତେ-ତୁମର, ନ ପ୍ରସିଦ୍ଧ୍ୟେତ୍- ସିଦ୍ଧ ହେବ ନାହିଁ, ଅକର୍ମଣଃ-କର୍ମ ନ କଲେ ।।
ତୁମେ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧି ସମ୍ମତ କର୍ମ କର; କାରଣ କର୍ମ ନ କରିବା ଅପେକ୍ଷା କର୍ମ କରିବା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏବଂ କର୍ମ ନ କଲେ ତୁମର ଶରୀର ନିର୍ବାହ ମଧ୍ୟ ସଫଳ ହେବ ନାହିଁ ।
ୟଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍କର୍ମଣୋଽନ୍ୟତ୍ର ଲୋକୋଽୟଂ କର୍ମବନ୍ଧନଃ ।
ତଦର୍ଥଂ କର୍ମ କୌନ୍ତେୟ ମୁକ୍ତସଙ୍ଗଃ ସମାଚର ॥୩-୯॥
ଅନ୍ୱୟ-
ୟଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍ କର୍ମଣୋଽନ୍ୟତ୍ର=ଯଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍+କର୍ମଣଃ+ଅନ୍ୟତ୍ର:- ଯଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍-ଯଜ୍ଞ ନିମନ୍ତେ କରାଯାଉଥିବା, କର୍ମଣଃ-କର୍ମ ବ୍ୟତୀତ, ଅନ୍ୟତ୍ର-ଅନ୍ୟ କର୍ମରେ (ନିୟୋଜିତ), ଲୋକଃ-ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, ଅୟମ୍-ଏହି, କର୍ମବନ୍ଧନଃ-କର୍ମରେ ବାନ୍ଧିହୋଇଯାଏ ।
ତଦର୍ଥଂ-ସେହି ଯଜ୍ଞ ନିମନ୍ତେ, କର୍ମ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ, ମୁକ୍ତସଙ୍ଗଃ-ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ, ସମାଚର-କର ।।
ଯଜ୍ଞ (କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ) ନିମନ୍ତେ କରାଯାଉଥିବା କର୍ମ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ (ନିଜ ପାଇଂ କରାଯାଉଥିବା) କର୍ମରେ ନିୟୋଜିତ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ତହିଁରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇଯାଏ; ତେଣୁ ହେ କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ! ତୁମେ ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ ଯଜ୍ଞ ନିମନ୍ତେ କର୍ମ କର ।
ସହୟଜ୍ଞାଃ ପ୍ରଜାଃ ସୃଷ୍ଟ୍ୱା ପୁରୋବାଚ ପ୍ରଜାପତିଃ ।
ଅନେନ ପ୍ରସବିଷ୍ୟଧ୍ୱମେଷ ବୋଽସ୍ତ୍ୱିଷ୍ଟକାମଧୁକ୍ ॥୩-୧୦॥
ସହୟଜ୍ଞାଃ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମର ବିଧାନ ସହ, ପ୍ରଜାଃ-ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ, ସୃଷ୍ଟ୍ୱା-ସର୍ଜନା କରି, ପୁରୋବାଚ=ପୁରା+ଉଚାଚ-ସୃଷ୍ଟି ଆରମ୍ଭରେ କହିଲେ, ପ୍ରଜାପତିଃ-ପ୍ରଜାପତି ବ୍ରହ୍ମା ।
ଅନେନ-ଏହି କର୍ତ୍ତବ୍ୟଦ୍ୱାରା, ପ୍ରସବିଷ୍ୟଧ୍ୱମେଷ-ସମସ୍ତଙ୍କର ବୃଦ୍ଧି କର, ବୋଽସ୍ତ୍ୱିଷ୍ଟକାମଧୁକ୍=ବଃ+ଅସ୍ତୁ+ଇଷ୍ଟକାମଧୁକ୍- ବଃ-ତୁମମାନଙ୍କୁ, ଅସ୍ତୁ-ହେଉ, କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନର ଆବଶ୍ୟକ ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରଦାନକାରୀ (ହେଉ) ।।
ସୃଷ୍ଟି ଆରମ୍ଭରେ ପ୍ରଜାପତି ବ୍ରହ୍ମା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମର ବିଧାନସହ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ (ମନୁଷ୍ୟ ଆଦି) ସର୍ଜନା କରି ସେମାନଙ୍କୁ କହିଲେ, ତୁମ୍ଭେମାନେ ଏହି କର୍ତ୍ତବ୍ୟଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତଙ୍କର ବୃଦ୍ଧି କର ଏବଂ ଏହି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମରୂପକ ଯଜ୍ଞ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କ ପାଇଁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନର ଆବଶ୍ୟକ ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରଦାନକାରୀ ହେଉ ।
ଦେବାନ୍ ଭାବୟତାନେନ ତେ ଦେବା ଭାବୟନ୍ତୁ ବଃ ।
ପରସ୍ପରଂ ଭାବୟନ୍ତଃ ଶ୍ରେୟଃ ପରମବାପ୍ସ୍ୟଥ ॥୩-୧୧॥
ଦେବାନ୍-ଦେବତାମାନଙ୍କୁ, ଭାବୟତାନେନ=ଭାବୟତ+ଅନେନ- ଭାବୟତ-ଉନ୍ନତ କର, ଅନେନ-ଏହାଦ୍ୱାରା (ତୁମ୍ଭେମାନେ), ତେ-ସେହି, ଦେବାଃ-ଦେବତାଗଣ, ଭାବୟନ୍ତୁ-ଉନ୍ନତ କରନ୍ତୁ, ବଃ-ତୁମମାନଙ୍କୁ ।
ପରସ୍ପରଂ-ପରସ୍ପରର, ଭାବୟନ୍ତଃ-ଉନ୍ନତି କରି (ତୁମ୍ଭେମାନେ), ଶ୍ରେୟଃ-ପରମ କଲ୍ୟାଣ, ପରମବାପ୍ସ୍ୟଥ=ପରମ୍+ଅବାପ୍ସ୍ୟଥ- ପରମ୍-ପରମ (କଲ୍ୟାଣ), ଅବାପ୍ସ୍ୟଥ- ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ନିଜ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମଦ୍ୱାରା ତୁମ୍ଭେମାନେ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଉନ୍ନତ କର ଏବଂ ଦେବଗଣ ନିଜ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଦ୍ୱାରା ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଉନ୍ନତ କରନ୍ତୁ । ଏହିଭଳି ପରସ୍ପରର ଉନ୍ନତି କରି ତୁମ୍ଭେମାନେ ପରମକଲ୍ୟାଣ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ଇଷ୍ଟାନ୍ ଭୋଗାନ୍ ହି ବୋ ଦେବା ଦାସ୍ୟନ୍ତେ ୟଜ୍ଞଭାବିତାଃ ।
ତୈର୍ଦତ୍ତାନପ୍ରଦାୟୈଭ୍ୟୋ ୟୋ ଭୁଙ୍କ୍ତେ ସ୍ତେନ ଏବ ସଃ ॥୩-୧୨॥
ଇଷ୍ଟାନ ଭୋଗାନ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନର ଆବଶ୍ୟକ ସାମଗ୍ରୀ, ହି-ମଧ୍ୟ, ବୋ/ବଃ-ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କୁ, ଦାସ୍ୟନ୍ତେ-ଦେଉଥିବେ, ୟଜ୍ଞଭାବିତାଃ=ଯଜ୍ଞଭାବିତାଃ-ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ପୁଷ୍ଟ ହୋଇ ।
ତୈର୍ଦତ୍ତାନପ୍ରଦାୟୈଭ୍ୟୋ=ତୈଃ+ଦତ୍ତାନ+ଅପ୍ରଦାୟ+ଏଭ୍ୟଃ= ତୈଃ-ସେହି ଦେବଗଣ, ଦତ୍ତାନ୍-ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ସାମଗ୍ରୀକୁ, ଅପ୍ରଦାୟ-ସେବାରେ ନ ଲଗାଇ, ଏଭ୍ୟଃ-ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ, ୟୋ=ଯୋ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ଭୁଙ୍କ୍ତେ-ଉପଭୋଗ କରେ, ସ୍ତେନଃ ଏବ=ଅବଶ୍ୟ ଚୋର, ସଃ-ସେ ।।
ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ପୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଦେବଗଣ ମଧ୍ୟ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କୁ (ନ ମାଗିଲେ ସୁଦ୍ଧା) କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନର ଆବଶ୍ୟକ ସାମଗ୍ରୀ ଦେଉଥିବେ । ସେହି ଦେବଗଣଙ୍କଠାରୁ ମିଳିଥିବା ସାମଗ୍ରୀକୁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସେବାରେ ନ ଲଗାଇ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜେ ଉପଭୋଗ କରେ, ସେ ଅବଶ୍ୟ ଚୋର ।
ୟଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାଶିନଃ ସନ୍ତୋ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ସର୍ୱକିଲ୍ବିଷୈଃ ।
ଭୁଞ୍ଜତେ ତେ ତ୍ୱଘଂ ପାପା ୟେ ପଚନ୍ତ୍ୟାତ୍ମକାରଣାତ୍ ॥୩-୧୩॥
ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାଶିନଃ-ଯଜ୍ଞାବଶେଷ ଅନୁଭବ କରୁଥିବା, ସନ୍ତୋ=ସନ୍ତଃ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନୁଷ୍ୟ, ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଆନ୍ତି, ସର୍ବକିଳ୍ବେଷୈଃ-ସମସ୍ତ ପାପରୁ ।
ଭଞ୍ଜତେ-ଭକ୍ଷଣ କରନ୍ତି, ତେ-ସେହି, ତ୍ୱଘଂ=ତୁ ଅଘଂ= ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଅଘଂ-ପାପ, ପାପାଃ-ପାପୀ ଲୋକ, ୟେ=ଯେ-ଯେଉଁମାନେ, ପଚନ୍ତ୍ୟାତ୍ମକାରଣାତ୍=ପଚନ୍ତି+ଆତ୍ମକାରଣାତ୍= ପଚନ୍ତି-ପାକ କରନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ସବୁ କର୍ମ କରନ୍ତି, ଆତ୍ମକାରଣାତ୍-କେବଳ ନିଜ ପାଇଁ ।।
ଯଜ୍ଞାବଶେଷ (ଯୋଗ) ଅନୁଭବ କରୁଥିବା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନୁଷ୍ୟ ସମସ୍ତ ପାପରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଆନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ କେବଳ ନିଜ ପାଇଁ ପାକ କରନ୍ତି, ସେହି ପାପୀ ଲୋକେ କେବଳ ପାପ ଭକ୍ଷଣ କରନ୍ତି ।
ଅନ୍ନାଦ୍ଭବନ୍ତି ଭୂତାନି ପର୍ଜନ୍ୟାଦନ୍ନସମ୍ଭବଃ ।
ୟଜ୍ଞାଦ୍ଭବତି ପର୍ଜନ୍ୟୋ ୟଜ୍ଞଃ କର୍ମସମୁଦ୍ଭବଃ ॥୩-୧୪॥
କର୍ମ ବ୍ରହ୍ମୋଦ୍ଭବଂ ବିଦ୍ଧି ବ୍ରହ୍ମାକ୍ଷରସମୁଦ୍ଭବମ୍ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ବଗତଂ ବ୍ରହ୍ମ ନିତ୍ୟଂ ୟଜ୍ଞେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ॥୩-୧୫॥
।।୩-୧୪।। ଅନ୍ନାତ୍-ଅନ୍ନରୁ, ଭବନ୍ତି-ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ପର୍ଜନ୍ୟାତ୍-ବର୍ଷାରୁ ହୁଏ, ଅନ୍ନସମ୍ଭବଃ-ଅନ୍ନ ଉତ୍ପତ୍ତି ।
ୟଜ୍ଞାତ୍-ଯଜ୍ଞରୁ, ଭବତି-ହୁଏ, ପର୍ଜନ୍ୟୋ-ପର୍ଜନ୍ୟଃ-ବର୍ଷା, ୟଜ୍ଞଃ-ଯଜ୍ଞ, କର୍ମ-କର୍ମ, ସମୁଦ୍ଭବଃ-ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।।
।।୩-୧୫।। କର୍ମ-କର୍ମ, ବ୍ରହ୍ମୋଦ୍ଭବମ୍-ବେଦରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ବୋଲି, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ବ୍ରହ୍ମ-ବେଦ, ଅକ୍ଷରସମୁଦ୍ଭବମ୍-ଅକ୍ଷର ବ୍ରହ୍ମରୁ ପ୍ରକଟ ହୋଇଛି ।
ତସ୍ମାତ୍-ତେଣୁ, ସର୍ବଗତମ୍-ସର୍ବବ୍ୟାପି, ବ୍ରହ୍ମ-ପରମାତ୍ମା, ନିତ୍ୟଂ-ନିତ୍ୟ, ୟଜ୍ଞେ-ଯଜ୍ଞରେ, ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ୍-ସ୍ଥିତ ।।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅନ୍ନରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ଅନ୍ନ ବର୍ଷାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଓ ଯଜ୍ଞ କର୍ମରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । କର୍ମ ବେଦରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ଏବଂ ବେଦ ଅକ୍ଷର ବ୍ରହ୍ମରୁ ପ୍ରକଟ ହୋଇଛି ବୋଲି ତୁମେ ଜାଣିରଖ । ତେଣୁ ସର୍ବବ୍ୟାପୀ ପରମାତ୍ମା ଯଜ୍ଞରେ ନିତ୍ୟସ୍ଥିତ ।
ଏବଂ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତଂ ଚକ୍ରଂ ନାନୁବର୍ତ୍ତୟତୀହ ୟଃ ।
ଅଘାୟୁରିନ୍ଦ୍ରିୟାରାମୋ ମୋଘଂ ପାର୍ଥ ସ ଜୀବତି ॥୩-୧୬॥
ଏବଂ-ଏପରି, ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତଂ-ପରମ୍ପରାକ୍ରମେ ପ୍ରଚଳିତ, ଚକ୍ରଂ-ସୃଷ୍ଟି ଚକ୍ର, ନ ଅନୁବର୍ତ୍ତୟତି-ଅନୁସାରେ ଆଚରଣ କରେ ନାହିଁ, ଇହ-ଇହ ଲୋକରେ, ୟଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ।
ଅଘାୟଃ-ଅଘାୟୁ (ପାପୀ) ମନୁଷ୍ୟ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାରାମଃ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଭୋଗ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବା, ମୋଘଂ-(ସଂସାରରେ) ଅକାରଣେ, ପାର୍ଥ-ହେ ପାର୍ଥ,ସ-ସେହି, ଜୀବତି-ବଞ୍ଚିରହେ ।।
ହେ ପାର୍ଥ! ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ଇହଲୋକରେ ପରମ୍ପରା କ୍ରମେ ପ୍ରଚଳିତ ଏହି ସୃଷ୍ଟି ଚକ୍ର ଅନୁସାରେ ଆଚରଣ କରେ ନାହିଁ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଭୋଗ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବା ସେହି ଅଘାୟୁ (ପାପୀ) ମନୁଷ୍ୟ ସଂସାରରେ ଅକାରଣେ ବଞ୍ଚିରହେ ।
ୟସ୍ତ୍ୱାତ୍ମରତିରେବ ସ୍ୟାଦାତ୍ମତୃପ୍ତଶ୍ଚ ମାନବଃ ।
ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ଚ ସନ୍ତୁଷ୍ଟସ୍ତସ୍ୟ କାର୍ୟଂ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥୩-୧୭॥
ୟସ୍ତ୍ୱାତ୍ମରତିରେବ=ଯଃ+ତୁ+ଆତ୍ମରତୈ ଏବ=ଯଃ-ଯେଉଁଁ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଆତ୍ମରତୈ ଏବ-ନିଜଠାରେ ହିଁ ରମଣ କରେ, ସ୍ୟାଦାତ୍ମତୃପ୍ତଶ୍ଚ=ସ୍ୟାତ୍-ରହେ+ଆତ୍ମତୃପ୍ତଃ+ଚ=ସ୍ୟାତ୍-ରହେ, ଆତ୍ମତୃପ୍ତଃ=ନିଜଠାରେ ହିଁ ତୃପ୍ତ, ଚ-ଓ, ମାନବଃ-ମନୁଷ୍ୟ ।
ଆତ୍ମନ୍ୟେବ=ଆତ୍ମନି+ଏବ= ଆତ୍ମନି-ନିଜଠାରେ, ଏବ-ହିଁ, ଚ-ଓ, ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ-ସନ୍ତୁଷ୍ଟ, ସ୍ୟାତ୍-ରହେ, କାର୍ୟଂ-କୌଣସି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ, ନ ବିଦ୍ୟତେ-ନାହିଁ ।।
କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜଠାରେ ହିଁ ରମଣ କରେ ଏବଂ ନିଜଠାରେ ହିଁ ତୃପ୍ତ ଓ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହେ, ତା'ପାଇଁ କୌଣସି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ
ନାହିଁ ।
ନୈବ ତସ୍ୟ କୃତେନାର୍ଥୋ ନାକୃତେନେହ କଶ୍ଚନ ।
ନ ଚାସ୍ୟ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ କଶ୍ଚିଦର୍ଥବ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ॥୩-୧୮॥
ନୈବ=ନ+ଏବ= ନ ଏବ-ନ ଥାଏ, ତସ୍ୟ=ସେହି ମହାପୁରୁଷଙ୍କର, କୃତେନ୍-କର୍ମ କରିବାରେ, ଅର୍ଥଃ-ପ୍ରୟୋଜନ ନଥାଏ,
ନ ଅକୃତେନ=କର୍ମ ନ କରିବାରେ, ଇହ-ଏହି ସଂସାରରେ, କଶ୍ଚନ-କୌଣସି ।
ନ-ନ ଥାଏ, ଚାସ୍ୟ=ଚ+ଅସ୍ୟ- ଚ-ଏବଂ, ଅସ୍ୟ-ଏହାଙ୍କର, ସର୍ବଭୁତେଷୁ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ସହିତ, କଶ୍ଚିଦର୍ଥବ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ=କଶ୍ଚିତ୍+ଅର୍ଥବ୍ୟାପାଶୟଃ= କଶ୍ଚିତ-କିଞ୍ଚିତ୍ ମାତ୍ର, ଅର୍ଥବ୍ୟାପାଶୟଃ-ସ୍ୱାର୍ଥଗତ ସମ୍ବନ୍ଧ ।।
ସେହି (କର୍ମଯୋଗଦ୍ୱାରା ସିଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ) ମହାପୁରୁଷଙ୍କର ଏହି ସଂସାରରେ କୌଣସି କର୍ମ କରିବାରେ ପ୍ରୟୋଜନ ନ ଥାଏ କି କୌଣସି କର୍ମ ନ କରିବାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରୟୋଜନ ନ ଥାଏ ଏବଂ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ସହିତ କିଞ୍ଚିତ ମାତ୍ର ସ୍ୱାର୍ଥଗତ ସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥାଏ ।
ତସ୍ମାଦସକ୍ତଃ ସତତଂ କାର୍ୟଂ କର୍ମ ସମାଚର ।
ଅସକ୍ତୋ ହ୍ୟାଚରନ୍କର୍ମ ପରମାପ୍ନୋତି ପୂରୁଷଃ ॥୩-୧୯॥
ତସ୍ମାତ୍-ତେଣୁ, ଅସକ୍ତଃ-ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ, ସତତଂ-ନିରନ୍ତର, କାର୍ୟଂ କର୍ମ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ, ସମାଚର-ସୁଚାରୁରୂପେ ଆଚରଣ କର ।
ଅସକ୍ତଃ-ଅନାସକ୍ତିପୂର୍ବକ, ହି-କାରଣ, ଆଚରଣନ୍-କରି, କର୍ମ-କର୍ମ, ପରମ୍-ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ, ଆପ୍ନୋତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ପୁରୁଷଃ-ମନୁଷ୍ୟ ।।
ତେଣୁ ତୁମେ ନିରନ୍ତର ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ ସୁଚାରୁରୂପେ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମ ଆଚରଣ କର; କାରଣ ଅନାସକ୍ତି ପୂର୍ବକ କର୍ମ କରି ମନୁଷ୍ୟ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
କର୍ମଣୈବ ହି ସଂସିଦ୍ଧିମାସ୍ଥିତା ଜନକାଦୟଃ ।
ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହମେବାପି ସମ୍ପଶ୍ୟନ୍କର୍ତୁମର୍ହସି ॥୩-୨୦॥
କର୍ମଣା-କର୍ମଦ୍ୱାରା, ଏବ-ହିଁ, ସଂସିଦ୍ଧିମ୍-ପରମ ସିଦ୍ଧି, ଅସିସ୍ଥାଃ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ,ଜନକାଦୟଃ-ରାଜା ଜନକଙ୍କ ପରି ଅନେକ ମହାପୁରୁଷ ।
ଲୋକସଂଗ୍ରହମ୍-ଲୋକ ସଂଗ୍ରହ, ଏବ-ହିଁ, ଅପି ସମ୍ପଶ୍ୟନ୍-ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମଧ୍ୟ (ତୁମେ), କର୍ତ୍ତୁମ-କର୍ମ କରିବା ଅର୍ହସି-ଉଚିତ୍ ।।
ରାଜା ଜନକଙ୍କ ପରି ଅନେକ ମହାପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ କର୍ମଦ୍ୱାରା (କର୍ମ ଯୋଗଦ୍ୱାରା) ହିଁ ପରମ ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଲୋକ ସଂଗ୍ରହ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମଧ୍ୟ ତୁମେ (ନିଷ୍କାମ ଭାବରେ) କର୍ମ ଅବଶ୍ୟ କରିବା ଉଚିତ୍ ।
ୟଦ୍ୟଦାଚରତି ଶ୍ରେଷ୍ଠସ୍ତତ୍ତଦେବେତରୋ ଜନଃ ।
ସ ୟତ୍ପ୍ରମାଣଂ କୁରୁତେ ଲୋକସ୍ତଦନୁବର୍ତ୍ତତେ ॥୩-୨୧॥
ୟଦ୍ୟଦାଚରତି=ୟତ୍ ୟତ୍ ଆଚରତି= ୟତ୍ ୟତ୍- ଯେଉଁ ଯେଉଁ, ଆଚରତି-ଆଚରଣ କରନ୍ତି, ଶ୍ରେଷ୍ଠସ୍ତତ୍ତଦେବେତରୋ=ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ+ତତ୍ ତତ୍+ଏବ+ଇତରଃ=ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନୁଷ୍ୟ, ତତ୍ ତତ୍-ସେହି ସେହି, ଏବ=ହିଁ, ଇରତଃ ଜନଃ=ଅନ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ।
ସଃ=ସେ, ଯତ୍-ଯାହା କିଛି, ପ୍ରମାଣଂ-ପ୍ରମାଣ, କୁରୁତେ-କରି ଦିଅନ୍ତି, ଲୋକଃ-ଅନ୍ୟମାନେ, ତତ୍ ଅନୁବର୍ତ୍ତତେ-ତଦନୁସାରେ ଆଚରଣ କରନ୍ତି ।।
ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନୁଷ୍ୟ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଆଚରଣ କରନ୍ତି, ଅନ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ସେହି ସେହି ଆଚରଣ କରନ୍ତି । ସେ ଯାହା କିଛି ପ୍ରମାଣ କରି ଦିଅନ୍ତି, ଅନ୍ୟମାନେ ତଦନୁସାରେ ଆଚରଣ କରନ୍ତି ।
ନ ମେ ପାର୍ଥାସ୍ତି କର୍ତ୍ତବ୍ୟଂ ତ୍ରିଷୁ ଲୋକେଷୁ କିଞ୍ଚନ ।
ନାନବାପ୍ତମବାପ୍ତବ୍ୟଂ ବର୍ତ୍ତ ଏବ ଚ କର୍ମଣି ॥୩-୨୨॥
ନ ଅନବାପ୍ତଂ
ନ (ଅସ୍ତି)-ନାହିଁ, ମେ-ମୋର ପାର୍ଥଃ-ହେ ପାର୍ଥ, (ନ) ଅସ୍ତି-ନାହିଁ, କର୍ତ୍ତବ୍ୟଂ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ, ତ୍ରିଷୁ ଲୋକେଷୁ-ତିନି ଲୋକରେ, କିଞ୍ଚନ-କୌଣସି ।
ନ ଅନବାପ୍ତମ-ଅପ୍ରାପ୍ତ ନାହିଁ, ଅବାସ୍ତବ୍ୟମ୍-ପ୍ରାପ୍ତବ୍ୟ ବସ୍ତୁ, ବର୍ତ୍ତ-ଲାଗିଛି, ଏବ-ହିଁ, ଚ-ଓ, କର୍ମଣି-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମରେ ।।
ହେ ପାର୍ଥ! ମୋର ତିନି ଲୋକରେ କୌଣସି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନାହିଁ କି କୋଣସି ପ୍ରାପ୍ତବ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଅପ୍ରାପ୍ତ ନାହିଁ, ତଥାପି ମୁଁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମରେ ଲାଗିଛି ।
ୟଦି ହ୍ୟହଂ ନ ବର୍ତ୍ତେୟଂ ଜାତୁ କର୍ମଣ୍ୟତନ୍ଦ୍ରିତଃ ।
ମମ ବର୍ତ୍ମାନୁବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟାଃ ପାର୍ଥ ସର୍ୱଶଃ ॥୩-୨୩॥
ୟଦି-ଯଦି, ହି-କାରଣ, ଅହଂ-ମୁଁ, ନ ବର୍ତ୍ତେୟଂ-ନ କରେ, ଜାତୁ-କଦାଚିତ୍, କର୍ମଣି-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ, ଅତନ୍ଦ୍ରିତଃ-ସାବଧାନ
ହୋଇ ।
ମମ-ମୋର, ବର୍ତ୍ତ୍ମ-ମାର୍ଗ, ଅନୁବର୍ତ୍ତନ୍ତେ-ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି, ମନୁଷ୍ୟାଃ-ମନୁଷ୍ୟମାନେ, ପାର୍ଥ-ହେ ପାର୍ଥ!,
ସର୍ୱଶଃ-ସର୍ବ ଭାବରେ ।।
ଉତ୍ସୀଦେୟୁରିମେ ଲୋକା ନ କୁର୍ୟାଂ କର୍ମ ଚେଦହମ୍ ।
ସଙ୍କରସ୍ୟ ଚ କର୍ତ୍ତା ସ୍ୟାମୁପହନ୍ୟାମିମାଃ ପ୍ରଜାଃ ॥୩-୨୪॥
ଉତ୍ସୀଦେୟୁଃ-ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଯିବେ, ଲୋକାଃ-ଲୋକମାନେ, ନ-ନ, କୁର୍ୟାଂ-କଲେ, ଚେତ୍-ଯଦି, ଅହଂ-ମୁଁ ।
ସଙ୍କରସ୍ୟ-ବର୍ଣ୍ଣଶଙ୍କରତାର, ଚ-ଏବଂ, କର୍ତ୍ତା-ଉତ୍ପନ୍ନକାରୀ, ସ୍ୟାମ୍ ଉପହନ୍ୟାମ୍-ବିନାଶକାରୀ ହୋଇଯିବି, ଇମାଃ-ଏହି ପ୍ରଜାଃ-ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ।।
ହେ ପାର୍ଥ! ଯଦି ମୁଁ କଦାଚିତ୍ ସାବଧାନ ହୋଇ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ ନ କରେ (ତେବେ ବଡ଼ କ୍ଷତି ହେବ; କାରଣ) ମନୁଷ୍ୟମାନେ ସର୍ବଭାବରେ ମୋର ମାର୍ଗ ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି । ଯଦି ମୁଁ କର୍ମ ନ କରିବି, ତେବେ ଲୋକେ ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଯିବେ ଏବଂ ମୁଁ ବର୍ଣ୍ଣକ୍ଷଣସଙ୍କରତାର ଉତ୍ପନ୍ନକାରୀ ତଥା ସମସ୍ତ ପ୍ରଜାଙ୍କର ବିନାଶକାରୀ ହୋଇଯିବି ।
ସକ୍ତାଃ କର୍ମଣ୍ୟବିଦ୍ୱାଂସୋ ୟଥା କୁର୍ୱନ୍ତି ଭାରତ ।
କୁର୍ୟାଦ୍ୱିଦ୍ୱାଂସ୍ତଥାସକ୍ତଶ୍ଚିକୀର୍ଷୁର୍ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହମ୍ ॥୩-୨୫॥
ସକ୍ତାଃ କର୍ମଣି-କର୍ମାସକ୍ତ, ଅବିଦ୍ୱାଂସଂ-ଅଜ୍ଞାନୀ ମଣିଷ, ୟଥା-ଯେପରି, କୁର୍ୱନ୍ତି-(କର୍ମ) କରନ୍ତି, ଭାରତ, ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ ।
କୁର୍ୟାଦ୍ୱିଦ୍ୱାଂସ୍ତଥାସକ୍ତଶ୍ଚିକୀର୍ଷୁର୍ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହମ୍=କୁର୍ୟାତ୍+ବିଦ୍ୱାନ୍+ତଥା+ଅସକ୍ତଃ+ବିକିର୍ଷୁଃ ଲୋକ ସଂଗ୍ରହମ୍= କୁର୍ୟାତ୍-(କର୍ମ) କରନ୍ତୁ, ବିଦ୍ୱାନ୍-ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞ ମହାପୁରୁଷ (ମଧ୍ୟ), ତଥା-ସେହିପରି, ଅସକ୍ତଃ-ଅନାସକ୍ତ, ବିକିର୍ଷୁଃ ଲୋକ ସଂଗ୍ରହଂ-ଲୋକ ସଂଗ୍ରହାର୍ଥେ ।।
ନ ବୁଦ୍ଧିଭେଦଂ ଜନୟେଦଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମସଙ୍ଗିନାମ୍ ।
ଜୋଷୟେତ୍ସର୍ୱକର୍ମାଣି ବିଦ୍ୱାନ୍ୟୁକ୍ତଃ ସମାଚରନ୍ ॥୩-୨୬॥
ବୁଦ୍ଧିଭେଦମ୍-ବୁଦ୍ଧିରେ ଭ୍ରମ, ନ ଜନୟେତ୍-ଉତ୍ପନ୍ନ ନ କରନ୍ତୁ, ଅଜ୍ଞାନାମ୍-ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କ, କର୍ମସଙ୍ଗିନାମ୍-କର୍ମାସକ୍ତ ।
ଜୋଷୟେତ୍-(ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ସେହିପରି) କରାନ୍ତୁ, ସର୍ବକର୍ମଣି-ସମସ୍ତ କର୍ମ, ବିଦ୍ୱାନ୍-ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞ ମହାପୁରୁଷ ଯୁକ୍ତଃ-ସାବଧାନ, ସମାଚରନ୍-ସଠିକ ଭାବରେ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ।।
ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ! କର୍ମାସକ୍ତ ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟ ଯେଉଁପରି କର୍ମ କରନ୍ତି, ଅନାସକ୍ତ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞ ମହାପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ଲୋକସଂଗ୍ରହାର୍ଥେ ସେହିପରି କର୍ମ କରନ୍ତି । ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞ ମହାପୁରୁଷ କର୍ମାସକ୍ତ ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କ ବୁଦ୍ଧିରେ ଭ୍ରମ ଉତ୍ପନ୍ନ ନ କରନ୍ତୁ, ବରଂ ନିଜେ ସମସ୍ତ କର୍ମ ଠିକ୍ ଭାବରେ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ସେହିପରି କରାନ୍ତୁ ।
ପ୍ରକୃତେଃ କ୍ରିୟମାଣାନି ଗୁଣୈଃ କର୍ମାଣି ସର୍ୱଶଃ ।
ଅହଙ୍କାରବିମୂଢାତ୍ମା କର୍ତାହମିତି ମନ୍ୟତେ ॥୩-୨୭॥
ପ୍ରକୃତେଃ-ପ୍ରକୃତିର, କ୍ରିୟମାଣାନି-କରାଯାଉଛି,ଗୁଣୈ-ଗୁଣଦ୍ୱାରା, କର୍ମାଣି-ସମସ୍ତ କର୍ମ, ସର୍ୱଶଃ-ସର୍ବତୋଭାବେ ।
ଅହଙ୍କାରବିମୁଢାତ୍ମା-ଅହଙ୍କାରରେ ମୋହିତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ (ଅଜ୍ଞାନୀ) ମନୁଷ୍ୟ, କର୍ତ୍ତା-କର୍ତ୍ତା, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଇତି-ଏପରି, ମନ୍ୟତେ-ମନେକରେ ।।
ସମସ୍ତ କର୍ମ ସର୍ବତୋଭାବେ ପ୍ରକୃତିର ଗୁଣମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କରାଯାଇଛି; କିନ୍ତୁ ଅହଂକାରରେ ମୋହିତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜକୁ 'ମୁଁ କର୍ତ୍ତା' ବୋଲି ମନେକରେ ।
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ତୁ ମହାବାହୋ ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗୟୋଃ ।
ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତ୍ତନ୍ତ ଇତି ମତ୍ୱା ନ ସଜ୍ଜତେ ॥୩-୨୮॥
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍-ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣୁଥିବା ମହାପୁରୁଷ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ମହାବାହୋ-ହେ ମହାବାହୁ!, ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗୟୋଃ-ଗୁଣ ବିଭାଗ ଓ କର୍ମ ବିଭାଗକୁ ।
ଗୁଣାଃ-ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ (ହିଁ), ଗୁଣେଷୁ-ଗୁଣରେ, ବର୍ତ୍ତନ୍ତେ-ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି, ଇତି-ବୋଲି, ମତ୍ୱା-ମନେକରି (ତହିଁରେ), ନ ସଜ୍ଜତେ-ଆସକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ।।
କିନ୍ତୁ ହେ ମହାବାହୁ! ଗୁଣ ବିଭାଗ ଓ କର୍ମ ବିଭାଗକୁ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣୁଥିବା ମହାପୁରୁଷ 'ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ହିଁ ଗୁଣରେ ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି' ବୋଲି ମନେକରି ତହିଁରେ ଅସକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ।
ପ୍ରକୃତେର୍ଗୁଣସମ୍ମୂଢାଃ ସଜ୍ଜନ୍ତେ ଗୁଣକର୍ମସୁ ।
ତାନକୃତ୍ସ୍ନବିଦୋ ମନ୍ଦାନ୍କୃତ୍ସ୍ନବିନ୍ନ ବିଚାଲୟେତ୍ ॥୩-୨୯॥
ପ୍ରକୃତେଃ-ପ୍ରକୃତି ଜନିତ, ଗୁଣସମ୍ମୁଢାଃ-ଗୁଣରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୋହିତ ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟ, ସଜ୍ଜନ୍ତେ-ଆସକ୍ତ ରହନ୍ତି, ଗୁଣକର୍ମସୁ-ଗୁଣ ଓ କର୍ମରେ ।
ତାନ୍-ସେହି, ଅକୃତ୍ସ୍ନବିଦଃ-ପୁର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଜାଣି ନ ଥିବା, ମନ୍ଦାନ୍-ମନ୍ଦବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ, କୃତ୍ସ୍ନବିତ୍-ପୁର୍ଣ୍ଣରୂପର ଜାଣିଥିବା ଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟ, ବିଚାଲୟେତ୍-ବିଚଳିତ ନ କରିବା ଉଚିତ ।।
ପ୍ରକୃତିଜନିତ ଗୁଣଦ୍ୱାରା ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୋହିତ ଅଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟ ଗୁଣ ଓ କର୍ମରେ ଆସକ୍ତ ରହନ୍ତି । ଅଳ୍ପଜ୍ଞ ତଥା ମନ୍ଦ ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ସେହି ଅଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କୁ ପୁର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଜାଣିଥିବା ଜ୍ଞାନୀ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚଳିତ ନ କରିବା ଉଚିତ ।
ମୟି ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ସଂନ୍ୟସ୍ୟାଧ୍ୟାତ୍ମଚେତସା ।
ନିରାଶୀର୍ନିର୍ମମୋ ଭୂତ୍ୱା ୟୁଧ୍ୟସ୍ୱ ବିଗତଜ୍ୱରଃ ॥୩-୩୦॥
ମୟି=ମୋତେ, ସର୍ୱାଣି-ସମସ୍ତ, କର୍ମାଣି-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମ, ସନ୍ୟସ୍ୟ-ଅର୍ପଣ କରି, ଅଧ୍ୟାତ୍ମଚେତସା-ବିବେକବତୀ ବୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ।
ନିରାଶୀଃ-କାମନାରହିତ, ନିର୍ମମଃ-ମମତାରହିତ, ଭୂତ୍ୱା-ହୋଇ, ୟୁଧ୍ୟସ୍ୱ-ଯଦ୍ଧରୂପକ, ବିଗତଜ୍ୱରଃ-ସନ୍ତାପରହିତ ।।
ତୁମେ ବିବେକବତୀ ବୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମ ମୋତେ ଅର୍ପଣ କରି କାମନା, ମମତା ଓ ସନ୍ତାପରହିତ ହୋଇ ଯୁଦ୍ଧରୂପକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ-କର୍ମ କର ।
ୟେ ମେ ମତମିଦଂ ନିତ୍ୟମନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ମାନବାଃ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବନ୍ତୋଽନସୂୟନ୍ତୋ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ତେଽପି କର୍ମଭିଃ ॥୩-୩୧॥
ୟେ-ଯେଉଁ, ମେ-ମୋର, ମତମିଦଂ=ମତମ୍+ଇଦମ୍=ମତମ୍-ମତକୁ, ଇଦମ୍-ଏହି, ନିତ୍ୟମ୍-ସର୍ବଦା, ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି-ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି, ମାନବାଃ-ମନୁଷ୍ୟମାନେ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବନ୍ତଃ-ଶ୍ରଦ୍ଧାପୂର୍ବକ, ଅନସୂୟନ୍ତଃ-ଦୋଷଦୃଷ୍ଟିରହିତ ହୋଇ, ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଆନ୍ତି, ତେ-ସେମାନେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, କର୍ମଭିଃ- ସମସ୍ତ କର୍ମବନ୍ଧନରୁ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଦୋଷଦୃଷ୍ଟିରହିତ ହୋଇ ଶ୍ରଦ୍ଧାପୂର୍ବକ ମୋର ଏହି (ପୂର୍ବ ଶ୍ଳୋକରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ) ମତ ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି, ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତ କର୍ମ ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଆନ୍ତି ।
ୟେ ତ୍ୱେତଦଭ୍ୟସୂୟନ୍ତୋ ନାନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ମେ ମତମ୍ ।
ସର୍ୱଜ୍ଞାନବିମୂଢାଂସ୍ତାନ୍ୱିଦ୍ଧି ନଷ୍ଟାନଚେତସଃ ॥୩-୩୨॥
ୟେ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ତ୍ୱେତଦଭ୍ୟସୂୟନ୍ତୋ=ତୁ+ଏତଦ୍+ଅଭ୍ୟସୂୟନ୍ତଃ= ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଏତଦ୍-ଏହି, ଅଭ୍ୟସୂୟନ୍ତଃ-ଦୋଷଦୃଷ୍ଟି, ମେ-ମୋର, ମତମ୍-ମତ ପ୍ରତି ।
ସର୍ୱଜ୍ଞାନବିମୂଢାଂସ୍ତାନ୍ୱିଦ୍ଧି=ସର୍ବଜ୍ଞାନବିମୂଢାନ୍+ତାନ୍+ବିଦ୍ଧି= ସର୍ବଜ୍ଞାନବିମୂଢାନ୍-ସର୍ବଜ୍ଞାନବିମୂଢ଼, ତାନ୍-ସେହି, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ନଷ୍ଟାନ୍-ନଷ୍ଟ ହୋଇଛନ୍ତି ବୋଲି, ଅଚେତସଃ-ଅବିବେକୀ ମନୁଷ୍ୟ
କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ମୋର ଏହି ମତ ପ୍ରତି ଦୋଷଦୃଷ୍ଟି କରି ଏହାକୁ ପାଳନ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ସେହି ସର୍ବଜ୍ଞାନବିମୂଢ଼ ଅବିବେକୀ ମନୁଷ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହୋଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଜାଣ ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନଙ୍କର ପତନ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ।
ସଦୃଶଂ ଚେଷ୍ଟତେ ସ୍ୱସ୍ୟାଃ ପ୍ରକୃତେର୍ଜ୍ଞାନବାନପି ।
ପ୍ରକୃତିଂ ୟାନ୍ତି ଭୂତାନି ନିଗ୍ରହଃ କିଂ କରିଷ୍ୟତି ॥୩-୩୩॥
ସଦୃଶଂ-ଅନୁସାରେ, ଚେଷ୍ଟତେ, କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି, ସ୍ୱସ୍ୟାଃ-ନିଜର, ପ୍ରକୃତିମ୍-ପ୍ରକୃତିକୁ, ଜ୍ଞାନବାନ୍-ଜ୍ଞାନୀ ମହାପୁରୁଷ, ଅପି- ମଧ୍ୟ ।
ପ୍ରକୃତିଂ-ପ୍ରକୃତିକୁ, ୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ନିଗ୍ରହଃ-ନିଗ୍ରହ, କିଂ-କଅଣ, କରିଷ୍ୟତି-କରିବ ।।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ନିଜ ପ୍ରକୃତି ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏପରିକି ଜ୍ଞାନୀ ମହାପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ନିଜ ପ୍ରକୃତି ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି, ତେବେ ଏଥିରେ କାହାର ନିଗ୍ରହ କଅଣ କାମ କରିବ?
ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟାର୍ଥେ ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ବ୍ୟବସ୍ଥିତୌ ।
ତୟୋର୍ନ ବଶମାଗଚ୍ଛେତ୍ତୌ ହ୍ୟସ୍ୟ ପରିପନ୍ଥିନୌ ॥୩-୩୪॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟର, ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟ ଅର୍ଥେ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅର୍ଥରେ, ରାଗଦ୍ୱେଷୌ-ରାଗ ଓ ଦ୍ୱେଷ, ବ୍ୟବସ୍ଥିତୌ- ବ୍ୟବସ୍ଥାଅନୁସାରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ତୟୋଃ- ଏ ଦୁଇଟିର, ନ-ନାହିଁ, ବଶମ୍- ବଶୀଭୂତ, ଆଗଚ୍ଛେତ୍-ହେବା ଅନୁଚିତ, ତୌ-ଏ ଦୁଇଟି, ହି-କାରଣ, ଅସ୍ୟ- ଏହାର, ପରିପନ୍ଥିନୌ- ବିଘ୍ନକାରୀ ଶତ୍ରୁ ଅଟନ୍ତି ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅର୍ଥରେ (ପ୍ରତ୍ୟେକ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ନିଜ ନିଜ ବିଷୟରେ) ମନୁଷ୍ୟର ରାଗ ଓ ଦ୍ୱେଷ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ (ଅନୁକୂଳତା ଓ ପ୍ରତିକୂଳତାକୁ ନେଇ) ଅବସ୍ଥିତ । ମନୁଷ୍ୟ ଏ ଦୁଇଟିର ବଶୀଭୂତ ହେବ ଅନୁଚିତ; କାରଣ ଏ ଦୁଇଟିଯାକ ତାହାର ପରମାର୍ଥିକ ମାର୍ଗରେ ବିଘ୍ନକାରୀ ଶତ୍ରୁ ଅଟନ୍ତି ।
ଶ୍ରେୟାନ୍ ସ୍ୱଧର୍ମୋ ବିଗୁଣଃ ପରଧର୍ମାତ୍ ସ୍ୱନୁଷ୍ଠିତାତ୍ ।
ସ୍ୱଧର୍ମେ ନିଧନଂ ଶ୍ରେୟଃ ପରଧର୍ମୋ ଭୟାବହଃ ॥୩-୩୫॥
ଶ୍ରେୟାନ୍-ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ସ୍ୱଧର୍ମୋ-ସ୍ୱଧର୍ମ, ବିଗୁଣଃ-ସ୍ୱଳ୍ପ ଗୁଣଯୁକ୍ତ, ପରଧର୍ମାତ୍-ପରଧର୍ମ ଅପେକ୍ଷା, ସ୍ୱନୁଷ୍ଠିତାତ୍-ଉତ୍ତମରୂପେ ଆଚରିତ ।
ସ୍ୱଧର୍ମେ-ସ୍ୱଧର୍ମରେ, ନିଧନଂ-ନିଧନ, ଶ୍ରେୟଃ, କଲ୍ୟାଣକାରକ, ପରଧର୍ମୋ-ପରଧର୍ମ, ଭୟାବହଃ-ଭୟାବହଃ ।।
ଉତ୍ତମରୂପେ ଆଚରିତ ପରଧର୍ମ ଅପେକ୍ଷା ସ୍ୱଳ୍ପଗୁଣଯୁକ୍ତ ସ୍ୱଧର୍ମ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ସ୍ୱଧର୍ମରେ ନିଧନ ବରଂ କଲ୍ୟାଣକାରକ, କିନ୍ତୁ ପରଧର୍ମ ଭୟାବହ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଅଥ କେନ ପ୍ରୟୁକ୍ତୋଽୟଂ ପାପଂ ଚରତି ପୂରୁଷଃ ।
ଅନିଚ୍ଛନ୍ନପି ବାର୍ଷ୍ଣେୟ ବଲାଦିବ ନିୟୋଜିତଃ ॥୩-୩୬॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ-ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ, ଅଥ-ପୁଣି, ପ୍ରୟୁକ୍ତଃ-ପ୍ରେରିତ ହୋଇ, ଅୟଂ-ଏହି, ପାପଂ-ପାପ, ଚରତି-ପାପାଚରଣ କରେ, ପୁରୁଷଃ-ମନୁଷ୍ୟ ।
ଅନିଚ୍ଛନ୍ ଅପି-ଅନିଚ୍ଛା ସତ୍ତ୍ୱେ, ବାଷ୍ଣେୟ-ହେ ବାଷ୍ଣେୟ, ବଲାତ୍-ବଳପୂର୍ବକ, ଇବ ନିୟୋଜିତଃ-ନିୟୋଜିତ କଲାପରି ।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ, ହେ ବାଷ୍ଣେୟ! ଅଚିଚ୍ଛା ସତ୍ତ୍ୱେ ବଳପୂର୍ବକ ନିୟୋଜିତ କଲାପରି କାହାଦ୍ୱାରା ପ୍ରେରିତ ହୋଇ ମନୁଷ୍ୟ ପାପାଚରଣ କରେ?
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
କାମ ଏଷ କ୍ରୋଧ ଏଷ ରଜୋଗୁଣସମୁଦ୍ଭବଃ ।
ମହାଶନୋ ମହାପାପ୍ମା ବିଦ୍ଧ୍ୟେନମିହ ବୈରିଣମ୍ ॥୩-୩୭॥
କାମ-କାମନା, ଏଷ-ଏହି, କ୍ରୋଧ-କ୍ରୋଧ, ଏଷ-ଏହି କାମନା, ରଜୋଗୁଣସମୁଦ୍ଭବଃ-ରଜ ଗୁଣରେ ଉଦ୍ଭବ ।
ମହାଶନୋ-ସର୍ବଗ୍ରାସୀ, ମହାପାପ୍ମା-ମହାପାପୀ, ବିଦ୍ଧ୍ୟେନମିହ=ବିଦ୍ଧି+ଏନମ୍+ଇହ= ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ଏନମ୍-ଏହାକୁ, ଇହ-ଏ ବିଷୟରେ, ବୈରିଣମ୍-ଶତ୍ରୁ ।।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ, ରଜୋଗୁଣରୁ ଉଦ୍ଭବ ଏହି କାମ ଅର୍ଥାତ୍ କାମନା ହିଁ ପାପର କାରଣ । ଏହି କାମ ହିଁ କ୍ରୋଧରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ । ଏହ ସର୍ପଗ୍ରାସୀ ଓ ମହାପାପୀ । ଏ ବିଷୟରେ ତୁମେ ଏହାକୁ ଶତ୍ରୁ ବୋଲି ଜାଣ ।
ଧୂମେନାବ୍ରିୟତେ ବହ୍ନିର୍ୟଥାଦର୍ଶୋ ମଲେନ ଚ ।
ୟଥୋଲ୍ବେନାବୃତୋ ଗର୍ଭସ୍ତଥା ତେନେଦମାବୃତମ୍ ॥୩-୩୮॥
ଧୁମେନ-ଧୁଆଁ ଦ୍ୱାରା, ଆବ୍ରିୟତେ-ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ, ବହ୍ନିଃ-ଅଗ୍ନି, ଯଥା-ଯେପରି, ଆଦର୍ଶଃ-ଦର୍ପଣ, ମଲେନ-ମଳିଦ୍ୱାରା, ଚ-ଓ ।
ଯଥା-ଯେପରି, ଉଲବେନ୍-ଜରାୟୁଦ୍ୱାରା, ଆବୃତଃ-ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ, ଗର୍ଭଃ-ଗର୍ଭ, ତଥା-ସେହିପରି, ତେନ-ସେହି କାମନାଦ୍ୱାରା, ଇଦମ୍-ଏହି, ଆବୃତମ୍-ଆବୃତ ହୋଇଛି ।।
ଯେପରି ଧୂଆଁଦ୍ୱାରା ଅଗ୍ନି ଓ ମଳିଦ୍ୱାରା ଦର୍ପଣ ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯେପରି ଜରାୟୁଦ୍ୱାରା ଗର୍ଭ ଆବୃତ ହୋଇ ରହେ, ଠିକ୍ ସେହିପରି କାମନାଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନ (ବିବେକ) ଆବୃତ ହୋଇ ରହେ ।
ଆବୃତଂ ଜ୍ଞାନମେତେନ ଜ୍ଞାନିନୋ ନିତ୍ୟବୈରିଣା ।
କାମରୂପେଣ କୌନ୍ତେୟ ଦୁଷ୍ପୂରେଣାନଳେନ ଚ ॥୩-୩୯॥
ଆବୃତଂ- ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇଛି, ଜ୍ଞାନମ୍-ଜ୍ଞାନ, ଏତେନ-ଏହି, ଜ୍ଞାନିନୋ- ବିବେକୀମାନଙ୍କର, ନିତ୍ୟବୈରିଣା- ନିତ୍ୟବୈରୀଦ୍ୱାରା ।
କାମରୂପେଣ- କାମନାରୂପକ, କୌନ୍ତେୟ- ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ!, ଦୁଷ୍ପୂରେଣ- ଦୁଷ୍ପୂରଣୀୟ (ଦୁଷ୍ପୂର- ଯାହା ସହଜରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇନପାରେ), ଅନଳେନ- ଅଗ୍ନି ସଦୃଶ, ଚ- ଏବଂ ।।
ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ! ଅଗ୍ନି ସଦୃଶ ଦୁଷ୍ପୂରଣୀୟ ଏବଂ ବିବେକୀମାନଙ୍କର ନିତ୍ୟ ବୈରୀ ଏହି କାମନାଦ୍ୱାରା ମନୁଷ୍ୟର ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଥାତ୍ ବିବେକ ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇଛି ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନୋ ବୁଦ୍ଧିରସ୍ୟାଧିଷ୍ଠାନମୁଚ୍ୟତେ ।
ଏତୈର୍ୱିମୋହୟତ୍ୟେଷ ଜ୍ଞାନମାବୃତ୍ୟ ଦେହିନମ୍ ॥୩-୪୦॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ, ମନଃ-ମନ, ବୁଦ୍ଧିଃ-ବୁଦ୍ଧି, ଅସ୍ୟ-ଏହି କାମନାର, ଅଧିଷ୍ଠାନମ୍-ବାସସ୍ଥାନ, ଉଚ୍ୟତେ-କୁହାଯାଇଛି ।
ଏତୈଃ-ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା, ବିମୋହୟତି-ମୋହିତ କରିଦିଏ, ଏଷଃ-ଏହି କାମନା, ଜ୍ଞାନମ୍-ଜ୍ଞାନକୁ, ଆବୃତ୍ୟ-ଆଚ୍ଛାଦିତ କରି, ଦେହିନମ୍-ଦେହାଭିମାନୀ ମନୁଷ୍ୟକୁ ।।
କାମନାର ବାସସ୍ଥାନ ଭାବରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ, ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧିକୁ ବିବେଚନା କରାଯାଇଛି । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନକୁ ଆଚ୍ଛାଦିତ କରି ଦେହାଭିମାନୀ ମନଷ୍ୟକୁ ମୋହିତ କରିଦିଏ ।
ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱମିନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟାଦୌ ନିୟମ୍ୟ ଭରତର୍ଷଭ ।
ପାପ୍ମାନଂ ପ୍ରଜହି ହ୍ୟେନଂ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନନାଶନମ୍ ॥୩-୪୧॥
ତସ୍ମାତ୍=ତେଣୁ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କୁ, ଆଦୌ-ସର୍ବ ପ୍ରଥମେ, ନିୟମ୍ୟ-ବଶୀଭୁତ କରି, ଭରତର୍ଷଭ-ହେ ଭରତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ!।
ପାପ୍ମାନଂ-ମହାପାପୀ କାମକୁ, ପ୍ରଜହି-ବଳପୂର୍ବକ ବିନାଶ କର, ହି-ଅବଶ୍ୟ, ଏନମ୍-ଏହି, ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନନାଶନମ୍-ଜ୍ଞାନ ଓ ବିଜ୍ଞାନର ବିନାଶକାରୀ ।।
ତେଣୁ ହେ ଭରତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ! ତୁମେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କୁ ବଶୀଭୂତ କରି ଜ୍ଞାନ ଓ ବିଜ୍ଞାନର ବିନାଶକାରୀ ମହାପାପୀ କାମକୁ ଅବଶ୍ୟ ବଳପୂର୍ବକ ବିନାଶ କର ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପରାଣ୍ୟାହୁରିନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟଃ ପରଂ ମନଃ ।
ମନସସ୍ତୁ ପରା ବୁଦ୍ଧିର୍ୟୋ ବୁଦ୍ଧେଃ ପରତସ୍ତୁ ସଃ ॥୩-୪୨॥
ଏବଂ ବୁଦ୍ଧେଃ ପରଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ସଂସ୍ତଭ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଜହି ଶତ୍ରୁଂ ମହାବାହୋ କାମରୂପଂ ଦୁରାସଦମ୍ ॥୩-୪୩॥
।।୩-୪୨।।ର ଅନ୍ୱୟ:-
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ, ପରାଣି-ପର, ଆହୁଃ-କୁହାଯାଏ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟଃ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା, ପରଂ-ପର, ମନଃ-ମନ ।
ମନସଃ-ମନ ଅପେକ୍ଷା, ତୁ-ମଧ୍ୟ, ପରା-ପର, ବୁଦ୍ଧିଃ-ବୁଦ୍ଧି, ଯଃ-ଯିଏ, ବୁଦ୍ଧେଃ-ବୁଦ୍ଧି ଅପେକ୍ଷା, ପରତଃ-ପର, ତୁ-ମଧ୍ୟ, ସଃ-ସେ ହେଉଛି କାମ ।।
।।୩-୪୩।।ର ଅନ୍ୱୟ:-
ଏବଂ-ଏହି ପ୍ରକାର, ବୁଦ୍ଧେଃ-ବୁଦ୍ଧିରୁ, ପରଂ-ପରକୁ (କାମ), ବୁଦ୍ଧ୍ୱା-ଜାଣି, ସଂସ୍ତଭ୍ୟ-ବଶୀଭୂତ କରି, ଆତ୍ମନା-ନିଜଦ୍ୱାରା, ଆତ୍ମନା-ନିଜକୁ ।
ଜହି-ମାରିଦିଏ, ଶତ୍ରୁଂ-ଶତ୍ରୁକୁ, ମହାବାହୋ-ହେ ମହାବାହୁ!, କାମରୂପଂ- କାମରୂପକ, ଦୁରାସଦମ୍-ଦୁର୍ଜୟ ।।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ (ସ୍ଥୁଳ ଶରୀର ଅପେକ୍ଷା) ପର (ଶ୍ରେଷ୍ଠ,ସବଳ, ପ୍ରକାଶକ, ବ୍ୟାପକ ତଥା ସୂକ୍ଷ୍ମ) କୁହାଯାଏ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ମନ ହେଉଛି ପର, ମନ ଅପେକ୍ଷା ବୁଦ୍ଧି ହେଉଛି ପର, ବୁଦ୍ଧି ଅପେକ୍ଷା ସେ (କାମ) ହେଉଛି ପର । ଏହି ପ୍ରକାରେ ବୁଦ୍ଧିରୁ ପର (କାମକୁ) ଜାଣି ନିଜଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ ବଶୀଭୂତ କରି ହେ ମହାବାହୁ! ତୁମେ କାମରୂପକ ଏହି ଦୁର୍ଜୟ ଶତ୍ରୁକୁ ମାରିଦିଅ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
କର୍ମୟୋଗୋ ନାମ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୩॥
ଚତୁର୍ଥ ଅଧ୍ୟାୟ - ଜ୍ଞାନକର୍ମସଂନ୍ୟାସ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଚତୁର୍ଥୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଜ୍ଞାନକର୍ମସଂନ୍ୟାସୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଇମଂ ବିବସ୍ୱତେ ୟୋଗଂ ପ୍ରୋକ୍ତବାନହମବ୍ୟୟମ୍ ।
ବିବସ୍ୱାନ୍ମନବେ ପ୍ରାହ ମନୁରିକ୍ଷ୍ୱାକବେଽବ୍ରବୀତ୍ ॥୪-୧॥
ଇମଂ-ଏହି, ବିବସ୍ୱତେ-ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ, ୟୋଗଂ-ଯୋଗ, ପ୍ରୋକ୍ତବାନ୍-କହିଥିଲି, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବିନାଶୀ ।
ବିବସ୍ୱାନ୍-ସୂର୍ଯ୍ୟ, ମନବେ-ମନୁଙ୍କୁ, ପ୍ରାହ-କହିଲେ, ମନୁଃ-ମନୁ, ଇକ୍ଷ୍ୱାକବେ-ରାଜା ଇକ୍ଷ୍ୱାକୁଙ୍କୁ, ଅବ୍ରବିତ୍-କହିଲେ ।।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ, "ମୁଁ ଏହି ଅବିନାଶୀ ଯୋଗ (କର୍ମ ଯୋଗ) ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ କହିଥିଲି । ସୂର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ବୈବସ୍ୱତ ମନୁଙ୍କୁ ଏବଂ ମନୁ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ରାଜା ଇକ୍ଷ୍ୱାକୁଙ୍କୁ କହିଲେ ।
ଏବଂ ପରମ୍ପରାପ୍ରାପ୍ତମିମଂ ରାଜର୍ଷୟୋ ବିଦୁଃ ।
ସ କାଳେନେହ ମହତା ୟୋଗୋ ନଷ୍ଟଃ ପରନ୍ତପ ॥୪-୨॥
ଏବଂ-ଏହିପରି, ପରମ୍ପରାପ୍ରାପ୍ତମ୍-ପରମ୍ପରା କ୍ରମେ ପ୍ରାପ୍ତ, ଇମଂ-ଏହି କର୍ମ ଯୋଗକୁ, ରାଜର୍ଷୟୋ-ରାଜର୍ଷିମାନେ, ବିଦୁଃ-ଜାଣିଲେ ।
ସ-ସେହି, ମହତା କାଳେନ-ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହୋଇଯିବାରୁ, ଇହ-ଏହି ମନୁଷ୍ୟ ଲୋକରେ, ଯୋଗୋ-ଯୋଗ, ନଷ୍ଟଃ-ଲୁପ୍ତପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଗଲା, ପରନ୍ତପ-ହେ ପରନ୍ତପ!
ହେ ପରନ୍ତପ! ଏହିପରି ପରମ୍ପରା କ୍ରମେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିବା ଏହି କର୍ମଯୋଗକୁ ରାଜର୍ଷିମାନେ ଜାଣିଲେ । କିନ୍ତୁ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହୋଇଯିବାରୁ ସେହି ଯୋଗ ମନୁଷ୍ୟଲୋକରେ ଲୁପ୍ତପ୍ରାୟ ହୋଇଗଲା ।"
ସ ଏବାୟଂ ମୟା ତେଽଦ୍ୟ ୟୋଗଃ ପ୍ରୋକ୍ତଃ ପୁରାତନଃ ।
ଭକ୍ତୋଽସି ମେ ସଖା ଚେତି ରହସ୍ୟଂ ହ୍ୟେତଦୁତ୍ତମମ୍ ॥୪-୩॥
ସଃ, ଏବ-ସେହି, ଅୟଂ-ଏହି, ମୟା-ମୋଦ୍ୱାରା, ତେ-ତୁମକୁ ଅଦ୍ୟ-ଆଜି, ୟୋଗଃ-ଯୋଗ, ପୁରାତନଃ-ପୁରୁଣା ।
ଭକ୍ତଃ-ଭକ୍ତ, ଅସି ସଖା-ପ୍ରିୟ ସଖା, ମେ-ମୋର, ଚ-ଏବଂ, ଇତି-ତେଣୁ, ରହସ୍ୟଂ-ରହସ୍ୟ, ହି-କାରଣ, ଏତତ୍-ଏହା, ଉତ୍ତମମ୍-ଅତି ଉତ୍ତମ ।
ତୁମେ ମୋର ଭକ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରିୟ ସଖା, ତେଣୁ ସେହି ପୁରାତନ ଯୋଗ ଆଜି ମୁଁ ତୁମକୁ କହିଲି; କାରଣ ଏହା ଅତି ଉତ୍ତମ ରହସ୍ୟ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଅପରଂ ଭବତୋ ଜନ୍ମ ପରଂ ଜନ୍ମ ବିବସ୍ୱତଃ ।
କଥମେତଦ୍ୱିଜାନୀୟାଂ ତ୍ୱମାଦୌ ପ୍ରୋକ୍ତବାନିତି ॥୪-୪॥
ଅର୍ଜୁନ କହଲେ: ଅପରଂ- ଏବେ ହୋଇଛି, ଭବତୋ-ଆପଣଙ୍କ, ଜନ୍ମ-ଜନ୍ମ, ପରଂ-ବହୁତ ପୂର୍ବରୁ ହୋଇଛି, ବିବସ୍ୱତଃ-ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ।
କଥମ୍-କିପରି, ଏତତ୍-ଏହି ଯୋଗ, ବିଜାନିୟାମ୍-ଜାଣିବି, ତ୍ୱମ୍-ଆପଣ ହିଁ, ଆଦୌ-ସୃଷ୍ଟି ଆରମ୍ଭରେ, ପ୍ରୋକ୍ତବାନ୍-କହିଥିଲେ, ଇତି-ବୋଲି (ମୁଁ) ।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ-ଆପଣଙ୍କ ଜନ୍ମ ତ ଏବେ ହୋଇଛି ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଜନ୍ମ ତ ବହୁତ ପୂର୍ବରୁ ହୋଇଛି, ତେଣୁ ଆପଣ ହିଁ ସୃଷ୍ଟି ଆରମ୍ଭରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଏହି ଯୋଗ ବିଷୟରେ କହିଥିଲେ ବୋଲି ମୁଁ କିପରି ଜାଣିବି ?
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ବହୂନି ମେ ବ୍ୟତୀତାନି ଜନ୍ମାନି ତବ ଚାର୍ଜୁନ ।
ତାନ୍ୟହଂ ବେଦ ସର୍ୱାଣି ନ ତ୍ୱଂ ବେତ୍ଥ ପରନ୍ତପ ॥୪-୫॥
ବହୂନି-ଅନେକ, ମେ-ମୋର, ବ୍ୟତୀତାନି-ବିତିଗଲାଣି, ଜନ୍ମାନି-ଜନ୍ମ, ତବ-ତୁମର, ଚ-ଓ ଅର୍ଜୁନ ।
ତାନି-ସେ, ଅହଂ-ମୁଁ, ବେଦ-ଜାଣେ, ସର୍ୱାଣି-ସେ ସବୁ, ନ-ନାହିଁ, ତ୍ୱଂ-ତୁମେ, ବେତ୍ଥ-ଜାଣ ନାହିଁ ପରନ୍ତପ-ପରନ୍ତପ ।।
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ କହିଲେ, "ହେ ପରନ୍ତପ ଅର୍ଜୁନ!ତୁମର ଓ ମୋର ଅନେକ ଜନ୍ମ ବିତିଗଲାଣି । ସେ ସବୁକୁ ମୁଁ ଜାଣେ, କିନ୍ତୁ ତୁମେ ଜାଣ ନାହିଁ ।"
ଅଜୋଽପି ସନ୍ନବ୍ୟୟାତ୍ମା ଭୂତାନାମୀଶ୍ୱରୋଽପି ସନ୍ ।
ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାମଧିଷ୍ଠାୟ ସମ୍ଭବାମ୍ୟାତ୍ମମାୟୟା ॥୪-୬॥
ଅଜଃ-ମୁଁ, ଅପି ସନ୍-ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ଅବ୍ୟୟାତ୍ମା-ଅବିନାଶୀ ସ୍ୱରୂପ, ଭୂତାନାମ-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର, ଈଶ୍ୱରଃ-ଈଶ୍ୱରମ, ଅପି ସନ୍-ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ।
ମୁଁ ଅଜ ଓ ଅବିନାଶୀସ୍ୱରୂପ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତଥା ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଈଶ୍ୱର ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନିଜ ପ୍ରକୃତିକୁ ଅଧୀନ କରି ନିଜର ଯୋଗମାୟା ବଳରେ ପ୍ରକଟ ହୁଏ ।
ୟଦା ୟଦା ହି ଧର୍ମସ୍ୟ ଗ୍ଲାନିର୍ଭବତି ଭାରତ ।
ଅଭ୍ୟୁତ୍ଥାନମଧର୍ମସ୍ୟ ତଦାତ୍ମାନଂ ସୃଜାମ୍ୟହମ୍ ॥୪-୭॥
ଯଦା ଯଦା-ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସମୟରେ, ହି-ହିଁ, ଧର୍ମସ୍ୟ-ଧର୍ମର, ଗ୍ଲାନିଃ-ହାନି, ଭବତି-ହୁଏ, ଭାରତ-ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ ।
ଅଭ୍ୟୁତ୍ଥାନମ୍-ବୃଦ୍ଧି, ଅଧର୍ମସ୍ୟ-ଅଧର୍ମର, ତଦା-ସେତେବେଳେ, ଆତ୍ମାନମ୍-ନିଜକୁ, ସୃଜାମି-ପ୍ରକଟ କରେ, ଅହଂ-ନିଜକୁ ।।
ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସମୟରେ ଧର୍ମର ହାନି ହୁଏ ଓ ଅଧର୍ମର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ହିଁ ମୁଁ ନିଜକୁ ସାକାରରୂପରେ ପ୍ରକଟ କରେ ।
ପରିତ୍ରାଣାୟ ସାଧୂନାଂ ବିନାଶାୟ ଚ ଦୁଷ୍କୃତାମ୍ ।
ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥାୟ ସମ୍ଭବାମି ୟୁଗେ ୟୁଗେ ॥୪-୮॥
ପରିତ୍ରାଣାୟ-ରକ୍ଷା କରିବା ନିମନ୍ତେ, ସାଧୂନାଂ-ସାଧୁମାନଙ୍କୁ, ବିନାଶାୟ-ବିନାଶ କରିବା ନିମନ୍ତେ, ଚ-ଏବଂ, ଦୁଷ୍କୃତାମ୍-ପାପାଚାରୀମାନଙ୍କୁ ।
ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥାୟ-ଉତ୍ତମରୂପେ ଧର୍ମ ସ୍ଥାପନ କରିବା ନିମନ୍ତେ, ସମ୍ଭମାମି-ପ୍ରକଟ ହେଉଥାଏ, ୟୁଗେ ୟୁଗେ-ଯୁଗେ ଯୁଗେ ।।
ସାଧୁମାନଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବା, ପାପାଚାରୀମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବା ଓ ଉତ୍ତମରୂପେ ଧର୍ମ ସ୍ଥାପନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ମୁଁ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ପ୍ରକଟ ହେଉଥାଏ ।
ଜନ୍ମ କର୍ମ ଚ ମେ ଦିବ୍ୟମେବଂ ୟୋ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଦେହଂ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନୈତି ମାମେତି ସୋଽର୍ଜୁନ ॥୪-୯॥
ଜନ୍ମ-ଜନ୍ମ, କର୍ମ-କର୍ମ, ଚ-ଓ, ମେ-ମୋର, ଦିବ୍ୟମ୍-ଦିବ୍ୟ, ଏବଂ-ଏ କଥା, ୟୋ-ଯେଉଁ, ବେତ୍ତି-ଜାଣିଥାଏ (ସ୍ୱୀକାର କରିଥାଏ), ତତ୍ତ୍ୱତଃ-ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ତ୍ୟାଗ କରି, ଦେହଂ-ଦେହ, ପୁନର୍ଜନ୍ମ-ପୁନର୍ଜନ୍ମ, ନ ଏତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଏତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ସଃ-ସେ, ଅର୍ଜୁନଃ-ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ମୋର ଜନ୍ମ ଓ କର୍ମ ଦିବ୍ୟ । ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଏ କଥା ଜାଣିଥାଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ସ୍ୱୀକାର କରେ, ସେ ଦେହ ତ୍ୟାଗ କରି ଆଉ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧା ମନ୍ମୟା ମାମୁପାଶ୍ରିତାଃ ।
ବହବୋ ଜ୍ଞାନତପସା ପୂତା ମଦ୍ଭାବମାଗତାଃ ॥୪-୧୦॥
ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧା-ରାଗ, ଭୟ ଓ କ୍ରୋଧରୁ ସର୍ବଦା ରହିତ, ମନ୍ମୟାଃ-ମୋଠାରେ ତଲ୍ଲୀନଚିତ୍ତ, ମାମ୍-ମୋର, ଉପାଶ୍ରିତାଃ-ଆଶ୍ରିତ ।
ବହବଃ-ଅନେକ (ଭକ୍ତ), ଜ୍ଞାନତପସା-ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ତପଦ୍ୱାରା,ପୁତା-ପବିତ୍ର ହୋଇଥିବା, ମଦ୍ଭାବମ୍-ମୋର ସ୍ୱରୂପକୁ, ଆଗତାଃ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ରାଗ (ଆସକ୍ତି), ଭୟ ଓ କ୍ରୋଧ ବିବର୍ଜିତ, କେବଳ ମୋ'ଠାରେ ତଲ୍ଲୀନଚିତ୍ତ, ମୋର ଆଶ୍ରିତ ତଥା ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ତପରେ ପବିତ୍ର ହୋଇଥିବା ଅନେକ ଭକ୍ତ ମୋର ଭାବ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ୱରୂପକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ୟେ ୟଥା ମାଂ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ତାଂସ୍ତଥୈବ ଭଜାମ୍ୟହମ୍ ।
ମମ ବର୍ତ୍ମାନୁବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟାଃ ପାର୍ଥ ସର୍ୱଶଃ ॥୪-୧୧॥
ୟେ-ଯେ, ୟଥା-ଯେପରି, ମାଂ-ମୋର, ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ-ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ତାଂସ୍ତଥୈବ=ତାନ୍+ତଥା+ଏବ= ତାନ୍-ସେମାନଙ୍କୁ, ତଥା ଏବ-ସେହିପରି, ଭଜାମି-ଆଶ୍ରୟ ଦିଏ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।
ମମ- ମୋର, ବର୍ତ୍ମ-ମାର୍ଗ, ଅନୁବର୍ତ୍ତନ୍ତେ-ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି, ମନୁଷ୍ୟାଃ-ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ (ପୃଥାନନ୍ଦନ),
ସର୍ୱଶ୍ୱଃ-ସର୍ବ ଭାବରେ ।।
ହେ ପୃଥାନନ୍ଦନ! ମୋର ଭକ୍ତମାନେ ଯେଉଁପରି ଭାବରେ ମୋର ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ମୁଁ ସେହିପରି ସେମାନଙ୍କୁ ଆଶ୍ରୟ ଦିଏ; କାରଣ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବ ଭାବରେ ମୋର ମାର୍ଗ ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି ।
କାଙ୍କ୍ଷନ୍ତଃ କର୍ମଣାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ୟଜନ୍ତ ଇହ ଦେବତାଃ ।
କ୍ଷିପ୍ରଂ ହି ମାନୁଷେ ଲୋକେ ସିଦ୍ଧିର୍ଭବତି କର୍ମଜା ॥୪-୧୨॥
କାଙ୍କ୍ଷନ୍ତଃ-ଇଚ୍ଛା କରୁଥିବା (ମନୁଷ୍ୟ), କର୍ମଣାଂ- କର୍ମମାନଙ୍କର, ସିଦ୍ଧିଂ-ସିଦ୍ଧି, ୟଜନ୍ତ-ଉପାସନା କରନ୍ତି, ଇହ-ଏହି, ଦେବତାଃ-ଦେବଗଣ ।
କ୍ଷିପ୍ରଂ-ଶୀଘ୍ର, ହି-କାରଣ, ମାନୁଷେ ଲୋକେ-ମନୁଷ୍ୟ ଲୋକରେ, ସିଦ୍ଧିଃ-ସିଦ୍ଧି, ଭବତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, କର୍ମଜା-କର୍ମଜନିତ ।।
କର୍ମଜନିତ ସିଦ୍ଧି ଇଚ୍ଛା କରୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ଦେବଗଣଙ୍କର ଉପାସନା କରନ୍ତି; କାରଣ ମନୁଷ୍ୟଲୋକରେ କର୍ମଜିନିତ ସିଦ୍ଧି ଶୀଘ୍ର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟଂ ମୟା ସୃଷ୍ଟଂ ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗଶଃ ।
ତସ୍ୟ କର୍ତାରମପି ମାଂ ବିଦ୍ଧ୍ୟକର୍ତାରମବ୍ୟୟମ୍ ॥୪-୧୩॥
ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟଂ-ଚାରିବର୍ଣ୍ଣ, ମୟା-ମୋଦ୍ୱାରା,ସୃଷ୍ଟଂ-ରଚନା କରାଯାଇଛି, ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗଶଃ-ଗୁଣ ଓ କର୍ମର ବିଭାଗ ଅନୁଯାୟୀ ।
ତସ୍ୟ-ତାହାର, କର୍ତାରମ୍ ଅପି-କର୍ତ୍ତା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ମାଂ-ମୋତେ, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ଅକର୍ତ୍ତାରମ୍-ଅକର୍ତ୍ତା, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବ୍ୟୟ ପରମେଶ୍ୱର ।।
ନ ମାଂ କର୍ମାଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ନ ମେ କର୍ମଫଲେ ସ୍ପୃହା ।
ଇତି ମାଂ ୟୋଽଭିଜାନାତି କର୍ମଭିର୍ନ ସ ବଧ୍ୟତେ ॥୪-୧୪॥
ନ ମାମ୍-ନୁହେଁ ମୋତେ, କର୍ମାଣି-କର୍ମଗୁଡ଼ିକ, ଲିମ୍ଫନ୍ତି-ଲିପ୍ତ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ନ-ନାହିଁ, ମେ-ମୋର, କର୍ମଫଳେ-କର୍ମଫଳରେ, ସ୍ପୃହା-ସ୍ପୃହା ।
ଇତି-ଏହିଭଳି, ମାଂ-ମୋତେ, ୟଃ ଅଭିଜାନାତି-ଯିଏ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣିଥାଏ, କର୍ମଭିଃ-କର୍ମମାନଙ୍କର, ନ-ନୁହଁ, ସ-ସେ, ନ ବଧ୍ୟତେ-ବାନ୍ଧି ହୁଏନି ।।
୪-୧୩ ଓ ୪-୧୪ ଦ୍ୱୟର ଅର୍ଥ- ମୋଦ୍ୱାରା କର୍ମ ଓ ଗୁଣର ବିଭାଗପୂର୍ବକ ଚାରିବର୍ଣ୍ଣ ରଚନା କରାଯାଇଛି । ତାହାର କର୍ତ୍ତା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ମୋତେ ଅର୍ଥାତ୍ ଅବ୍ୟୟ ପରମେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ତୁମେ ଅକର୍ତ୍ତା ବୋଲି ଜାଣ । କାରଣ କର୍ମ ଫଳରେ ମୋର ସ୍ପୃହା ନଥିବାରୁ ମୋତେ କର୍ମ ଲିପ୍ତ କରିପାରେ ନାହିଁଁ । ସେହିଭଳି ଯିଏ ମୋତେ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣିଥାଏ, ସେ ମଧ୍ୟ କର୍ମ ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼େ ନାହିଁ ।
ଏବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା କୃତଂ କର୍ମ ପୂର୍ୱୈରପି ମୁମୁକ୍ଷୁଭିଃ ।
କୁରୁ କର୍ମୈବ ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱଂ ପୂର୍ୱୈଃ ପୂର୍ୱତରଂ କୃତମ୍ ॥୪-୧୫॥
ଏବଂ-ଏହିପରି, ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଜାଣି, କୃତଂ-କରିଯାଇଛନ୍ତି, କର୍ମ-କାମ, ପୂର୍ୱୈ-ପୂର୍ବ କାଳରେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ମୁମୁକ୍ଷୁଭିଃ-ମୁମୁକ୍ଷୁମାନେ (ମୋକ୍ଷକାମୀମାନେ) ।
କୁରୁ-କର, କର୍ମ-କାମ, ଏବ-ହିଁ, ତସ୍ମାତ୍-ଏଣୁ, ତ୍ୱଂ-ତୁମେ, ପୂର୍ୱୈ-ପୁର୍ବଜଙ୍କଦ୍ୱାରା, ପୂର୍ୱତରଂ-ବହୁପୂର୍ବରୁ,
କୃତମ୍-କରାଯାଇଥିଲା ।।
ପୂର୍ବକାଳର ମୁମୁକ୍ଷୁମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଜାଣି କର୍ମ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଏଣୁ ତୁମେ ପୂର୍ବଜଙ୍କଦ୍ୱାରା ବହୁପୂର୍ବରୁ କରାଯାଇଥିବା କର୍ମ ଗୁଡ଼ିକୁ (ସେମାନଙ୍କ ପରି) କର ।
କିଂ କର୍ମ କିମକର୍ମେତି କବୟୋଽପ୍ୟତ୍ର ମୋହିତାଃ ।
ତତ୍ତେ କର୍ମ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୋକ୍ଷ୍ୟସେଽଶୁଭାତ୍ ॥୪-୧୬॥
କିଂ-କଅଣ, କର୍ମ-କାମ, କିମ୍-କ'ଣ, ଅକର୍ମ-ଅକର୍ମ, ଇତି-ଏପରି, କବୟଃ-ବିଦ୍ୱାନ୍, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଅତ୍ର-ଏ ବିଷୟରେ, ମୋହିତାଃ-ମୋହି ହୋଇଯାଆନ୍ତି ।
ତତ୍-ସେହି, ତେ-ତୁମକୁ, କର୍ମ-କାମ, ପ୍ରବକ୍ଷାମି-ସମ୍ୟକ୍ ଭାବରେ କହିବି, ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଯାହା ଜାଣିଲେ, ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ-ମୋକ୍ଷ ହୋଇଯିବ, ଅଶୁଭାତ୍-ଅଶୁଭରୁ ।।
କର୍ମ କଅଣ ଓ ଅକର୍ମ କଅଣ- ଏ ବିଷୟରେ ବିଦ୍ୱାନମାନେ ମଧ୍ୟ ମୋହିତ ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ଏଣୁ ଯେଉଁ କର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ଜାଣିଲେ ତୁମେ ଅଶୁଭ(ସଂସାର ବନ୍ଧନ)ରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବ, ତାହା ମୁଁ ସମ୍ୟକ୍ ଭାବରେ ତୁମକୁ କହିବି ।
କର୍ମଣୋ ହ୍ୟପି ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଚ ବିକର୍ମଣଃ ।
ଅକର୍ମଣଶ୍ଚ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଗହନା କର୍ମଣୋ ଗତିଃ ॥୪-୧୭॥
କର୍ମଣୋ-କର୍ମର, ହି-କାରଣ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ-ଜାଣିବା ଉଚିତ, ଚ-ଏବଂ, ବିକର୍ମଣଃ-ବିକର୍ମର ।
ଅକର୍ମଣଃ-ଅକର୍ମର, ଚ-ତଥା, ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ-ଜାଣିବା ଉଚିତ, ଗହନା-ଅତି ଗହନ, କର୍ମଣୋ-କର୍ମର, ଗତିଃ-ଗତି ।।
କର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ଜାଣିବା ଉଚିତ, ଅକର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ଜାଣିବା ଉଚିତ ଏବଂ ବିକର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ଜାଣିବା ଉଚିତ; କାରଣ କର୍ମର ଗତି ଅତି ଗହନ ଅର୍ଥତ୍ ବୁଝିବା ଦୁଷ୍କର ।
କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ୟଃ ପଶ୍ୟେଦକର୍ମଣି ଚ କର୍ମ ୟଃ ।
ସ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ମନୁଷ୍ୟେଷୁ ସ ୟୁକ୍ତଃ କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃତ୍ ॥୪-୧୮॥
କର୍ମଣି-କର୍ମରେ, ଅକର୍ମ-ଅକର୍ମ, ୟଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ପଶ୍ୟେତ୍-ଦେଖେ, ଅକର୍ମଣି-ଅକର୍ମରେ, ଚ-ଏବଂ, କର୍ମ-କାମ ୟଃ-ଯିଏ ।
ସ-ସେ, ବୁଦ୍ଧିମାନ୍-ବୁଦ୍ଧିମାନ, ମନୁଷ୍ୟଷୁ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ସ-ସେ, ୟୁକ୍ତଃ-ଯୋଗୀ, କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃତ୍-ସର୍ବକର୍ମକାରୀ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ କର୍ମରେ ଅକର୍ମ ଦେଖେ ଏବଂ ଅକର୍ମରେ କର୍ମ ଦେଖେ, ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ହିଁ ବୁଦ୍ଧିମାନ, ଯୋଗୀ ଓ ସର୍ବକର୍ମକାରୀ ।
ୟସ୍ୟ ସର୍ୱେ ସମାରମ୍ଭାଃ କାମସଙ୍କଲ୍ପବର୍ଜିତାଃ ।
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମାଣଂ ତମାହୁଃ ପଣ୍ଡିତଂ ବୁଧାଃ ॥୪-୧୯॥
ୟସ୍ୟ-ଯାହାର, ସର୍ୱେ-ସମସ୍ତେ, ସମାରମ୍ଭାଃ-କର୍ମର ଆରମ୍ଭ, କାମସଙ୍କଲ୍ପବର୍ଜିତାଃ-ସଂକଳ୍ପ ଓ କାମନାରୁ ମୁକ୍ତ ।
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମାଣଂ-ଯାହାର ସମସ୍ତ କର୍ମ ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ ଭସ୍ମ ହୋଇସାରିଛି, ତମ୍-ତାକୁ, ଆହୁଃ-କହନ୍ତି, ପଣ୍ଡିତଂ-ପଣ୍ଡିତ, ବୁଧାଃ-ଜ୍ଞାନୀଜନ ।।
ଯାହାର ସମସ୍ତ କର୍ମର ଆରମ୍ଭ ସଙ୍କଳ୍ପ ଓ କାମନାରୁ ମୁକ୍ତ ତଥା ଯାହାର ସମସ୍ତ କର୍ମ ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ ଭସ୍ମ ହୋଇସାରିଛି, ତାକୁ ଜ୍ଞାନୀଜନ ମଧ୍ୟ ପଣ୍ଡିତ (ବୁଦ୍ଧିମାନ) କହନ୍ତି ।
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା କର୍ମଫଳାସଙ୍ଗଂ ନିତ୍ୟତୃପ୍ତୋ ନିରାଶ୍ରୟଃ ।
କର୍ମଣ୍ୟଭିପ୍ରବୃତ୍ତୋଽପି ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍କରୋତି ସଃ ॥୪-୨୦॥
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ପରିତ୍ୟାଗ କରି, କର୍ମଫଳାସଙ୍ଗଂ-କର୍ମ ଓ ଫଳର ଆସକ୍ତି, ନିତ୍ୟତୃପ୍ତୋ-ସଦାତୃପ୍ତ, ନିରାଶ୍ରୟଃ-ଆଶ୍ରୟରହିତ ।
କର୍ମଣି-କର୍ମଗୁଡ଼ିକରେ, ଅଭିପ୍ରବୃତଃ-ଉତ୍ତମରୂପ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇଥିଲେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ନ-ନୁହେଁ, ଏବ-କିଛି ହେଲେ, କିଞ୍ଚିତ-କିଛି ମାତ୍ରାରେ, କରୋତି-କରେ, ସଃ-ସେ ।।
ଯେ କର୍ମ ଓ ଫଳର ଆସକ୍ତି ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଆଶ୍ରୟରହିତ ଓ ସଦାତୃପ୍ତ ଥାଏ, ସେ ଉତ୍ତମରୂପରେ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବସ୍ତୁତଃ କିଛି କରେ ନାହିଁ ।
ନିରାଶୀର୍ୟତଚିତ୍ତାତ୍ମା ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହଃ ।
ଶାରୀରଂ କେବଲଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍ ॥୪-୨୧॥
ନିରାଶୀଃ-ଇଚ୍ଛାରହିତ (କର୍ମଯୋଗୀ), ଯତବିତ୍ତାତ୍ମା-ଯାହାଙ୍କର ଶରୀର ଓ ଅନ୍ତଃକରଣ ଉତ୍ତମରୂପେ ବଶୀଭୂତ, ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହଃ-ଯେ ସମସ୍ତ ସଂଗ୍ରହ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଦେଇଛନ୍ତି ।
ଶାରୀରଂ-ଶରୀର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ, କେବଳଂ-କେବଳ, କର୍ମ କୁର୍ବନ-କାମ କରୁଥିଲେ (ମଧ୍ୟ), କିଳ୍ବିଷମ୍ ନ ଆପ୍ନୋତି-ପାପଭାଗୀ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ।।
ଯାହାଙ୍କର ଶରୀର ଓ ଅନ୍ତଃକରଣ ଉତ୍ତମରୂପେ ବଶୀଭୂତ, ଯେ ସମସ୍ତ ସଂଗ୍ରହ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଦେଇଛନ୍ତି, ସେପରି ଇଚ୍ଛାରହିତ କର୍ମଯୋଗୀ କେବଳ ଶରୀର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କର୍ମ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପାପଭାଗୀ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ।
ୟଦୃଚ୍ଛାଲାଭସନ୍ତୁଷ୍ଟୋ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତୋ ବିମତ୍ସରଃ ।
ସମଃ ସିଦ୍ଧାବସିଦ୍ଧୌ ଚ କୃତ୍ୱାପି ନ ନିବଧ୍ୟତେ ॥୪-୨୨॥
ୟଦୃଚ୍ଛାଲାଭସନ୍ତୁଷ୍ଟୋ-ଆପେ ଆପେ ଯାହା କିଛି ମିଳିଯାଏ ସେଥିରେ (ଯେଉଁ କର୍ମଯୋଗୀ ଫଳେଚ୍ଛା ବିନା) ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହେ, ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତ-ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ରହିତ, ବିମତ୍ସରଃ-ଈର୍ଷ୍ୟାରହିତ ।
ସମଃ-ସମଭାବରେ, ସିଦ୍ଧୌ- ସିଦ୍ଧି, ଅସିଦ୍ଧୌ-ଅସିଦ୍ଧିରେ, ଚ-ଓ, କୃତ୍ୱା-କରୁଥିଲେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ,
ନ ନିବଧ୍ୟତେ- ବାନ୍ଧି ହୁଏନାହିଁ ।।
ଯେଉଁ କର୍ମଯୋଗୀ ଫଳେଚ୍ଛା ବିନା ଆପେ ଆପେ ଯାହା କିଛି ମିଳିଯାଏ ସେଥିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହେ ଏବଂ ଯିଏ ଈର୍ଷ୍ୟାରହିତ, ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତ ତଥା ସିଦ୍ଧି-ଅସିଦ୍ଧିରେ ସମଭାବସମ୍ପନ୍ନ, ସେ କର୍ମ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତହିଁରେ ବାନ୍ଧି ହୁଏନାହିଁ ।
ଗତସଙ୍ଗସ୍ୟ ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାବସ୍ଥିତଚେତସଃ ।
ୟଜ୍ଞାୟାଚରତଃ କର୍ମ ସମଗ୍ରଂ ପ୍ରବିଲୀୟତେ ॥୪-୨୩॥
ଗତସଙ୍ଗସ୍ୟ- ଯାହାର ଆସକ୍ତି ସର୍ବତୋଭାବେ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି, ମୁକ୍ତସ୍ୟ- ଯେ ମୁକ୍ତ ହୋଇସାରିଛନ୍ତି, ଜ୍ଞାନାବସ୍ଥିତଚେତସଃ-ଯାହାଙ୍କର ବୁଦ୍ଧି ସ୍ୱରୂପର ଜ୍ଞାନରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ୟଜ୍ଞାୟ- ଯଜ୍ଞ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ, ଆଚରତଃ- କର୍ମରତ, କର୍ମ-କର୍ମ, ସମଗ୍ରଂ- ସମସ୍ତ, ପ୍ରବିଲୀୟତେ-ବିଲୀନ ହୋଇଯାଏ ।।
ଯାହାଙ୍କର ଆସକ୍ତି ସର୍ବଥା ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି, ଯେ ମୁକ୍ତ ହୋଇ ସାରିଛନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କର ବୁଦ୍ଧି ସ୍ୱରୂପଭୂତ ଜ୍ଞାନରେ ଅବସ୍ଥିତ, କେବଳ ଯଜ୍ଞ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କର୍ମରତ, ଏପରି ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ସମସ୍ତ କର୍ମ ବିଲୀନ ହୋଇଯାଏ ।
ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣଂ ବ୍ରହ୍ମ ହବିର୍ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନୌ ବ୍ରହ୍ମଣା ହୁତମ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମୈବ ତେନ ଗନ୍ତବ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମସମାଧିନା ॥୪-୨୪॥
ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମ, ଅର୍ପଣ-ସ୍ରୁବ, ସ୍ରୁକ୍ ଆଦି ଅର୍ପଣ ପାତ୍ର, ହବିଃ-ହବି ପଦାର୍ଥ, ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନୌ-ବ୍ରହ୍ମ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ, ବ୍ରହ୍ମଣା-ବ୍ରହ୍ମ ସ୍ୱରୂପ କର୍ତ୍ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା, ହୁତମ୍-ଆହୁତି ପ୍ରଦାନ ।
ବ୍ରହ୍ମୈବ- ବ୍ରହ୍ମ, ତେନ-ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା, ଗନ୍ତବ୍ୟଂ-ପ୍ରାପ୍ତବ୍ୟ, ବ୍ରହ୍ମକର୍ମସମାଧିନା- ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମରେ ହିଁ କର୍ମ-ସମାଧି ହୋଇଛି ।।
ଯେଉଁ ଯଜ୍ଞରେ ଅର୍ପଣ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ରୁକ୍, ସ୍ରୁବାଦି ଅର୍ପଣ ପାତ୍ର ମଧ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମ, ହବ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଅର୍ଥାତ୍ ତିଳ, ଜବ, ଘିଅ ଆଦି ମଧ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମ ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପ କର୍ତ୍ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ବର୍ହ୍ମରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ପ୍ରଦାନରୂପକ କ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମ, ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମରେ ହିଁ କର୍ମ-ସମାଧି ହୋଇଛି, ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରାପ୍ତବ୍ୟ ଫଳ ମଧ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମ ।
ଦୈବମେବାପରେ ୟଜ୍ଞଂ ୟୋଗିନଃ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନାବପରେ ୟଜ୍ଞଂ ୟଜ୍ଞେନୈବୋପଜୁହ୍ୱତି ॥୪-୨୫॥
ଦୈବମ୍-ଦୈବ, ଏବଂ-ହିଁ, ଅପରେ-ଅନ୍ୟ, ଯଜ୍ଞଂ-ଯଜ୍ଞ, ୟୋଗିନଃ-ଯୋଗୀଜନ, ପର୍ୟୁପାସତେ-ଅନୁଷ୍ଠାନ କରନ୍ତି ।
ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ମୌ-ବ୍ରହ୍ମ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ, ଏବ-ହିଁ, ଅପରେ-ଆଉ କେତେକ, ୟଜ୍ଞ-ଯଜ୍ଞ, ୟଜ୍ଞେନ-ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା, ଏବ-ହିଁ, ଉପଜୁହ୍ୱତି-ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ।।
ଅନ୍ୟ ଯୋଗୀଜନ ଦୈବ (ଭଗବଦର୍ପଣରୂପକ) ଯଜ୍ଞର ଅନୁଷ୍ଠାନ କରନ୍ତି ଏବଂ ଆଉ କେତେକ ଯୋଗୀଜନ ବ୍ରହ୍ମରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ ବିଚାରରୂପକ ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ହିଁ ଜୀବାତ୍ମାରୂପକ ଯଜ୍ଞର ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ।
ଶ୍ରୋତ୍ରାଦାନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟନ୍ୟେ ସଂୟମାଗ୍ନିଷୁ ଜୁହ୍ୱତି ।
ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ ବିଷୟାନନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଗ୍ନିଷୁ ଜୁହ୍ୱତି ॥୪-୨୬॥
ଶ୍ରୋତ୍ରାଦାନି-ଶ୍ରୋତ୍ରାଦି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-ସମସ୍ତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଙ୍କୁ, ଅନ୍ୟେ-ଅନ୍ୟ (କେତେକ ଯୋଗୀ), ସଂୟମାଗ୍ନିଷୁ-ସଂଯମ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ, ଜୁହ୍ୱତି-ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ।
ଶବ୍ଦାଦାନ୍-ଶବ୍ଦାଦି, ବିଷୟାନ୍-ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ, ଅନ୍ୟ-ଆଉ କେତେକ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଗ୍ନିଷୁ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ, ଜୁହ୍ୱତି-ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ।।
ଅନ୍ୟ କେତେକ ଯୋଗୀ ଶ୍ରୋତ୍ରାଦି ସମସ୍ତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ଆଉ କେତେକ ଯୋଗୀ ଶବ୍ଦାଦି ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ।
ସର୍ବାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟକର୍ମାଣି ପ୍ରାଣକର୍ମାଣି ଚାପରେ ।
ଆତ୍ମସଂୟମୟୋଗାଗ୍ନୌ ଜୁହ୍ୱତି ଜ୍ଞାନଦୀପିତେ ॥୪-୨୭॥
ସର୍ବାଣି ଇନ୍ଦ୍ରିୟକର୍ମାଣି-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକୁ, ପ୍ରାଣକର୍ମାଣି-ପ୍ରାଣମାନଙ୍କର କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକୁ, ଚ-ଓ, ଅପରେ-ଅନ୍ୟ (କେତେକ ଯୋଗୀ) ।
ଆତ୍ମସଂୟମଯୋଗାଗ୍ନୌ-ଆତ୍ମସଂଯମଯୋଗ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ, ଜୁହ୍ୱତି-ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି, ଜ୍ଞାନଦୀପିତେ-ଜ୍ଞାନରୁ ପ୍ରକାଶିତ ।।
ଅନ୍ୟ କେତେକ ଯୋଗୀ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ଓ ପ୍ରାଣମାନଙ୍କର କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଜ୍ଞାନରୁ ପ୍ରକାଶିତ ଆତ୍ମସଂଯମଯୋଗ ରୂପକ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।
ଦ୍ରବ୍ୟୟଜ୍ଞାସ୍ତପୋୟଜ୍ଞା ୟୋଗୟଜ୍ଞାସ୍ତଥାପରେ ।
ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞାଶ୍ଚ ୟତୟଃ ସଂଶିତବ୍ରତାଃ ॥୪-୨୮॥
ଦ୍ରବ୍ୟାୟଯଜ୍ଞାଃ-ଦ୍ରବ୍ୟମୟ ଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି, ତପୋଯଜ୍ଞା-ତପୋଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି, ଯୋଗଯଜ୍ଞାଃ-ଯୋଗ ଯଜ୍ଞା କରନ୍ତି, ତଥା-ଏବଂ, ଅପରେ-କେତେକ ।
ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞାଃ-ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟରୂପକ ଜ୍ଞାନ ଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି, ଚ-ତଥା, ୟତୟଃ-ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ ସାଧକ, ସଂଶିତବ୍ରତାଃ-ତୀକ୍ଷ୍ଣ ବ୍ରତ ଆଚରଣ କରୁଥିବା ।।
ତୀକ୍ଷ୍ଣ ବ୍ରତ ଆଚରଣ କରୁଥିବା କେତେକ ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ ସାଧକ ଦ୍ରବ୍ୟମୟ ଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି, କେତେକ ତପୋଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି ଏବଂ କେତେକ ଯୋଗ ଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି ତଥା ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟରୂପକ ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞ କରନ୍ତି ।
ଅପାନେ ଜୁହ୍ୱତି ପ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଣେଽପାନଂ ତଥାପରେ ।
ପ୍ରାଣାପାନଗତୀ ରୁଦ୍ଧ୍ୱା ପ୍ରାଣାୟାମପରାୟଣାଃ ॥୪-୨୯॥
ଅପାନେ-ଅପାନରେ, ଜୁହ୍ୱତି-ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି, ପ୍ରାଣଂ-ପ୍ରାଣକୁ, ପ୍ରାଣେ-ପ୍ରାଣରେ, ଅପାନଂ-ଅପାନକୁ, ତଥା-ତଥା, ଅପରେ-ଅନ୍ୟ କେତେକ ।
ପ୍ରାଣାପାନଗତା-ପ୍ରାଣ ଓ ଅପାନର ଗତିକୁ, ରୁଦ୍ଧ୍ୱା-ରୁଦ୍ଧ କରି, ପ୍ରାଣାୟାମପରାୟଣାଃ-ପ୍ରାଣାୟାମ ପରାୟଣ ଯୋଗୀ ।।
ଅପରେ ନିୟତାହାରାଃ ପ୍ରାଣାନ୍ ପ୍ରାଣେଷୁ ଜୁହ୍ୱତି ।
ସର୍ୱେଽପ୍ୟେତେ ୟଜ୍ଞବିଦୋ ୟଜ୍ଞକ୍ଷପିତକଲ୍ମଷାଃ ॥୪-୩୦॥
ଅପରେ-ଅନ୍ୟ କେତେକ, ନିୟତାହାରାଃ-ନିୟତାହାରୀ (ଭୋଜନ ବିଷୟରେ ସଦା ସଂଯମଶୀଳ), ପ୍ରାଣାନ୍-ପ୍ରାଣମାନଙ୍କୁ, ପ୍ରାଣେଷୁ-ପ୍ରାଣମାନଙ୍କରେ, ଜୁହ୍ୱତି-ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ।
ସର୍ବେ ଅପି-ସମସ୍ତେ, ଏତେ-ଏ, ଯଜ୍ଞବିଦୋ-ଯଜ୍ଞର ଜ୍ଞାତା, ୟଜ୍ଞକ୍ଷପିତକଲ୍ମଷାଃ-ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ପାପ ବିନାଶକାରୀ ।।
୪-୨୯ ଓ ୪-୩୦ର ଭାବାର୍ଥ- ଅନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରାଣପ୍ରାଣାୟାମ ଯୋଗୀ ଅପାନରେ ପ୍ରାଣବାୟୁକୁ ପୂରକ କରି ପ୍ରାଣ ଓ ଅପାନର ଗତିକୁ ରୁଦ୍ଧ (କୁମ୍ଭକ) କରି ପ୍ରାଣରେ ଅପାନକୁ ଆହୁତି ଦିଅନ୍ତି ବା ରେଚକ କରନ୍ତି; ତଥା ଅନ୍ୟ କେତେକ ନିୟମିତ ଆହାର କରୁଥିବା ଯୋଗୀ ପ୍ରାଣମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାଣମାନଙ୍କରେ ଅହୁତି ଦିଅନ୍ତି । ଏ ସମସ୍ତ ସାଧକ ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ପାପ ନାଶ କରନ୍ତି ଏବଂ ଯଜ୍ଞକୁ ଜାଣନ୍ତି ।
ୟଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଭୁଜୋ ୟାନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ସନାତନମ୍ ।
ନାୟଂ ଲୋକୋଽସ୍ତ୍ୟୟଜ୍ଞସ୍ୟ କୁତୋଽନ୍ୟଃ କୁରୁସତ୍ତମ ॥୪-୩୧॥
ୟଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଭୁଜୋ-ଯଜ୍ଞାବଶେଷ ଅମୃତ ଅନୁଭବ କରଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ଯାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ବ୍ରହ୍ମ-ପରମାତ୍ମା, ସନାତାନମ୍-ସନାତନ ।
ନ-ନୁହେଁ, ଅୟଂ ଲୋକଃ-ଇହଲୋକ, ନ ଅସ୍ତି-ନୁହେଁ, ଅଯଜ୍ଞସ୍ୟ-ଯଜ୍ଞ କରୁନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ, କୁତଃ-କିପରି ହେବ ଅନ୍ୟଃ- (ପୁଣି ପରଲୋକ), କୁରୁସତ୍ତମ-ହେ କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ ।
ହେ କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ! ଯଜ୍ଞାବଶେଷ ଅମୃତ ଅନୁଭବ କରୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ସନାତନ ପରବ୍ରହ୍ମ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ଯଜ୍ଞ ନ କରୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟଙ୍କ ପାଇଁ ଇହଲୋକ ମଧ୍ୟ ସୁଖଦାୟକ ନୁହେଁ, ପୁଣି ପରଲୋକ କିପରି ସୁଖଦାୟକ ହେବ ।
ଏବଂ ବହୁବିଧା ୟଜ୍ଞା ବିତତା ବ୍ରହ୍ମଣୋ ମୁଖେ ।
କର୍ମଜାନ୍ୱିଦ୍ଧି ତାନ୍ସର୍ୱାନେବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିମୋକ୍ଷ୍ୟସେ ॥୪-୩୨॥
ଏବଂ-ଏହିଭଳି, ବହୁବିଧା-ଅନେକ ପ୍ରକାର, ଯଜ୍ଞାଃ-ଯଜ୍ଞ, ବିତତା-ବିସ୍ତାରପୂର୍ବକ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି, ବ୍ରହ୍ମଣୋ ମୁଖେ-ବେଦବାଣୀରେ ।
କର୍ମଜାନ୍-କର୍ମଜନିତ, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣିରଖ, ତାନ୍ ସର୍ବାନ୍-ସେ ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞ, ଏବ-ଏଭଳି, ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଜାଣି, ବିମକ୍ଷ୍ୟସେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବେ ।
ଏହିଭଳି ଆହୁରି ଅନେକ ପ୍ରକାର ଯଜ୍ଞ ବିସ୍ତାରଭାବେ ବେଦବାଣୀରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ସେ ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞ କର୍ମ ଜନିତ ବୋଲି ଜାଣିରଖ । ଏଭଳି ଜାଣି ଯଜ୍ଞ କଲେ ତୁମେ କର୍ମ ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବ ।
ଶ୍ରେୟାନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟମୟାଦ୍ୟଜ୍ଞାତ୍ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ ପରନ୍ତପ ।
ସର୍ୱଂ କର୍ମାଖିଳଂ ପାର୍ଥ ଜ୍ଞାନେ ପରିସମାପ୍ୟତେ ॥୪-୩୩॥
ଶ୍ରେୟାନ୍-ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଦ୍ରବ୍ୟମୟାଦ୍-ଦ୍ରବ୍ୟମୟ, ଯଜ୍ଞାତ୍-ଯଜ୍ଞଠାରୁ, ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞଃ-ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞ, ପରନ୍ତପ-ପରନ୍ତପ ।
ସର୍ବଂ-ସମସ୍ତ, କର୍ମ-କର୍ମ, ଅଖିଳଂ-ପଦାର୍ଥ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ଜ୍ଞାନେ-ଜ୍ଞାନରେ, ପରିସମାପ୍ୟତେ-ସମାପ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।।
ହେ ପରନ୍ତପ ଅର୍ଜୁନ! ଦ୍ରବ୍ୟମୟ ଯଜ୍ଞଠାରୁ ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ସମସ୍ତ କର୍ମ ଓ ପଦାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ (ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନରେ) ସମାପ୍ତ ବା ଲୀନ ହୋଇଯାଏ ।
ତଦ୍ୱିଦ୍ଧି ପ୍ରଣିପାତେନ ପରିପ୍ରଶ୍ନେନ ସେବୟା ।
ଉପଦେକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି ତେ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନିନସ୍ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ ॥୪-୩୪॥
ତତ୍-ତାହାକୁ, ବିଦ୍ଧି-ବୁଝ, ପ୍ରଣିପାତେନ-ସାଷ୍ଟାଙ୍ଗ ପ୍ରଣାମ କଲେ, ପରିପ୍ରଶ୍ନେନ-ସରଳତାପୂର୍ବକ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ, ସେବୟା-ସେବା କଲେ ।
ଉପଦେକ୍ଷନ୍ତି-ଉପଦେଶ ଦେବେ, ତେ-ସେହି, ଜ୍ଞାନଂ-ତତ୍ତଜ୍ଞାନର, ଜ୍ଞାନିନଃ-ଜ୍ଞାନୀ ମହାପୁରୁଷ, ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶୀ-ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶୀ ।।
ତାହାକୁ (ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନକୁ) ତୁମେ (ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶୀ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ) ବୁଝ । ତାଙ୍କୁ ସାଷ୍ଟାଙ୍ଗ ପ୍ରଣାମ କଲେ, ତାଙ୍କର ସେବା କଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ସରଳତାପୂର୍ବକ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ ସେହି ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶୀ ଜ୍ଞାନୀ ମହାପୁରୁଷ ତୁମକୁ ସେହି ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନର ଉପଦେଶ
ଦେବେ ।।
ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନ ପୁନର୍ମୋହମେବଂ ୟାସ୍ୟସି ପାଣ୍ଡବ ।
ୟେନ ଭୂତାନ୍ୟଶେଷେଣ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟସ୍ୟାତ୍ମନ୍ୟଥୋ ମୟି ॥୪-୩୫॥
ଯଜ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଯାହା ଅନୁଭବ କଲାପରେ, ନ-ନାହିଁ, ପୁନଃ-ଆଉ, ମୋହମ୍-ମୋହ, ଏବଂ-ଏଭଳି, ୟାସ୍ୟସି-ମୋହଗ୍ରସ୍ତ
ହେବନାହିଁ, ପାଣ୍ଡବ-ହେ ଅର୍ଜୁନ ।
ଯେନ-ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ, ଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ, ଅଶେଷେଣ-ସର୍ବଭାବରେ, ଦ୍ରକ୍ଷସି-ଦେଖିବ, ଆତ୍ମନି-ନିଜଠାରେ, ଅଥୋ-ପରେ, ମୟି-ମୋ'ଠାରେ
ଯେଉଁ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନ ଅନୁଭବ କଲାପରେ ତୁମେ ଆଉ ଏଭଳି ମୋହଗ୍ରସ୍ତ ହେବ ନାହିଁ ଏବଂ ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯାହା (ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନ) ସାହାଯ୍ୟରେ ତୁମେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ସର୍ବଭାବରେ ପ୍ରଥମେ ନିଜଠାରେ ଏବଂ ପରେ ମୋ'ଠାରେ ଅର୍ଥାତ୍ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦଘନ ପରମାତ୍ନାଙ୍କଠାରେ ଦେଖିବ ।
ଅପି ଚେଦସି ପାପେଭ୍ୟଃ ସର୍ୱେଭ୍ୟଃ ପାପକୃତ୍ତମଃ ।
ସର୍ୱଂ ଜ୍ଞାନପ୍ଲବେନୈବ ବୃଜିନଂ ସନ୍ତରିଷ୍ୟସି ॥୪-୩୬॥
ଅପି-ବି, ଚେତ୍ ଅସି-ଯଦି ହୋଇଥାଅ, ପାପେଭ୍ୟଃ-ପାପୀମାନଙ୍କଠାରୁ, ସର୍ୱେଭେଃ-ସମସ୍ତ, ପାପକୃତ୍ତମଃ-ଅଧିକ ପାପୀ ।
ସର୍ୱଂ-ସମସ୍ତ, ଜ୍ଞାନପ୍ଳବେନ-ଜ୍ଞାନରୂପୀ ନୌକାଦ୍ୱାରା, ଏବ-ନିଃସନ୍ଦେହରେ, ବୃଜିନଂ-ପାପ ସମୁଦ୍ରକୁ, ସନ୍ତରିଷ୍ୟସି-ଉତ୍ତମରୂପେ ପାର ହୋଇଯିବ ।।
ଯଦି ତୁମେ ସମସ୍ତ ପାପୀଙ୍କଠାରୁ ବି ଅଧିକ ପାପୀ ହୋଇଥାଅ, ତଥାପି ଜ୍ଞାନରୂପକ ନୌକାଦ୍ୱାରା ତୁମେ ନିଃସନ୍ଦେହରେ ସମସ୍ତ ପାପ ସମୁଦ୍ରକୁ ପାର ହୋଇଯିବ ।
ୟଥୈଧାଂସି ସମିଦ୍ଧୋଽଗ୍ନିର୍ଭସ୍ମସାତ୍କୁରୁତେଽର୍ଜୁନ ।
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି ଭସ୍ମସାତ୍କୁରୁତେ ତଥା ॥୪-୩୭॥
ଯଥା-ଯେପରି ଏଧାଂସି-ଇନ୍ଧନଗୁଡ଼ିକୁ, ସମିଦ୍ଧଃ-ପ୍ରଜ୍ୱଳିତ, ଅଗ୍ନିଃ-ଅଗ୍ନି, ଭସ୍ମସାତ୍ କୁରୁତେ-ଭସ୍ମୀଭୂତ କରିଦିଏ, ଅର୍ଜୁନ- ହେ ଅର୍ଜୁନ !
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ-ଜ୍ଞାନରୂପକ ଅଗ୍ନି, ସର୍ୱକର୍ମାଣି-ସମସ୍ତ କର୍ମକୁ, ଭସ୍ମସାତ୍ କୁରୁତେ-ଭସ୍ମୀଭୂତ କରିଦିଏ, ଅର୍ଜୁନ-ହେ ଅର୍ଜୁନ !
ହେ ଅର୍ଜୁନ!ପ୍ରଜ୍ୱଳିତ ଅଗ୍ନି ଯେପରି ଇନ୍ଧନଗୁଡ଼ିକୁ ଭସ୍ମୀଭୂତ କରିଦିଏ, ସେହିପରି ଜ୍ଞାନରୂପକ ଅଗ୍ନି ସମସ୍ତ କର୍ମକୁ ସର୍ବଥା ଭସ୍ମୀଭୁତ କରିଦିଏ ।
ନ ହି ଜ୍ଞାନେନ ସଦୃଶଂ ପବିତ୍ରମିହ ବିଦ୍ୟତେ ।
ତତ୍ସ୍ୱୟଂ ୟୋଗସଂସିଦ୍ଧଃ କାଲେନାତ୍ମନି ବିନ୍ଦତି ॥୪-୩୮॥
ନ-ନାହିଁ, ହି-ନିଃସନ୍ଦେହରେ, ଜ୍ଞାନେନ ସଦୃଶମ୍-ଜ୍ଞାନ ସମାନ, ପବିତ୍ରମ୍-ପବିତ୍ର, ନ ବିଦ୍ୟତେ- ନାହିଁ ।
ତତ୍-ସେହି ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନକୁ, ସ୍ୱୟଂ-ନିଜେ, ୟୋଗସଂସିଦ୍ଧଃ-ଯାହାଙ୍କର ଯୋଗ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ହୋଇସାରିଛି, କାଳେନ-ଅବଶ୍ୟ, ଆତ୍ମନି-ନିଜ ଭିତରେ, ବିନ୍ଦତି-ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି ।।
ଏହି ମନୁଷ୍ୟଲୋକରେ ଜ୍ଞାନ ସମାନ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପବିତ୍ରକାରକ ସାଧନା ନାହିଁ । ଯାହାଙ୍କର ଯୋଗ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ହୋଇସାରିଛି, ସେ (କର୍ମଯୋଗୀ) ଅବଶ୍ୟ ସେହି ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନକୁ ନିଜେ ନିଜ ଭିତରେ ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାଁଲ୍ଲଭତେ ଜ୍ଞାନଂ ତତ୍ପରଃ ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ପରାଂ ଶାନ୍ତିମଚିରେଣାଧିଗଚ୍ଛତି ॥୪-୩୯॥
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍-ଶ୍ରଦ୍ଧାଯୁକ୍ତ, ଲଭତେ-ଲାଭ କରେ, ଜ୍ଞାନଂ-ଜ୍ଞାନ, ତତ୍ପରଃ-ସାଧନାପରାୟଣ, ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ-ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ।
ଜ୍ଞାନଂ-ଜ୍ଞାନ, ଲବ୍ଧ୍ୱା-ପ୍ରାପ୍ତକରି, ପରାଂ ଶାନ୍ତିମ୍-ପରମ ଶାନ୍ତି, ଅଚିରେଣ-ତତ୍କାଳ, ଅଧିଗଚ୍ଛତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।।
ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ସାଧନା ପରାୟଣ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ମନୁଷ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରେ ଏବଂ ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରି ସେ ତତ୍କାଳ ପରମ ଶାନ୍ତି ପ୍ରାପ୍ତ କରେ ।
ଅଜ୍ଞଶ୍ଚାଶ୍ରଦ୍ଦଧାନଶ୍ଚ ସଂଶୟାତ୍ମା ବିନଶ୍ୟତି ।
ନାୟଂ ଲୋକୋଽସ୍ତି ନ ପରୋ ନ ସୁଖଂ ସଂଶୟାତ୍ମନଃ ॥୪-୪୦॥
ଅଜ୍ଞଃ-ଅବିବେକୀ, ଚ-ଓ, ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନଃ-ଶ୍ରଦ୍ଧାବିହୀନ, ସଂଶୟାତ୍ମା-ସଂଶୟ ଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ବିନଶ୍ୟତି-ପତନ ହୁଏ ।
ନ-ନାହିଁ, ଅୟଂ-ଏହି, ଲୋକଃ-ଇହଲୋକ, ନ ଅସ୍ତି-ନାହିଁ, ନ ପରୋ-ପରଲୋକ ନାହିଁ, ନ ସୁଖଂ-ସୁଖ (ମଧ୍ୟ) ନାହିଁ, ସଂଶୟାତ୍ମନଃ-ସଂଶୟାତ୍ମା ମନୁଷ୍ୟ ପାଇଁ ।।
ବିବେକହୀନ ଓ ଶ୍ରଦ୍ଧାବିହୀନ ସଂଶୟାତ୍ମା ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ପତନ ହୁଏ । ଏପରି ସଂଶୟାତ୍ମା ମନୁଷ୍ୟ ପାଇଁ ଇହଲୋକ ଅହିତକର ହୁଏ ଓ ପରଲୋକ ମଧ୍ୟ ଅହିତକର ହୁଏ, ସୁଖ ମଧ୍ୟ ନଥାଏ ।
ୟୋଗସଂନ୍ୟସ୍ତକର୍ମାଣଂ ଜ୍ଞାନସଞ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟମ୍ ।
ଆତ୍ମବନ୍ତଂ ନ କର୍ମାଣି ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ ॥୪-୪୧॥
ୟୋଗସଂନ୍ୟସ୍ତକର୍ମାଣଂ-ଯୋଗଦ୍ୱାରା ଯାହାର ସମସ୍ତ କର୍ମରୁ ସମ୍ପର୍କ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି, ଜ୍ଞାନସଞ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟମ୍- ବିବେକ ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ସଂଶୟ ନାଶ ହୋଇଯାଇଛି ।
ଆତ୍ମବନ୍ତମଂ- ସ୍ୱରୂପ-ପରାୟଣ ମନୁଷ୍ୟକୁ, ନ- ନାହିଁ, କର୍ମାଣି-କର୍ମଗୁଡ଼ିକ, ନିବଧ୍ନନ୍ତି-ବାନ୍ଧିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ଧନଞ୍ଜୟ- ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଧନଞ୍ଜୟ! ଯୋଗଦ୍ୱାରା ଯାହାର ସମସ୍ତ କର୍ମରୁ ସମ୍ପର୍କ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି ଏବଂ ବିବେକଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ସଂଶୟ ନାଶ ହୋଇଯାଇଛି, ଏଭଳି ସ୍ୱରୂପପରାୟଣ ମନୁଷ୍ୟକୁ କର୍ମଗୁଡ଼ିକ ବାନ୍ଧି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ତସ୍ମାଦଜ୍ଞାନସମ୍ଭୂତଂ ହୃତ୍ସ୍ଥଂ ଜ୍ଞାନାସିନାତ୍ମନଃ ।
ଛିତ୍ତ୍ୱୈନଂ ସଂଶୟଂ ୟୋଗମାତିଷ୍ଠୋତ୍ତିଷ୍ଠ ଭାରତ ॥୪-୪୨॥
ତସ୍ମାତ୍- ତେଣୁ, ଅଜ୍ଞାନସମ୍ଭୁତଂ- ଅଜ୍ଞାନ ଜନିତ, ହୃସ୍ଥଂ- ହୃଦୟସ୍ଥ, ଜ୍ଞାନାସିନା ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଖଡ୍ଗଦ୍ୱାରା, ଆତ୍ମନଃ-ନିଜର ।
ଛିତ୍ତ୍ୱା- ଛେଦନ କରି, ଏନଂ- ଏହି, ସଂଶୟଂ- ସଂଶୟକୁ, ଯୋଗମ୍-ଯୋଗରେ, ଆତିଷ୍ଠ-ସ୍ଥିତ ହୁଅ, ଭାରତ-ଭରତବଂଶୀ
ଅର୍ଜୁନ ।।
ତେଣୁ ହେ ଭରତବଂଶୀ ଅର୍ଜୁନ! ହୃଦୟସ୍ଥ ଏହି ଅଜ୍ଞାନ ସଂଶୟକୁ ଜ୍ଞାନରୂପକ ଖଡ୍ଗଦ୍ୱାରା ଛେଦନ କରି ଯୋଗରେ (ସମତାରେ)ସ୍ଥିତ ହୁଅ, (ଏବଂ ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ) ଠିଆ ହୋଇଯାଅ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଜ୍ଞାନକର୍ମସଂନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ ଚତୁର୍ଥୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୪॥
ପଞ୍ଚମ ଅଧ୍ୟାୟ - ସଂନ୍ୟାସ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ପଞ୍ଚମୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ସଂନ୍ୟାସୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ସନ୍ୟାସଂ କର୍ମଣାଂ କୃଷ୍ଣ ପୁନର୍ୟୋଗଂ ଚ ଶଂସସି ।
ୟଚ୍ଛ୍ରେୟ ଏତୟୋରେକଂ ତନ୍ମେ ବ୍ରୂହି ସୁନିଶ୍ଚିତମ୍ ॥୫-୧॥
ସନ୍ୟାସଂ-ସ୍ୱରୂପତଃ ତ୍ୟାଗ, କର୍ମଣାଂ-କର୍ମର, କୃଷ୍ଣ-ହେ କୃଷ୍ଣ, ପୁନଃ-ପୁଣି, ଯୋଗଂ-କର୍ମଯୋଗକୁ, ଚ-ଏବଂ, ଶଂସସି-ପ୍ରସଂଶା କରୁଛନ୍ତି ।
ୟତ୍ ଶ୍ରେୟ-ଯେଉଁ କଲ୍ୟାଣକାରକ, ଏତୟୋଃ-ଏ ଦୁଇଟି ସାଧନା ମଧ୍ୟରୁ, ଏକଂ-ଯେଉଁଟି, ତତ୍-ତାହା, ମେ-ମୋତେ, ବ୍ରୁହି-କୁହନ୍ତୁ, ସୁନିଶ୍ଚିତମ୍-ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ, "ହେ କୃଷ୍ଣ! ଆପଣ କର୍ମର ସ୍ୱରୂପତଃ ତ୍ୟାଗକୁ ପ୍ରଶଂସା କରୁଛନ୍ତି ପୁନଶ୍ଚ କର୍ମଯୋଗର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଶଂସା କରୁଛନ୍ତି । ଅତଏବ ଏ ଦୁଇଟି ସାଧନା ମଧ୍ୟରୁ ଯେଉଁଟି ନିଶ୍ଚିତରୂପେ କଲ୍ୟାଣକାରକ, ତାହା ମୋତେ କୁହନ୍ତୁ । "
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ସନ୍ୟାସଃ କର୍ମୟୋଗଶ୍ଚ ନିଃଶ୍ରେୟସକରାବୁଭୌ ।
ତୟୋସ୍ତୁ କର୍ମସଂନ୍ୟାସାତ୍କର୍ମୟୋଗୋ ବିଶିଷ୍ୟତେ ॥୫-୨॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ:-
ସନ୍ୟାସଃ-ସନ୍ୟାସ, କର୍ମୟୋଗଃ-କର୍ମଯୋଗ, ଚ-ଓ, ନିଃଶ୍ରେୟସକରୌ-କଲ୍ୟାଣକାରକ, ଉଭୌ-ଉଭୟ ।
ତୟୋଃ-ସେ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, କର୍ମସଂନ୍ୟାସାତ୍-କର୍ମସନ୍ୟାସ ଅପେକ୍ଷା, କର୍ମଯୋଗଃ-କର୍ମଯୋଗ, ବିଶିଷ୍ୟତେ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ:- ସନ୍ୟାସ ଓ କର୍ମଯୋଗ ଉଭୟ କଲ୍ୟାଣକାରକ । କିନ୍ତୁ ଏ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ କର୍ମଯୋଗ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
ଜ୍ଞେୟଃ ସ ନିତ୍ୟସଂନ୍ୟାସୀ ୟୋ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ।
ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୋ ହି ମହାବାହୋ ସୁଖଂ ବନ୍ଧାତ୍ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ॥୫-୩॥
ଜ୍ଞେୟଃ-ବୁଝିବାର ଯୋଗ୍ୟ, ସ-ସେ, ନିତ୍ୟସନ୍ୟାସୀ-ନିତ୍ୟସନ୍ୟାସୀ, ୟୋ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି-ଦ୍ୱେଷ କରେନାହିଁ,
ନ କାଙ୍କ୍ଷତି- ଆକାଙ୍କ୍ଷା କରେନାହିଁ ।
ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ-ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତ, ହି-କାରଣ, ମହାବାହୋ-ହେ ମହାବାହୁ!, ସୁଖଂ-ସୁଖ, ବନ୍ଧାତ୍-ସଂସାର ବନ୍ଧନରୁ, ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।।
ହେ ମହାବାହୁ! ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ କାହା ପ୍ରତି ଦ୍ୱେଷ କରେ ନାହିଁ କି କିଛି ଆକାଙ୍କ୍ଷା ରଖେ ନାହିଁ, ତାକୁ (କର୍ମଯୋଗୀକୁ) ନିତ୍ୟସନ୍ୟାସୀ ଭାବରେ ବୁଝିବା ଉଚିତ୍; କାରଣ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତ ମନୁଷ୍ୟ ସୁଖପୂର୍ବକ ସଂସାର ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।
ସାଙ୍ଖ୍ୟୟୋଗୌ ପୃଥଗ୍ବାଲାଃ ପ୍ରବଦନ୍ତି ନ ପଣ୍ଡିତାଃ ।
ଏକମପ୍ୟାସ୍ଥିତଃ ସମ୍ୟଗୁଭୟୋର୍ୱିନ୍ଦତେ ଫଲମ୍ ॥୫-୪॥
ସାଙ୍ଖ୍ୟୟୋଗୌ-ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗ ଓ କର୍ମଯୋଗ, ପୃଥକ୍-ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ, ବାଳାଃ-ଅଜ୍ଞଲୋକ, ପ୍ରବଦନ୍ତି-କହନ୍ତି, ନ-ନୁହେଁ, ପଣ୍ଡିତାଃ-ପଣ୍ଡିତମାନେ ।
ଏକମ୍-ଗୋଟିଏ, ଅପି-ବି, ଆସ୍ଥିତଃ-ସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ସମ୍ୟକ୍-ଉତ୍ତମରୂପେ, ଉଭୟୋଃ-ଉଭୟର, ରିନ୍ଦତେ-ପ୍ରାପ୍ତ କରେ, ଫଳମ୍-ଫଳ ।।
ଅଜ୍ଞଲୋକେ ହିଁ ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗ ଓ କର୍ମଯୋଗକୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଫଳଦାୟକ ବୋଲି କହନ୍ତି । ପଣ୍ଡିତ ଲୋକେ କହନ୍ତି ନାହିଁ, କାରଣ ଏ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ ଯେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ସାଧନାରେ ଉତ୍ତମରୂପେ ସିଦ୍ଧ ହୋଇଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ଉଭୟର ଫଳସ୍ୱରୂପ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ
ହୁଅନ୍ତି ।।
ୟତ୍ସାଙ୍ଖ୍ୟୈଃ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ସ୍ଥାନଂ ତଦ୍ୟୋଗୈରପି ଗମ୍ୟତେ ।
ଏକଂ ସାଙ୍ଖ୍ୟଂ ଚ ୟୋଗଂ ଚ ୟଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଶ୍ୟତି ॥୫-୫॥
ଯତ୍-ଯେଉଁ, ସାଙ୍ଖୈଃ-ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା, ପ୍ରାପ୍ୟତେ, ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଏ, ସ୍ଥାନଂ-ତତ୍ତ୍ୱ, ତତ୍-ତାହା, ଯୋଗୈଃ ଅପି-କର୍ମଯୋଗୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ, ଗମ୍ୟତେ-ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଏ ।
ଏକଂ-ଏକ, ସାଙ୍ଖ୍ୟଂ-ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗ, ଚ-ଓ, ୟୋଗଂ-କର୍ମଯୋଗକୁ, ଚ-ଓ, ୟଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ପଶ୍ୟତି-ଦେଖେ, ସ-ସେ, ପଶ୍ୟତି-ଦେଖେ ।
ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ତତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଏ, କର୍ମଯୋଗୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ସେହି ତତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଏ । ଅତଃ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ଫଳ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗ ଓ କର୍ମଯୋଗକୁ ଏକ ସମାନ ଦେଖେ, ସେ ହିଁ ଯଥାର୍ଥ ଦେଖେ ।
ସଂନ୍ୟାସସ୍ତୁ ମହାବାହୋ ଦୁଃଖମାପ୍ତୁମୟୋଗତଃ ।
ୟୋଗୟୁକ୍ତୋ ମୁନିର୍ବ୍ରହ୍ମ ନଚିରେଣାଧିଗଚ୍ଛତି ॥୫-୬॥
ସନ୍ୟାସଃ-ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ମହାବାହୋ-ମହାବାହୁ, ଦୁଃଖମ୍-କଷ୍ଟକର, ଆପ୍ତୁମ୍-ସିଦ୍ଧ ହେବା, ଅୟୋଗତଃ-କର୍ମଯୋଗ
ବିନା ।
ୟୋଗୟୁକ୍ତୋ-କର୍ମଯୋଗୀ, ମୁନିଃ-ମନନଶୀଳ, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମକୁ, ନଚିରେଣ-ଅଚିରେ, ଅଧିଗଚ୍ଛତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
କିନ୍ତୁ ହେ ମହାବାହୁ! କର୍ମଯୋଗ ବିନା ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗ ସିଦ୍ଧ ହେବା କଷ୍ଟକର । ମନନଶୀଳ କର୍ମଯୋଗ ଅଚିରେ ବ୍ରହ୍ମକୁ ପ୍ରାପ୍ତ
ହୁଏ ।
ୟୋଗୟୁକ୍ତୋ ବିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ବିଜିତାତ୍ମା ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତାତ୍ମା କୁର୍ୱନ୍ନପି ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥୫-୭॥
ଯୋଗଯୁକ୍ତଃ-କର୍ମଯୋଗୀ, ବିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା-ନିର୍ମଳ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ, ବିଜିତାତ୍ମା-ଯାହାର ଶରୀର ନିଜଦ୍ୱାରା ବଶୀଭୂତ, ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ-ଯାହାର ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ ବଶୀଭୂତ ହୋଇଛି ।
ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତାତ୍ମା-ସକଳ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଆତ୍ମା ହିଁ ଯାହାର ଆତ୍ମା, କୁର୍ବନ୍-(କର୍ମ)କରି, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ନ ଲିପ୍ୟତେ-ଲିପ୍ତ ହୁଏ
ନାହିଁ ।।
ଯାହାର ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ ବଶୀଭୂତ, ଅନ୍ତଃକରଣ ନିର୍ମଳ, ଶରୀର ନିଜଦ୍ୱାରା ବଶୀଭୂତ ଏବଂ ସକଳ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଆତ୍ମା ହିଁ ଯାହାର ଆତ୍ମା, ସେପରି କର୍ମଯୋଗୀ କର୍ମ କରି ମଧ୍ୟ ତହିଁରେ ଲିପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍କରୋମୀତି ୟୁକ୍ତୋ ମନ୍ୟେତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ପଶ୍ୟଞ୍ଶୃଣ୍ୱନ୍ସ୍ପୃଶଞ୍ଜିଘ୍ରନ୍ନଶ୍ନନ୍ ଗଚ୍ଛନ୍ସ୍ୱପଞ୍ଶ୍ୱସନ୍ ॥୫-୮॥
ପ୍ରଲପନ୍ୱିସୃଜନ୍ଗୃହ୍ଣନ୍ନୁନ୍ମିଷନ୍ନିମିଷନ୍ନପି ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ବର୍ତ୍ତନ୍ତ ଇତି ଧାରୟନ୍ ॥୫-୯॥
(୫-୮ ଓ ୫-୯ ଉଭୟ)
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍-ତତ୍ତ୍ୱବେତ୍ତା, ଯୁକ୍ତଃ-ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୀ, ପଶ୍ୟନ୍-ଦେଖି, ଶୃଶ୍ୱନ୍-ଶୁଣି, ସ୍ପୃଶନ୍-ଛୁଇଁ, ଜିଘ୍ରନ୍-ଶୁଙ୍ଘି, ଅଶ୍ନନ-ଖାଇ, ଗଚ୍ଛନ୍-ଚାଲି, ଗୃହ୍ଣନ୍-ଗ୍ରହଣ କରି, ପ୍ରଳପନ୍-କହି, ବିସୃଜନ୍-ତ୍ୟାଗକରି, ସ୍ୱପନ୍-ଶୋଇ, ଶ୍ୱସନ୍-ଶ୍ୱାସକ୍ରିୟା କରି, ଉନ୍ମିଷନ୍-ଆଖି ଖୋଲି, ନିମିଷନ୍-ଆଖି ବୁଜି, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି-ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କ ବିଷୟରେ, ବର୍ତ୍ତନ୍ତେ-ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଛନ୍ତି, ଇତି-ବୋଲି, ଧାରୟନ୍-ବୁଝି, କିଞ୍ଚିତ୍ ଏବ-କିଛି ହେଲେ, ନ କରୋମି-କରୁ ନାହିଁ, ଇତି-ଏପରି, ମନ୍ୟତେ-ମାନିବା ଉଚିତ ।
ତତ୍ତ୍ୱବେତ୍ତା ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୀ ଦେଖିବା, ଶୁଣିବା, ଛୁଇଁବା, ଶୁଙ୍ଘିବା, ଖାଇବା, ଚାଲିବା, ଗ୍ରହଣ କରିବା, କହିବା, ତ୍ୟାଗ କରିବା (ମଳମୂତ୍ର), ଶୋଇବା, ଶ୍ୱାସ ନେବା, ଆଖି ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ସମସ୍ତ କ୍ରିୟା କରି ମଧ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କ ବିଷୟରେ ସବୁକିଛି କରୁଛନ୍ତି ବୋଲି ବୁଝି ମୁଁ କିଛି ହେଲେ କରୁନାହଁ- ଏପରି ମାନିବା ଉଚିତ ।
ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟାଧାୟ କର୍ମାଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା କରୋତି ୟଃ ।
ଲିପ୍ୟତେ ନ ସ ପାପେନ ପଦ୍ମପତ୍ରମିବାମ୍ଭସା ॥୫-୧୦॥
ବ୍ରହ୍ମଣି-ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ, ଆଧାୟ-ଅର୍ପଣ କରି, କର୍ମାଣି-ସମସ୍ତ କର୍ମ, ସଙ୍ଗଂ-ଆସକ୍ତି, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ତ୍ୟାଗ କରି, କରୋତି-(କର୍ମ) କରେ, ୟଃ-ଯିଏ ।
ଲିପ୍ୟତେ-ଲିପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ, ନ-ନୁହେଁ, ସ-ସେ, ପାପେନ-ପାପରେ, ପଦ୍ମପତ୍ରମ୍ ଇବ-ପଦ୍ମ ପତ୍ର ପରି, ଅମ୍ଭସା-ଜଳରେ ।।
ଯେଉଁ ଭକ୍ତିଯୋଗୀ ସମସ୍ତ କର୍ମ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ଅର୍ପଣ କରି ଓ ଆସକ୍ତି ତ୍ୟାଗ କରି କର୍ମ କରେ, ସେ ଜଳରେ ପଦ୍ମପତ୍ର ପରି ପାପରେ ଲିପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
କାୟେନ ମନସା ବୁଦ୍ଧ୍ୟା କେବଲୈରିନ୍ଦ୍ରିୟୈରପି ।
ୟୋଗିନଃ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ତି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱାତ୍ମଶୁଦ୍ଧୟେ ॥୫-୧୧॥
କାୟେନ-ଶରୀର, ମନସା-ମନ, ବୁଦ୍ଧ୍ୟା-ବିଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା, କେବଳୈଃ-କେବଳ, ଇନ୍ଦ୍ରୟୈଃ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣ, ଅପି-ହିଁ ।
ୟୋଗିନଃ-କର୍ମଯୋଗୀମାନେ, କର୍ମ-କର୍ମ, କୁର୍ବନ୍ତି-କରନ୍ତି, ସଙ୍ଗଂ-ଆସକ୍ତି, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ତ୍ୟାଗ କରି, ଆତ୍ମଶୁଦ୍ଧୟେ-ଅନ୍ତଃକରଣର ଶୁଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ।
କର୍ମଯୋଗୀମାନେ ଆସକ୍ତି ତ୍ୟାଗ କରି କେବଳ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ, ଶରୀର, ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଅନ୍ତଃକରଣର ଶୁଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ହିଁ କର୍ମ କରନ୍ତି ।
ୟୁକ୍ତଃ କର୍ମଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଶାନ୍ତିମାପ୍ନୋତି ନୈଷ୍ଠିକୀମ୍ ।
ଅୟୁକ୍ତଃ କାମକାରେଣ ଫଲେ ସକ୍ତୋ ନିବଧ୍ୟତେ ॥୫-୧୨॥
ଯୁକ୍ତଃ-କର୍ମଯୋଗୀ, କର୍ମଫଳମ୍-କର୍ମଫଳ, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ତ୍ୟାଗ କରି, ଶାନ୍ତିମ୍-ଶାନ୍ତି, ଆପ୍ନୋତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ନୈଷ୍ଠିକୀମ୍-ନୈଷ୍ଠିକୀ ।
ଅୟୁକ୍ତଃ-ସକାମ ମନୁଷ୍ୟ, କାମକାରେଣ-କାମନା ହେତୁ, ଫଳେ-ଫଳରେ, ସକ୍ତୋ-ଆସକ୍ତ ହୋଇ, ନିବଧ୍ୟତେ-ବାନ୍ଧି ହୋଇଯାଏ ।।
କର୍ମଯୋଗୀ କର୍ମଫଳ ତ୍ୟାଗ କରି ନୈଷ୍ଠିକୀ ଶାନ୍ତି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ସକାମ ମନୁଷ୍ୟ କାମନା ରହିବା ଫଳରେ ଆସକ୍ତ ହୋଇ ବାନ୍ଧି ହୋଇଯାଏ ।
ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସଂନ୍ୟସ୍ୟାସ୍ତେ ସୁଖଂ ବଶୀ ।
ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେ ଦେହୀ ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ନ କାରୟନ୍ ॥୫-୧୩॥
ସର୍ୱକର୍ମାଣି-ସମସ୍ତ କର୍ମ, ମନସା-ମାନସିକ ଭାବରେ, ସଂନ୍ୟାସ୍ୟ-ତ୍ୟାଗ କରି, ଆସ୍ତେ-ଅବସ୍ଥାନ କରେ, ସୁଖଂ-ସୁଖ ପୂର୍ବକ, ବଶୀ-କନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ମନକୁ ବଶୀଭୂତ କରିଥିବା ।
ନବଦ୍ୱାରେ-ନବଦ୍ୱାର ବିଶିଷ୍ଟ ପୁରରେ, ଦେହୀ-ଦେହଧାରୀ ପୁରୁଷ, ନ ଏବ-ନିଃସନ୍ଦେହରେ, ନ କୁର୍ୱନ୍ନ-କିଛି ନ କରି, କାରୟନ୍- (ନ) କରାଇ ।।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ମନକୁ ବଶୀଭୁତ କରିଥିବା ଦେହଧାରୀ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ପୁରୁଷ ନବଦ୍ୱାର ବିଶିଷ୍ଟ ଶରୀରରୂପକ ପୁରରେ ମାନସିକଭାବେ କର୍ମକୁ ବିବେକପୂର୍ବକ ତ୍ୟାଗ କରି, ନିଃସନ୍ଦେହରେ କିଛି ନ କରି ଓ ନ କରାଇ ସୁଖପୂର୍ବକ ନିଜ କର୍ମରେ ଅବସ୍ଥାନ କରେ ।
ନ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ନ କର୍ମାଣି ଲୋକସ୍ୟ ସୃଜତି ପ୍ରଭୁଃ ।
ନ କର୍ମଫଲସଂୟୋଗଂ ସ୍ୱଭାବସ୍ତୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତତେ ॥୫-୧୪॥
ନ-ନାହିଁ, କର୍ତ୍ତୁତ୍ୱଂ-କର୍ତ୍ତାଭାବ, କର୍ମାଣି-କର୍ମ ଗୁଡ଼ିକୁ, ଲୋକସ୍ୟ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର, ସୃଜତି-ସର୍ଜନା, ପ୍ରଭୁଃ-ଭଗବାନ ।
ନ-ନାହିଁ, କର୍ମଫଳସଂଯୋଗଂ-କର୍ମଫଳ ସହିତ ସଂଯୋଗ, ସ୍ୱଭାବଃ-ସ୍ୱଭାବ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ପ୍ରବର୍ତ୍ତତେ-ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉଛି ।
ପରମେଶ୍ୱର ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର କର୍ତ୍ତାଭାବ, କର୍ମ ଓ କର୍ମଫଳ ସହିତ ସଂଯୋଗ ସର୍ଜନା କରନ୍ତି ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସ୍ୱଭାବ ହିଁ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉଛି ।
ନାଦତ୍ତେ କସ୍ୟଚିତ୍ପାପଂ ନ ଚୈବ ସୁକୃତଂ ବିଭୁଃ ।
ଅଜ୍ଞାନେନାବୃତଂ ଜ୍ଞାନଂ ତେନ ମୁହ୍ୟନ୍ତି ଜନ୍ତବଃ ॥୫-୧୫॥
ନ ଆଦତ୍ତେ-ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ, କସ୍ୟଚିତ୍-କାହାରି, ନ-ନାହିଁ, ଚ-ଓ, ଏବ-ହିଁ, ସୁକୃତଂ-ଶୁଭକର୍ମକୁ, ବିଭୁଃ-ଭଗବାବ ।
ଅଜ୍ଞାନେନ-ଅଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା, ଆବୃତଂ-ଆବୃତ ହୋଇଥିବାରୁ, ଜ୍ଞାନଂ-ଜ୍ଞାନ, ତେନ-ତାହା ଦ୍ୱାରା, ମୁହ୍ୟନ୍ତି-ମୋହିତ ହେଉଛନ୍ତି, ଜନ୍ତବଃ-ଜୀବମାନେ ।।
ଭଗବାନ କାହାରି ପାପକର୍ମ ଓ ଶୁଭକର୍ମକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ: କିନ୍ତୁ ଅଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନ ଆବୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ଜୀବମାନେ ମୋହିତ ହେଉଛନ୍ତି ।
ଜ୍ଞାନେନ ତୁ ତଦଜ୍ଞାନଂ ୟେଷାଂ ନାଶିତମାତ୍ମନଃ ।
ତେଷାମାଦିତ୍ୟବଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରକାଶୟତି ତତ୍ପରମ୍ ॥୫-୧୬॥
ଜ୍ଞାନେନ-ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ତତ୍-ସେହି, ଅଜ୍ଞାନଂ-ଅଜ୍ଞାନକୁ, ୟେଷାଂ-ଯେଉଁମାନେ, ନାଶିତମ୍-ନାଶ କରିଦେଇଛନ୍ତି ।
ତେଷାମ୍-ସେମାନଙ୍କର, ଆଦିତ୍ୟବତ୍-ସୁଯ୍ୟ ସଦୃଶ, ଜ୍ଞାନମ୍-ଜ୍ଞାନ, ପ୍ରକାଶୟତି-ପ୍ରକାଶିତ କରେ, ତତ୍-ସେହି, ପରମ୍-ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ।।
କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ ନିଜର ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ସେହି ଅଜ୍ଞାନକୁ ନାଶ କରି ଦେଇଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ସେହି ଜ୍ଞାନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ସଦୃଶ ପରମତତ୍ତ୍ୱ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ପ୍ରକାଶିତ
କରେ ।।
ତଦ୍ ବୁଦ୍ଧୟସ୍ତଦାତ୍ମାନସ୍ତନ୍ନିଷ୍ଠାସ୍ତତ୍ପରାୟଣାଃ ।
ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟପୁନରାବୃତ୍ତିଂ ଜ୍ଞାନନିର୍ଧୂତକଲ୍ମଷାଃ ॥୫-୧୭॥
ତଦ୍ବୁଦ୍ଧୟଃ-ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବୁଦ୍ଧି ତଦାକାର ହୋଇଛି, ତଦାତ୍ମାନଃ-ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମନ ତଦାକାର ହୋଇଛି, ତନ୍ନିଷ୍ଠାଃ-ପରମାତ୍ମା ତତ୍ତ୍ୱରେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଅଛି, ତତ୍ପରାୟଣାଃ-ପରମାତ୍ମା ପରାୟଣ ସାଧକ ।
ଗଚ୍ଛନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ଅପୁନରାବୃତ୍ତିମ୍-ଅପୁନରାବୃତ୍ତି, ଜ୍ଞାନନିର୍ଧୂତକଲ୍ମଷାଃ-ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ପାପ ରହିତ ହୋଇ ।।
ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମନ ତଦାକାର ହୋଇଛି, ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବୁଦ୍ଧି ତଦାକାର ହୋଇଛି, ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱରେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଅଛି, ସେହିପରି ପରମାତ୍ମାପରାୟଣ ସାଧକ ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ପାପ ରହିତ ହୋଇ ଅପୁନରାବୃତ୍ତି (ପରମଗତି) ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନେ ବ୍ରାହ୍ମଣେ ଗବି ହସ୍ତିନି ।
ଶୁନି ଚୈବ ଶ୍ୱପାକେ ଚ ପଣ୍ଡିତାଃ ସମଦର୍ଶିନଃ ॥୫-୧୮॥
ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନେ-ବିଦ୍ୟାବିନୟଯୁକ୍ତ, ବ୍ରହ୍ମଣେ-ବ୍ରାହ୍ମଣଠାରେ, ଗବି,ଗାଈ, ହସ୍ତିନି-ହାତୀ ।
ଶୁନି-କୁକୁରଠାରେ, ଚ-ଏବଂ, ଏବ-ମଧ୍ୟ, ଶ୍ୱପାକେ-ଚାଣ୍ଡାଳଠାରେ, ଚ-ତଥା, ପଣ୍ଡିତାଃ-ଜ୍ଞାନୀ ମହାପୁରୁଷମାନେ, ସମଦର୍ଶିନଃ-ସମରୂପ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ଦେଖନ୍ତି ।
ଜ୍ଞାନୀ ମହାପୁରୁଷ ବିଦ୍ୟା ଓ ବିନୟଯୁକ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣଠାରେ ଏବଂ ଚଣ୍ଡାଳଠାରେ ତଥା ଗାଈ, ହାତୀ ଓ କୁକୁରଠାରେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ୱରୂପ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ଦେଖନ୍ତି ।
ଇହୈବ ତୈର୍ଜିତଃ ସର୍ଗୋ ୟେଷାଂ ସାମ୍ୟେ ସ୍ଥିତଂ ମନଃ ।
ନିର୍ଦୋଷଂ ହି ସମଂ ବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମାଦ୍ ବ୍ରହ୍ମଣି ତେ ସ୍ଥିତାଃ ॥୫-୧୯॥
ଇହ-ଏହି ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ, ଏବ-ହିଁ, ତୈ-ସେମାନେ, ଜିତଃ-ଜିଣି ଯାଇଛନ୍ତି, ସର୍ଗଃ-ସାରା ସଂସାରକୁ, ୟେଷାଂ-ଯେଉଁମାନଙ୍କର, ସାମ୍ୟେ-ସମତାରେ, ସ୍ଥିତଂ-ସ୍ଥିତ, ମନଃ-ଅନ୍ତଃକରଣ ।
ନିର୍ଦୋଷମ୍-ନିର୍ଦୋଷ, ହି-କାରଣ, ସମଂ-ସମ, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମ, ତସ୍ମାଦ୍-ତେଣୁ ତେ-ସେମାନେ, ସ୍ଥିତାଃ-ସ୍ଥିତ ଅଛନ୍ତି ।।
ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଅନ୍ତଃକରଣ ସମତାରେ ସ୍ଥିତ, ସେମାନେ ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଁ ସାରା ସଂସାରକୁ ଜିଣି ଯାଇଛନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି: କାରଣ ବ୍ରହ୍ମ ନିର୍ଦୋଷ ଓ ସମ, ତେଣୁ ସେମାନେ ବ୍ରହ୍ମରେ ହିଁସ୍ଥିତ ।
ନ ପ୍ରହୃଷ୍ୟେତ୍ ପ୍ରିୟଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ନୋଦ୍ୱିଜେତ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ଚାପ୍ରିୟମ୍ ।
ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧିରସମ୍ମୂଢୋ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତଃ ॥୫-୨୦॥
ନ ପ୍ରହୃଷ୍ୟେତ୍-ହର୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ, ପ୍ରିୟଂ-ପ୍ରିୟକୁ, ପ୍ରାପ୍ୟ-ପାଇ, ନ ଉଦ୍ବିଜେତ୍-ଉଦ୍ବିଗ୍ନ ହୁଏ ନାହିଁ, ପ୍ରାପ୍ୟ-ପାଇ, ଚ-ଏବଂ, ଅପ୍ରିୟମ୍-ଅପ୍ରିୟକୁ ।
ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧି-ସ୍ଥିର ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ, ଅସମ୍ମୂଢ଼ଃ-ମୂଢ଼ତାଯୁକ୍ତ, ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍-ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞ ମନୁଷ୍ୟ, ବ୍ରହ୍ମଣି-ବ୍ରହ୍ମରେ, ସ୍ଥିତଃ-ସ୍ଥିତ ଅଟେ ।।
ଯିଏ ପ୍ରିୟକୁ ପାଇ ହର୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଅପ୍ରିୟକୁ ପାଇ ଉଦ୍ବିଗ୍ମ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେହି ସ୍ଥିର ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମୂଢ଼ତାରହିତ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞ ମନୁଷ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମରେସ୍ଥିତ ଅଟେ ।
ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶେଷ୍ୱସକ୍ତାତ୍ମା ବିନ୍ଦତ୍ୟାତ୍ମନି ୟତ୍ସୁଖମ୍ ।
ସ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ସୁଖମକ୍ଷୟମଶ୍ନୁତେ ॥୫-୨୧॥
ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶେଷୁ-ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶରେ, ଅସକ୍ତାତ୍ମା-ଅନାସକ୍ତ, ବିନ୍ଦତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଆତ୍ମନି-ଅନ୍ତଃକରଣରେ, ଯତ୍-ଯେଉଁ, ସୁଖମ୍-ସୁଖ ।
ସ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା-ବ୍ରହ୍ମରେ ଅଭିନ୍ନଭାବେ ଥିବା ସେହି ମନୁଷ୍ୟ, ସୁଖମ୍-ସୁଖ, ଅକ୍ଷୟମ୍-ଅକ୍ଷୟ, ଅସ୍ନତେ-ଅନୁଭବ କରେ ।।
ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶରେ ଅନାସକ୍ତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ ସାଧକ ଅନ୍ତଃକରଣର ସାତ୍ତ୍ୱିକ ସୁଖ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ତା'ପରେ ବ୍ରହ୍ନରେ ଅଭିନ୍ନ ଭାବରେସ୍ଥିତ ସେହି ମନୁଷ୍ୟ ଅକ୍ଷୟ ସୁଖ ଅନୁଭବ କରେ ।
ୟେ ହି ସଂସ୍ପର୍ଶଜା ଭୋଗା ଦୁଃଖୟୋନୟ ଏବ ତେ ।
ଆଦ୍ୟନ୍ତବନ୍ତଃ କୌନ୍ତେୟ ନ ତେଷୁ ରମତେ ବୁଧଃ ॥୫-୨୨॥
ୟେ-ଯେଉଁ, ହି-କାରଣ, ସଂସ୍ପର୍ଶଜାଃ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବିଷୟ ସଂଯୋଗଜନିତ, ଭୋଗା-ଭୋଗ, ଦୁଃଖୟୋନୟ ଏବ- ଦୁଃଖର ହିଁ କାରଣ, ତେ- ସେ ସବୁ ।
ଆଦ୍ୟନ୍ତବନ୍ତଃ- ଆଦି ଅନ୍ତଯୁକ୍ତ, କୌନ୍ତେୟ-ଅର୍ଜୁନ, ନ ତେଷୁ- ସେଥିରେ, ରମତେ-ରମଣ କରେ ନାହିଁ, ବୁଧଃ-ବିବେକୀ
ମନୁଷ୍ୟ ।।
କାରଣ ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ! ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବିଷୟ ସଂଯୋଗରୁ ଯେଉଁ ଭୋଗ ବା ସୁଖ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ସେ ସବୁ ଆଦି ଅନ୍ତଯୁକ୍ତ ଓ ଦୁଃଖର ହିଁ କାରଣ । ତେଣୁ ବିବେକୀ ମନୁଷ୍ୟ ସେଥିରେ ରମଣ କରେନି ।
ଶକ୍ନୋତୀହୈବ ୟଃ ସୋଢୁଂ ପ୍ରାକ୍ଶରୀରବିମୋକ୍ଷଣାତ୍ ।
କାମକ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବଂ ବେଗଂ ସ ୟୁକ୍ତଃ ସ ସୁଖୀ ନରଃ ॥୫-୨୩॥
ଶକ୍ନୋତି-ସମର୍ଥ ହୁଏ, ଇହ-ଏହି ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରର ଏବ-ହିଁ, ୟଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ସୋଢ଼ୁଂ-ସହ୍ୟ କରିପାରେ, ପ୍ରାକ୍-ପୂର୍ବରୁ, ଶରୀରବିମୋକ୍ଷଣାତ୍-ଶରୀର ଅବସାନ ।
କାମକ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବଂ-କାମକ୍ରୋଧଜନିତ, ବେଗଂ-ବେଗକୁ, ସ-ସେହି, ୟୁକ୍ତଃ-ଯୋଗୀ,ସେ-ସେ, ସୁଖୀ-ସୁଖୀ, ନରଃ-ମନୁଷ୍ୟ ।।
ଏହି ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ଶରୀର ଅବସାନ ପୂର୍ବରୁ ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ କାମ ଓ କ୍ରୋଧଜନିତ ବେଗକୁ ସହ୍ୟ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୁଏ, ସେହି ନର ହିଁଁ ଯୋଗୀ ଓ ସୁଖୀ ଅଟେ ।
ୟୋଽନ୍ତଃସୁଖୋଽନ୍ତରାରାମସ୍ତଥାନ୍ତର୍ଜ୍ୟୋତିରେବ ୟଃ ।
ସ ୟୋଗୀ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ବ୍ରହ୍ମଭୂତୋଽଧିଗଚ୍ଛତି ॥୫-୨୪॥
ଯଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ଅନ୍ତସୁଖଃ-ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ସୁଖ ପାଏ, ଅନ୍ତରାରାମଃ-କେବଳ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ରମଣ କରେ, ତଥା-ତଥା, ଅନ୍ତର୍ଜ୍ୟୋତିଃ ଏବ-କେବଳ ପରମାତ୍ମଜ୍ଞାନଯୁକ୍ତ, ୟଃ-ଯେ ।
ସ-ସେ, ୟୋଗୀ-ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୀ, ବ୍ରହ୍ମନିର୍ବାଣମ୍-ନିର୍ବାଣବ୍ରହ୍ମ, ବ୍ରହ୍ମଭୂତଃ-ବ୍ରହ୍ମରେ ନିଜ ସ୍ଥିତି ଅନୁଭବ କରୁଥିବା, ଅଧିଗଚ୍ଛତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ କେବଳ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠରେ ସୁଖ ପାଏ, କେବଳ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ରମଣ କରେ ତଥା ଯେ କେବଳ ପରମାତ୍ମଜ୍ଞାନଯୁକ୍ତ, ବ୍ରହ୍ମରେ ନିଜ ସ୍ଥିତି ଅନୁଭବ କରୁଥିବା ସେହି ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୀ ନିର୍ବାଣବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ଲଭନ୍ତେ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମୃଷୟଃ କ୍ଷୀଣକଲ୍ମଷାଃ ।
ଛିନ୍ନଦ୍ୱୈଧା ୟତାତ୍ମାନଃ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ॥୫-୨୫॥
ଲଭନ୍ତେ-ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି, ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମ୍-ନିର୍ବାଣବ୍ରହ୍ମ, ଉଷୟଃ-ବିବେକୀ ସାଧକମାନେ, କ୍ଷୀଣକଳ୍ମଷାଃ-ଦୋଷ ନାଶ ହୋଇଯାଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ।
ଛିନ୍ନଦ୍ୱିଧା-ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସଂଶୟ ଦୂର ହୋଇଯାଇଛି, ୟତାତ୍ମାନଃ-ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସମେତ ଶରୀର, ମନ, ବୁଦ୍ଧି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଆଦି ବଶୀଭୂତ, ସର୍ୱଭୂତହିତେ-ଯେଉଁମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ହିତରେ, ରତାଃ-ରତ ।।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସମେତ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଶରୀର, ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧି ବଶୀଭୂତ, ଯେଉଁମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ହିତରେ ରତ, ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ସଂଶୟ ଦୂର ହୋଇଯାଇଛି ଓ ସମସ୍ତ କଳ୍ମଶ ନାଶ ହୋଇଯାଇଛି, ସେହି ବିବେକୀ ସାଧକମାନେ ନିର୍ବାଣ ବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରାପ୍ତ
ହୁଅନ୍ତି ।
କାମକ୍ରୋଧବିୟୁକ୍ତାନାଂ ୟତୀନାଂ ୟତଚେତସାମ୍ ।
ଅଭିତୋ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ବର୍ତ୍ତତେ ବିଦିତାତ୍ମନାମ୍ ॥୫-୨୬॥
କାମକ୍ରୋଧବିୟୁକ୍ତାନାଂ-କାମକ୍ରୋଧ ରହିତ, ୟତୀନାଂ-ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୀଙ୍କ ପାଇଁ, ଯତ୍ଚେତସାମ୍-ବିଜିତମନା ।
ଅଭିତୋ-ସର୍ବଦିଗରୁ, ବ୍ରହ୍ମନିର୍ବାଣଂ-ନିର୍ବାଣହ୍ରହ୍ମ, ବର୍ତ୍ତତେ-ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ, ବିଦିତାତ୍ମନାମ୍-ଆତ୍ମଦର୍ଶୀ ।।
କାମକ୍ରୋଧ ରହିତ, ବିଜିତମନା ଏବଂ ଆତ୍ମଦର୍ଶୀ ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସବୁ ଦିଗରୁ (ଜୀବିତ ବା ମୃତ) ନିର୍ବାଣ ବ୍ରହ୍ମ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ।
ସ୍ପର୍ଶାନ୍କୃତ୍ୱା ବହିର୍ବାହ୍ୟାଂଶ୍ଚକ୍ଷୁଶ୍ଚୈବାନ୍ତରେ ଭ୍ରୁବୋଃ ।
ପ୍ରାଣାପାନୌ ସମୌ କୃତ୍ୱା ନାସାଭ୍ୟନ୍ତରଚାରିଣୌ ॥୫-୨୭॥
ୟତେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧିର୍ମୁନିର୍ମୋକ୍ଷପରାୟଣଃ ।
ବିଗତେଚ୍ଛାଭୟକ୍ରୋଧୋ ୟଃ ସଦା ମୁକ୍ତ ଏବ ସଃ ॥୫-୨୮॥
୫-୨୭
ସ୍ପର୍ଶାନ୍-ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକୁ, କୃତ୍ୱା-ପରିତ୍ୟାଗ କରି, ବହିଃ-ବାହାରେ, ବାହ୍ୟାନ୍-ବାହ୍ୟ, ଚ-ଓ, ଚକ୍ଷୁଃ-ଚକ୍ଷୁ, ଏବ-ହିଁ, ଅନ୍ତରେ-ମଧ୍ୟରେ, ଭ୍ରୁବୋଃ-ଦୁଇ ଭ୍ରୁଲତା ।
ପ୍ରାଣାପାନୌ-ପ୍ରାଣ ଓ ଅପାନ ବାୟୁକୁ, ସମୌ-ସମ, କୃତୌ-କରି, ନାସାଭ୍ୟନ୍ତରଚାରିଣୌ-ନାସିକାରେ ବିଚରଣଶୀଳ ।।
୫-୨୮ ନିମନ୍ତେ:-
ୟତେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧିଃ-ଯାହାର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ, ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧି ନିଜର ବଶୀଭୂତ, ମୁନିଃ-ମୁନି, ମୋକ୍ଷପରାୟଣଃ-ମୋକ୍ଷପରାୟଣ ।
ବିଗତେଚ୍ଛାଭୟକ୍ରୋଧୋ-ଇଚ୍ଛା, ଭୟ ଓ କ୍ରୋଧରୁ ସର୍ବଦା ରହିତ, ୟଃ-ଯିଏ, ସଦା-ସର୍ବଦା, ମୁକ୍ତ ଏବ-ମୁକ୍ତ ଅଟେ,
ସଃ-ସେ ।।
ଉଭୟ ୫-୨୭ ଓ ୫-୨୮ ଅର୍ଥ:-
ବାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ବାହାରେ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଏବଂ ନେତ୍ରଦ୍ୱୟର ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଦୁଇ ଭ୍ରୁଲତା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥିର କରି ତଥା ନାସିକାରେ ବିଚରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣ ଓ ଅପାନ ବାୟୁକୁ ସମ କରି ଯାହାର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ, ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧି ନିଜର ବଶୀଭୂତ, ଯିଏ ମୋକ୍ଷ ପରାୟଣ ତଥା ଇଚ୍ଛା, ଭୟ ଓ କ୍ରୋଧରୁ ସର୍ବଦା ରହିତ, ସେହି ମୁନି ସର୍ବଦା ମୁକ୍ତ ଅଟେ ।
ଭୋକ୍ତାରଂ ୟଜ୍ଞତପସାଂ ସର୍ୱଲୋକମହେଶ୍ୱରମ୍ ।
ସୁହୃଦଂ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମାଂ ଶାନ୍ତିମୃଚ୍ଛତି ॥୫-୨୯॥
ଭୋକ୍ତାରମଂ-ଭୋକ୍ତା, ଯଜ୍ଞତପସାମ୍-ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞ ଓ ତପସ୍ୟାର, ସର୍ୱଲୋକମହେଶ୍ୱରମ୍-ସମସ୍ତ ଲୋକର ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱର ।
ସୁହୃଦଂ-ସୁହୃଦ, ସର୍ୱଭୁତାନାଂ-ସକଳ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର, ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଜାଣି, ମାଂ-ମୋତେ, ଶାନ୍ତିମ୍-ଶାନ୍ତି, ରଚ୍ଛତି-ଲାଭ କରେ ।।
ଭକ୍ତ ମୋତେ ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞ ଓ ତପର ଭୋକ୍ତା, ସମସ୍ତ ଲୋକର ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱର ତଥା ସକଳ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ସୁହୃଦ୍ ବୋଲି ଜାଣି ଶାନ୍ତି ଲାଭ କରେ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ସଂନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ ପଞ୍ଚମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୫॥
ଷଷ୍ଠ ଅଧ୍ୟାୟ - ଆତ୍ମସଂୟମ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଷଷ୍ଠୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଆତ୍ମସଂୟମୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଅନାଶ୍ରିତଃ କର୍ମଫଲଂ କାର୍ୟଂ କର୍ମ କରୋତି ୟଃ ।
ସ ସଂନ୍ୟାସୀ ଚ ୟୋଗୀ ଚ ନ ନିରଗ୍ନିର୍ନ ଚାକ୍ରିୟଃ ॥୬-୧॥
ଅନାଶ୍ରିତଃ-ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ, କର୍ମଫଳଂ-କର୍ମଫଳ, କାର୍ଯ୍ୟଂ-କର୍ମ, କରୋତି-କରେ, ୟଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ।
ସ-ସେ, ସଂନ୍ୟାସୀ-ସନ୍ୟାସୀ, ଚ-ତଥା, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ଚ-ତଥା, ନ-ହୁଏ ନାହିଁ, ନିରଗ୍ନିଃ-ଅଗ୍ନି ତ୍ୟାଗୀ, ନ-ସନ୍ୟାସୀ ହୁଏ ନାହିଁ, ଚ-ତଥା, ଅକ୍ରିୟଃ-କ୍ରିୟା ତ୍ୟାଗୀ, ।।
ଶ୍ରୀ ଭାଗବାନ କହିଲେ - ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ କର୍ମଫଳର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ କର୍ତ୍ତବ୍ୟକର୍ମ କରେ, ସେ ହିଁ ସନ୍ୟାସୀ ଓ ଯୋଗୀ । କେବଳ ଅଗ୍ନି ତ୍ୟାଗ କରିଦେଲେ କେହି ସନ୍ୟାସୀ ହୁଏ ନାହିଁ କି କେବଳ କର୍ମ ତ୍ୟାଗ କରିଦେଲେ କେହି ଯୋଗୀ ହୋଇଯାଏ
ନାହିଁ ।
ୟଂ ସଂନ୍ୟାସମିତି ପ୍ରାହୁର୍ୟୋଗଂ ତଂ ବିଦ୍ଧି ପାଣ୍ଡବ ।
ନ ହ୍ୟସଂନ୍ୟସ୍ତସଙ୍କଳ୍ପୋ ୟୋଗୀ ଭବତି କଶ୍ଚନ ॥୬-୨॥
ୟଂ-ଯାହାକୁ, ସନ୍ୟାସମ୍-ସନ୍ୟାସ, ଇତି-ବୋଲି, ପ୍ରାହୁଃ-କହନ୍ତି, ଯୋଗଂ-ଯୋଗ, ତଂ-ତାହାକୁ, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ପାଣ୍ଡବ-ହେ ଅର୍ଜୁନ ।
ନ-ନୁହେଁ, ହି-କାରଣ ଅସଂନ୍ନ୍ୟସ୍ତସଙ୍କଳ୍ପୋ-ସଂକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ତ୍ୟାଗ ନ କରି, ଭବତି-ହୋଇପାରେ, କଶ୍ଚନ-କୌଣସି ପ୍ରକାରର ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଲୋକେ ଯାହାକୁ ସନ୍ୟାସ କହନ୍ତି, ତାହାକୁ ତୁମେ ଯୋଗ ବୋଲି ଜାଣ; କାରଣ ସଙ୍କଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ତ୍ୟାଗ ନ କରି ମନୁଷ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ଯୋଗୀ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।
ଆରୁରୁକ୍ଷୋର୍ମୁନେର୍ୟୋଗଂ କର୍ମ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ ।
ୟୋଗାରୂଢସ୍ୟ ତସ୍ୟୈବ ଶମଃ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ ॥୬-୩॥
ଆରୁରୋକ୍ଷଃ-ଆରୂଢ଼ ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛୁକ, ମୂନ୍ୟଃ-ମନନଶୀଳ ଯୋଗୀ ପାଇଁ, ଯୋଗଂ-ଯୋଗ ବା ସମତାରେ, କର୍ମ-କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ, କାରଣଂ-କାରଣ, ଉଚ୍ୟତେ-କୁହାଯାଇଛି ।
ଯୋଗାରୂଢ଼ସ୍ୟ-ଯୋଗାରୂଢ଼ ମନୁଷ୍ୟ, ତସ୍ୟ ଏବ- ତାହାର ସେହି, ଶମଃ-ଶାନ୍ତି, କାରଣମ୍-କାରଣ, ଉଚ୍ୟତେ-କୁହାଯାଇଛି ।।
ଯେ ଯୋଗ ଅର୍ଥାତ୍ ସମତାରେ ଆରୂଢ଼ ହେବାକୁ ଚାହେଁ, ସେପରି ମନନଶୀଳ ଯୋଗୀ ପାଇଁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ ହିଁ ଯୋଗାରୂଢ଼ ହେବାରେ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ଏବଂ ସେହି ଯୋଗାରୂଢ଼ ମନୁଷ୍ୟକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ଶାନ୍ତି ହିଁ ପରମାତ୍ମା ପ୍ରାପ୍ତିରେ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।
ୟଦା ହି ନେନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ନ କର୍ମସ୍ୱନୁଷଜ୍ଜତେ ।
ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସଂନ୍ୟାସୀ ୟୋଗାରୂଢସ୍ତଦୋଚ୍ୟତେ ॥୬-୪॥
ୟଦା-ଯେତେବେଳେ, ହି-କାରଣ, ନ-ନୁହେଁ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ଭୋଗରେ, କର୍ମସୁ-କର୍ମରେ, ଅନୁଷଜ୍ଜତେ-ଆସକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସଂନ୍ୟାସୀ-ସମସ୍ତ ସଂକଳ୍ପ ତ୍ୟାଗ କରିଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ୟୋଗାରୂଢଃ-ଯାଗାରୂଢ଼, ତଦା-ସେତେବେଳେ, ଉଚ୍ୟତେ-କୁହାଯାଏ ।।
ସମସ୍ତ ସଂକଳ୍ପ ତ୍ୟାଗ କରିଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ଯେତେବେଳେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଭୋଗରେ ଓ କର୍ମରେ ଆସକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ତାକୁ ଯୋଗାରୂଢ଼ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦ୍ଧରେଦାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ନାତ୍ମାନମବସାଦୟେତ୍ ।
ଆତ୍ମୈବ ହ୍ୟାତ୍ମନୋ ବନ୍ଧୁରାତ୍ମୈବ ରିପୁରାତ୍ମନଃ ॥୬-୫॥
ଉଦ୍ଧରେତ୍-ଉଦ୍ଧାର କର, ଆତ୍ମନା-ନିଜଦ୍ୱାରା, ଆତ୍ମାନମ୍-ନିଜର, ଆତ୍ମାନମ୍-ନିଜର, ଅବସାଦୟେତ୍-ପତନ କର ନାହିଁ ।
ଆତ୍ମା-ନିଜେ, ଏବ-ହିଁ, ହି-କାରଣ, ଆତ୍ମନୋ-ନିଜର, ବନ୍ଧୁଃ-ମିତ୍ର, ଏବ-ନିଜେ ହିଁ, ରିପୁଃ-ଶତ୍ରୁ, ଆତ୍ମନଃ-ନିଜର ।।
ନିଜେ ନିଜର ଉଦ୍ଧାର କର, ନିଜର ପତନ କର ନାହିଁ; କାରଣ ନିଜେ ହିଁ ନିଜର ମିତ୍ର ଓ ନିଜେ ହିଁ ନିଜର ଶତ୍ରୁ ।
ବନ୍ଧୁରାତ୍ମାତ୍ମନସ୍ତସ୍ୟ ୟେନାତ୍ମୈବାତ୍ମନା ଜିତଃ ।
ଅନାତ୍ମନସ୍ତୁ ଶତ୍ରୁତ୍ୱେ ବର୍ତେତାତ୍ମୈବ ଶତ୍ରୁବତ୍ ॥୬-୬॥
ବନ୍ଧୁଃ-ମିତ୍ର, ଆତ୍ମା-ନିଜ ଉପରେ,ଆତ୍ମନା-ନିଜଦ୍ୱାରା, ତସ୍ୟ-ତ'ପାଇଁ, ୟେନ-ଯେ, ଆତ୍ମା ଏବ-ନିଜେ ହିଁ, ଆତ୍ମନା-ନିଜର, ଜିତଃ-ବିଜୟ ପ୍ରାପ୍ତ କରିଛି ।
ଅନାତ୍ମନଃ-ଯେ ନିଜକୁ ନିଜେ ଜୟ କରି ନାହିଁ, ତୁ-ଏବଂ, ଶତ୍ରୁତ୍ୱେ-ଶତ୍ରୁତାରେ, ବର୍ତ୍ତତ-ବ୍ୟବହାର କରେ, ଆତ୍ମା ଏବ- ଆତ୍ମା ହିଁ, ଶତ୍ରୁବତ୍-ଶତ୍ରୁତାରେ ।।
ନିଜକୁ ନିଜେ ଯିଏ ଜୟ କରିଛି, ସେ ନିଜେ ହିଁ ନିଜର ବନ୍ଧୁ ଏବଂ ନିଜକୁ ନିଜେ ଯିଏ ଜୟ କରି ନାହିଁ, ସେପରି ଅନାତ୍ମାର ଆତ୍ମା ହିଁ ଶତ୍ରୁତାରେ ଶତ୍ରୁ ପରି ବ୍ୟବହାର କରେ ।
ଜିତାତ୍ମନଃ ପ୍ରଶାନ୍ତସ୍ୟ ପରମାତ୍ମା ସମାହିତଃ ।
ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖେଷୁ ତଥା ମାନାପମାନୟୋଃ ॥୬-୭॥
ଜିତାତ୍ମନଃ-ଯେ ନିଜ ଉପରେ ବିଜୟ ପ୍ରାପ୍ତ କରିଛି, ପ୍ରଶାନ୍ତସ୍ୟ-ନିର୍ବିକାର ରହୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟକୁ, ପରମାତ୍ମା-ପରମାତ୍ମା, ସମାହିତଃ-ନିତ୍ୟପ୍ରାପ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।
ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖେଷୁ-ଶୀତଉଷ୍ଣ ସୁଖଦୁଃଖରେ, ତଥା-ତଥା, ମାନାପାମାନୟୋଃ-ମାନ ଓ ଅପମାନରେ ।।
ଯେ ନିଜ ଉପରେ ବିଜୟ ପ୍ରାପ୍ତ କରିଛି, ଶୀତ-ଉଷ୍ଣ ବା ଅନୁକୂଳ ପ୍ରତିକୂଳତାରେ, ସୁଖ ଦୁଃଖ ତଥା ମାନ ଅପମାନରେ ପ୍ରଶାନ୍ତ ବା ନିର୍ବିକାର ରହୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟକୁ ପରମାତ୍ମା ନିତ୍ୟପ୍ତାପ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନତୃପ୍ତାତ୍ମା କୂଟସ୍ଥୋ ବିଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ୟୁକ୍ତ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ୟୋଗୀ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ॥୬-୮॥
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନତୃପ୍ତାତ୍ମା-ଯାହାର ଅନ୍ତଃକରଣ ଜ୍ଞାନ ବିଜ୍ଞାନରେ ପରିତୃପ୍ତ, କୂଟସ୍ଥୋ-ଯେ କୂଟ ପରି ନିର୍ବିକାର, ବିଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ-ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ।
ୟୁକ୍ତ-ଯୁକ୍ତ, ଇତି-ଏପରି, ଉଚ୍ୟତେ-କୁହାଯାଏ, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ-ଟେକା ପଥର ଓ ସୁବର୍ଣ୍ଣରେ ସମ ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ।।
ଯାହାର ଅନ୍ତଃକରଣ ଜ୍ଞାନ ଓ ବିଜ୍ଞାନରେ ପରିତୃପ୍ତ, ଯେ କୂଟପରି ନିର୍ବିକାର, ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ତଥା ଟେକା ପଥର ଓ ସୁବର୍ଣ୍ଣରେ ସମ ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ-ଏହିପରି ଯୋଗୀକୁ ଯୁକ୍ତ (ଯୋଗାରୂଢ଼) କୁହାଯାଏ ।
ସୁହୃନ୍ମିତ୍ରାର୍ୟୁଦାସୀନମଧ୍ୟସ୍ଥଦ୍ୱେଷ୍ୟବନ୍ଧୁଷୁ ।
ସାଧୁଷ୍ୱପି ଚ ପାପେଷୁ ସମବୁଦ୍ଧିର୍ୱିଶିଷ୍ୟତେ ॥୬-୯॥
ସୁହୃନ୍ମିତ୍ରାର୍ୟୁଦାସୀନମଧ୍ୟସ୍ଥଦ୍ୱେଷ୍ୟବନ୍ଧୁଷୁ- ସୁହୃଦ୍, ମିତ୍ର, ଶତୃ, ଉଦାସୀନ,ମଧ୍ୟସ୍ଥ, ଦ୍ୱେଷ୍ୟ ଓ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ।
ସାଧୁଷୁ-ସାଧୁ ଆଚରଣକାରୀ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ପାପେଷୁ-ପାପାଚରଣକାରୀଙ୍କ ପ୍ରତି, ସମବୁଦ୍ଧିଃ-ସମବୁଦ୍ଧି (ରଖୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ), ବିଶିଷ୍ୟତେ-ଶ୍ରଷ୍ଠ ଅଟେ ।।
ସୁହୃଦ୍, ମିତ୍ର, ଶତ୍ରୁ, ଉଦାସୀନ, ମଧ୍ୟସ୍ଥ, ଦ୍ୱେଷକାରୀ ଓ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ତଥା ସାଧୁ ଓ ପାପାଚରଣକାରୀଙ୍କ ପ୍ରତି ସମ ବୁଦ୍ଧି ରଖୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅଟେ ।
ୟୋଗୀ ୟୁଞ୍ଜୀତ ସତତମାତ୍ମାନଂ ରହସି ସ୍ଥିତଃ ।
ଏକାକୀ ୟତଚିତ୍ତାତ୍ମା ନିରାଶୀରପରିଗ୍ରହଃ ॥୬-୧୦॥
ଯୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ଆତ୍ମାନଂ ୟୁଞ୍ଜୀତ-(ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ) ମନୋନିବେଶ କରନ୍ତୁ, ସତତମ୍-ନିରନ୍ତର, ରହସି-ଏକାନ୍ତ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥିତଃ-ରହି ।
ଏକାକୀ-ଏକାକୀ, ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା-ଅନ୍ତଃକରଣ ତଥା ଶରୀରକୁ ବଶୀଭୁତ କରିଥିବା, ନିରାଶୀଃ-ଇଚ୍ଛାରହିତ, ଅପରିଗ୍ରହଃ-ଭୋଗବୁଦ୍ଧି ପୂର୍ବକ ସଂଗ୍ରହ ନ କରୁଥିବା ।।
ଭୋଗବୁଦ୍ଧି ପୂର୍ବକ ସଂଗ୍ରହ ନ କରୁଥିବା, ଇଚ୍ଛାରହିତ ଏବଂ ଅନ୍ତଃକରଣ ତଥା ଶରୀରକୁ ବଶୀଭୁତ କରିଥିବା ଯୋଗୀ ଏକାକୀ ଏକାନ୍ତ ସ୍ଥାନରେ ରହି ନିରନ୍ତର ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ମନୋନିବେଶ କରନ୍ତୁ ।
ଶୁଚୌ ଦେଶେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପ୍ୟ ସ୍ଥିରମାସନମାତ୍ମନଃ ।
ନାତ୍ୟୁଚ୍ଛ୍ରିତଂ ନାତିନୀଚଂ ଚୈଲାଜିନକୁଶୋତ୍ତରମ୍ ॥୬-୧୧॥
ଶୁଚୌ-ପବିତ୍ର, ଦେଶେ-ସ୍ଥାନରେ, ପ୍ରତିଷ୍ଠାପ୍ୟ-ସ୍ଥାପନ କରି, ସ୍ଥିରମ୍-ସ୍ଥିର ଭାବରେ, ଆସନମ୍-ଆସନକୁ, ଆତ୍ମନଃ-ନିଜ ।
ନ ଅତ୍ୟୁଚ୍ଛ୍ରିତଂ-ଅତି ଉଚ୍ଚ ହୋଇନଥିବା, ନ ଅତିନୀଚଂ-ଅତି ନୀଚ ହୋଇନଥିବା, ଚୈଲାଜିନକୁଶୋତ୍ତରମ୍-କୁଶାସନ, ମୃଗଚର୍ମ ଓ ବସ୍ତ୍ର ବିଛାହୋଇଥିବା ।।
ପବିତ୍ର ସ୍ଥାନରେ, ତଳଆଡ଼ୁ କ୍ରମଶଃ କୁଶ ଆସନ, ମୃଗଚର୍ମ ଓ ବସ୍ତ୍ର ବିଛାହୋଇଥିବା ଏବଂ ଅତି ଉଚ୍ଚ ଓ ଅତି ନୀଚ ହୋଇନଥିବା ନିଜ ଆସନକୁ ସ୍ଥିର ଭାବେ ସ୍ଥାପନ କରି-
ତତ୍ରୈକାଗ୍ରଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ୟତଚିତ୍ତେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟଃ ।
ଉପବିଶ୍ୟାସନେ ୟୁଞ୍ଜ୍ୟାଦ୍ୟୋଗମାତ୍ମବିଶୁଦ୍ଧୟେ ॥୬-୧୨॥
ସମଂ କାୟଶିରୋଗ୍ରୀବଂ ଧାରୟନ୍ନଚଲଂ ସ୍ଥିରଃ ।
ସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷ୍ୟ ନାସିକାଗ୍ରଂ ସ୍ୱଂ ଦିଶଶ୍ଚାନବଲୋକୟନ୍ ॥୬-୧୩॥
ସମଂ-ସିଧା, କାୟଶିରୋଗ୍ରୀବଂ-କାୟା, ଶିର ଓ ଗ୍ରୀବାକୁ, ଧାରୟନ୍-ରଖି, ଅଚଳଂ-ଅଚଳ ଭାବରେ, ସ୍ଥିରଃ-ସ୍ଥିର ଭାବରେ ।
ସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷ୍ୟ-ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇ, ନାସିକାଗ୍ରଂ-ନାକର ଅଗ୍ରଭାଗକୁ, ସ୍ୱଂ-ନିଜର, ଦିଶଃ-କୌଣସି ଦିଗକୁ, ଚ-ତଥା, ନ ଅବଲୋକୟନ୍-ଦୃଷ୍ଟି ନଦେଇ ।।
କାୟା, ଶିର ଓ ଗ୍ରୀବାକୁ ଅଚଳଭାବେ ସିଧା ରଖି ତଥା କୌଣସି ଦିଗକୁ ଦୃଷ୍ଟି ନ ଦେଇ, କେବଳ ନିଜ ନାସିକାର ଅଗ୍ରଭାଗକୁ ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇ ସ୍ଥିର ଭାବରେ ବସନ୍ତୁ ।
ପ୍ରଶାନ୍ତାତ୍ମା ବିଗତଭୀର୍ବ୍ରହ୍ମଚାରିବ୍ରତେ ସ୍ଥିତଃ ।
ମନଃ ସଂୟମ୍ୟ ମଚ୍ଚିତ୍ତୋ ୟୁକ୍ତ ଆସୀତ ମତ୍ପରଃ ॥୬-୧୪॥
ପ୍ରଶାନ୍ତାତ୍ମା-ଅନ୍ତଃକରଣ ଶାନ୍ତ ଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ବିଗତଭୀଃ-ଯେ ଭୟ ରହିତ, ବ୍ରହ୍ମଚାରିବ୍ରତେ-ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରତରେ, ସ୍ଥିତଃ-ସ୍ଥିତ ।
ମନଃ-ମନ, ସଂଯମ୍ୟ-ସଂଯମ ପୂର୍ବକ, ମଚ୍ଚିତ୍ତୋ-ମୋଠାରେ ଚିତ୍ତ ନିବେଶ କରି, ଯୁକ୍ତ-ସାବଧାନ ଯୋଗୀ, ଆସୀତ-ବସନ୍ତୁ, ମତ୍ପରଃ-ମତ୍ପରାୟଣ ହୋଇ ।।
ଯାହାଙ୍କର ଅନ୍ତଃକରଣ ଶାନ୍ତ, ଯେ ଭୟରହିତ ଓ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟରେ ସ୍ଥିତ, ଏପରି ସାବଧାନ ଯୋଗୀ ମନ ସଂଯମ ପୂର୍ବକ ମୋ'ଠାରେ ଚିତ୍ତ ନିବେଶ କରି ମତ୍ପରାୟଣ ହୋଇ ବସନ୍ତୁ ।
ୟୁଞ୍ଜନ୍ନେବଂ ସଦାତ୍ମାନଂ ୟୋଗୀ ନିୟତମାନସଃ ।
ଶାନ୍ତିଂ ନିର୍ୱାଣପରମାଂ ମତ୍ସଂସ୍ଥାମଧିଗଚ୍ଛତି ॥୬-୧୫॥
ଯୁଞ୍ଜନ୍-(ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ) ମନୋନିବେଶ କରି, ଏବଂ-ଏହିରୂପେ, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ନିୟତମାନସଃ-ନିୟତମନା ।
ଶାନ୍ତିଂ ନିର୍ୱାଣପରମାଂ-ନିର୍ବାଣ ପରମା ଶାନ୍ତିକୁ, ମତ୍ସଂସ୍ଥାମ୍-ମୋଠାରେ ସମ୍ୟକରୂପେ ସ୍ଥିତ, ଅଧିଗଚ୍ଛତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।।
ଏହିରୂପେ ସଦାସର୍ବଦା ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ମନୋନିବେଶ କରି ନିୟତମନା ଯୋଗୀ ମୋ'ଠାରେ ସମ୍ୟକରୂପେସ୍ଥିତ ନିର୍ବାଣପରମା ଶାନ୍ତିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ନାତ୍ୟଶ୍ନତସ୍ତୁ ୟୋଗୋଽସ୍ତି ନ ଚୈକାନ୍ତମନଶ୍ନତଃ ।
ନ ଚାତିସ୍ୱପ୍ନଶୀଲସ୍ୟ ଜାଗ୍ରତୋ ନୈବ ଚାର୍ଜୁନ ॥୬-୧୬॥
ନ ଅତି ଅଶ୍ନତଃ ତୁ-ଅଧିକ ଖାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ତ, ଯୋଗଃ ଅସ୍ତି ନ-ସିଦ୍ଧ ହୁଏ ନାହିଁ, ଚ-ଓ ଏକାନ୍ତମ୍-ଆଦୌ, ଅମନଶ୍ନତଃ-ଖାଉ ନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ।
ନ-ନାହିଁ ଚ-ତଥା, ଅତି-ଅଧିକ, ସ୍ୱପ୍ନଶୀଳସ୍ୟ-ଶୋଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର, ଜାଗ୍ରତୋ-ଶୋଉ ନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର, ନ-ନାହିଁ, ଏବ-ହିଁ, ଚ-ଓ, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଅଧିକ ଖାଉଥିବା ଓ ଆଦୌ ଖାଉ ନ ଥିବା ତଥା ଅଧିକ ଶୋଉ ଥିବା ଓ ଆଦୌ ଶୋଉ ନ ଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଏହି ଯୋଗ ସିଦ୍ଧ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ୟୁକ୍ତାହାରବିହାରସ୍ୟ ୟୁକ୍ତଚେଷ୍ଟସ୍ୟ କର୍ମସୁ ।
ୟୁକ୍ତସ୍ୱପ୍ନାବବୋଧସ୍ୟ ୟୋଗୋ ଭବତି ଦୁଃଖହା ॥୬-୧୭॥
ୟୁକ୍ତାହାରବିହାରସ୍ୟ-ଯଥୋଚିତ ଆହାର-ବିହାର କରୁଥିବା, ୟୁକ୍ତଚେଷ୍ଟସ୍ୟ-ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବା, କର୍ମସୁ-କର୍ମରେ ।
ୟୁକ୍ତସ୍ୱପ୍ନାବବୋଧସ୍ୟ-ଯଥୋଚିତ ଶୟନ-ଜାଗରଣ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର, ଯୋଗୋ-ଯୋଗ, ଭବତି-(ସିଦ୍ଧ) ହୁଏ, ଦୁଃଖହା-ଦୁଃଖନାଶକ ।।
ଏହି ଦୁଃଖନାଶକ ଯୋଗ ଯଥୋଚିତ ଆହାର-ବିହାର କରୁଥିବା, କର୍ମରେ ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବ ଓ ଯଥୋଚିତ ଶୟନ-ଜାଗରଣ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ହିଁ ସିଦ୍ଧ ହୁଏ ।
ୟଦା ବିନିୟତଂ ଚିତ୍ତମାତ୍ମନ୍ୟେବାବତିଷ୍ଠତେ ।
ନିଃସ୍ପୃହଃ ସର୍ୱକାମେଭ୍ୟୋ ୟୁକ୍ତ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ତଦା ॥୬-୧୮॥
ଯଦା-ଯେତେବେଳେ, ବିନିୟତଂ-ବଶୀକୃତ, ଚିତ୍ତମ୍-ଚିତ୍ତ, ଆତ୍ମନି-ନିଜ ସ୍ୱରୂପରେ, ଏବ-ହିଁ, ଅବତିଷ୍ଠତେ-ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଏ ।
ନିଃସ୍ପୃହଃ-ନିସ୍ପୃହ, ସର୍ବକାମେଭ୍ୟୋ-ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥରୁ, ଯୁକ୍ତଃ-(ତାକୁ) ଯୋଗୀ, ଇତି-ବୋଲି, ଉଚ୍ୟତେ-କୁହାଯାଏ, ତଦା-ସେତେବେଳେ ।
ବଶୀଭୂତ ଚିତ୍ତ ଯେତେବେଳେ ନିଜ ସ୍ୱରୂପରେ ହିଁସ୍ଥିତ ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ସ୍ୱୟଂ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥରୁ ନିଃସୃହ ହୋଇଯାଏ, ସେତେବେଳେ ତାକୁ ଯୋଗୀ କୁହାଯାଏ ।
ୟଥା ଦୀପୋ ନିବାତସ୍ଥୋ ନେଙ୍ଗତେ ସୋପମା ସ୍ମୃତା ।
ୟୋଗିନୋ ୟତଚିତ୍ତସ୍ୟ ୟୁଞ୍ଜତୋ ୟୋଗମାତ୍ମନଃ ॥୬-୧୯॥
ୟଥା-ଯେପରି, ଦୀପୋ-ଦୀପଶିଖା, ନିବାତସ୍ଥୋ- ନିସ୍ପନ୍ଦ ବାୟୁରେ, ନ ଇଙ୍ଗତେ-ନିଶ୍ଚଳ ରହେ, ସା ଉପମା-ସେହିଭଳି ଉପମା, ସ୍ମୃତା- କୁହାଯାଇଛି ।
ୟୋଗିନୋ-ଯୋଗୀମାନଙ୍କ, ୟତଚିତ୍ତସ୍ୟ-ସଂଯତ ଚିତ୍ତ, ୟୁଞ୍ଜତୋ- ରତ, ୟୋଗମ୍- ଯୋଗ ଆତ୍ମନଃ-ଚିତ୍ତ ପାଇଁ ଯୋଗ ।।
ନିସ୍ପନ୍ଦ ବାୟୁରେ ଦୀପଶିଖା ଯେପରି ନିଶ୍ଚଳ ରହେ, ଯୋଗାଭ୍ୟାସରତ ସଂଯତଚିତ୍ତ ଯୋଗୀମାନଙ୍କ ଚିତ୍ତ ପାଇଁ ସେହିଭଳି ଉପମା ଦିଆଯାଇଛି ।
ୟତ୍ରୋପରମତେ ଚିତ୍ତଂ ନିରୁଦ୍ଧଂ ୟୋଗସେବୟା ।
ୟତ୍ର ଚୈବାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟନ୍ନାତ୍ମନି ତୁଷ୍ୟତି ॥୬-୨୦॥
ୟତ୍ର-ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ, ଉପରମତେ-ନିବୃତ୍ତ ହୋଇଯାଏ, ଚିତ୍ତଂ-ଚିତ୍ତ, ନିରୁଦ୍ଧଂ-ନିରୁଦ୍ଧ, ୟୋଗସେବୟା-ଯୋଗାଭାସଦ୍ୱାରା ।
ୟତ୍ର-ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ, ଚ-ତଥା, ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମନଂ-ନିଜଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ, ପଶ୍ୟନ୍-ଦର୍ଶନ କରି, ଆତ୍ମନି-ନିଜଠାରେମ, ତୁଷ୍ୟତି-ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ ।।
ଯୋଗାଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ନିରୁଦ୍ଧ ଚିତ୍ତ ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ନିବୃତ୍ତ ହୋଇଯାଏ ତଥା ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ସ୍ୱୟଂ (ଯୋଗୀ) ନିଜଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ ଦର୍ଶନ କରି ନିଜଠାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ -
ସୁଖମାତ୍ୟନ୍ତିକଂ ୟତ୍ତଦ୍ ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟମତୀନ୍ଦ୍ରିୟମ୍ ।
ବେତ୍ତି ୟତ୍ର ନ ଚୈବାୟଂ ସ୍ଥିତଶ୍ଚଲତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥୬-୨୧॥
ସୁଖମ୍ ଆତ୍ୟନ୍ତିକଂ- ସୁଖ ଆତ୍ୟନ୍ତିକ, ୟତ୍-ଯେଉଁ, ତତ୍-ସେହି ସୁଖକୁ, ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟମ୍-ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟ, ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟମ୍-ଅତିନ୍ଦ୍ରିୟ ।
ବେତ୍ତି-ଅନୁଭବ କରେ, ୟତ୍ର-ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ, ନ-ନୁହେଁ, ଚ-ଏବଂ, ଏବ-ଆଉ, ଅୟଂ-ଏହି ଧ୍ୟାନଯୋଗୀ, ସ୍ଥିତଃ-ସ୍ଥିତ, ଚଳତି-ବିଚଳତି, ତତ୍ତ୍ୱତଃ-ତତ୍ତ୍ୱରୁ ।।
ଆତ୍ୟନ୍ତିକ, ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟ ସୁଖକୁ ସେ ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଅନୁଭବ କରେ ଏବଂ ଯେଉଁ ସୁଖରେସ୍ଥିତ ହୋଇ ଧ୍ୟାନଯୋଗୀ ଆଉ କେବେ ତତ୍ତ୍ୱରୁ ବିଚଳିତ ହୁଏ ନାହିଁ -
ୟଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ଚାପରଂ ଲାଭଂ ମନ୍ୟତେ ନାଧିକଂ ତତଃ ।
ୟସ୍ମିନ୍ସ୍ଥିତୋ ନ ଦୁଃଖେନ ଗୁରୁଣାପି ବିଚାଲ୍ୟତେ ॥୬-୨୨॥
ୟଂ-ଯେଉଁ, ଲବ୍ଧ୍ୱା-ମିଳିଗଲେ, ଚ ଅପରଂ-ଏବଂ ଅନ୍ୟ କୌଣସି (ଲାଭ ଥିବାର), ମନ୍ୟତେ-ମନେକରେ ନ ଅଧିକଂ- ଅଧିକ ନୁହେଁ, ତତଃ-ତା'ଠାରୁ ।
ୟସ୍ମିନ୍-ଯେଉଁଥିରେ, ସ୍ଥିତୋ-ସ୍ଥିତ, ଦୁଃଖେନ ଗୁରୁଣା-ମହାଦୁଃଖରେ, ଅପି- ମଧ୍ୟ, ବିଚାଲ୍ୟତେ-ବିଚଳିତ କରାଯାଇପାରେ
ନାହିଁ ।।
ଯେଉଁ ଲାଭ ମିଳିଗଲେ ତା'ଠାରୁ ଅଧିକ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲାଭ ଥିବାର ସେ ମନେକରେ ନାହିଁ ଏବଂ ଯେଉଁଥିରେସ୍ଥିତ ହେଲାପରେ ତାକୁ ମହାଦୁଃଖରେ ମଧ୍ୟ ବିଚଳିତ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ-
ତଂ ବିଦ୍ୟାଦ୍ ଦୁଃଖସଂୟୋଗବିୟୋଗଂ ୟୋଗସଂଜ୍ଞିତମ୍ ।
ସ ନିଶ୍ଚୟେନ ୟୋକ୍ତବ୍ୟୋ ୟୋଗୋଽନିର୍ୱିଣ୍ଣଚେତସା ॥୬-୨୩॥
ତଂ-ତାହାକୁ, ବିଦ୍ୟାତ୍-ଜାଣିବା ଉଚିତ, ଦୁଃଖସଂୟୋଗବିୟୋଗଂ- ଯେଉଁଥିରେ ଦୁଃଖସଂଯୋଗର ବିୟୋଗ ହୁଏ, ୟୋଗସଂଜ୍ଞିତମ୍- ଯୋଗ ବୋଲି ।
ସ-ସେହି, ନିଶ୍ଚୟେନ-ଦୃଢ଼ ନିଶ୍ଚୟପୂର୍ବକ, ୟୋକ୍ତବ୍ୟୋ-ଅଭ୍ୟାସ କରିବା ଉଚିତ, ୟୋଗଃ-ଧ୍ୟାନ ଯୋଗ, ଅନିର୍ୱିଣ୍ଣଚେତସା-ଅଧୈର୍ଯ୍ୟଚିତ୍ତ ନ ହୋଇ ।।
ଯେଉଁଥିରେ ଦୁଃଖସଂଯୋଗର ବିୟୋଗ ହୁଏ, ତାହାକୁ 'ଯୋଗ' ବୋଲି ଜାଣିବା ଉଚିତ । ସେହି ଧ୍ୟାନ ଯୋଗ ଅଧୈର୍ଯ୍ୟଚିତ୍ତ ନ ହୋଇ ଦୃଢ଼ନିଶ୍ଚୟପୂର୍ବକ ଅଭ୍ୟାସ କରିବା ଉଚିତ ।
ସଙ୍କଲ୍ପପ୍ରଭବାନ୍ କାମାଂସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ସର୍ୱାନଶେଷତଃ ।
ମନସୈବେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ବିନିୟମ୍ୟ ସମନ୍ତତଃ ॥୬-୨୪॥
ସଙ୍କଲ୍ପପ୍ରଭବାନ୍- ସଂକଳ୍ପଜନିତ, କାମାନ୍-କାମନା, ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ପରିତ୍ୟାଗ କରି, ସର୍ବାନ୍-ସମସ୍ତ, ଅଶେଷତଃ- ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ।
ମନସା-ମନ ସାହାଯ୍ୟରେ, ଏବ-ହିଁ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମମ୍-ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କୁ, ବିନିୟମ୍ୟ-ନିବୁତ୍ତ କରି, ସମନ୍ତତଃ-ସବୁ ଦିଗରୁ ।।
ସଂକଳ୍ପଜନିତ ସମସ୍ତ କାମନା ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଓ ମନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଙ୍କୁ ସବୁ ଦିଗରୁ ନିବୃତ୍ତ କରି-
ଶନୈଃ ଶନୈରୁପରମେଦ୍ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଧୃତିଗୃହୀତୟା ।
ଆତ୍ମସଂସ୍ଥଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ନ କିଞ୍ଚିଦପି ଚିନ୍ତୟେତ୍ ॥୬-୨୫॥
ଶନୈଃ ଶନୈଃ-ଧୀରେ ଧୀରେ, ଉପରମେତ୍-ଉପରମ ହୋଇଯାଆନ୍ତୁ, ବୁଦ୍ଧ୍ୟା-ବୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା, ଧୃତିଗୃହୀତୟା-ଧୈର୍ଯ୍ୟଯୁକ୍ତ ।
ଆତ୍ମସଂସ୍ଥଂ-ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ସ୍ୱରୂପରେ ସମ୍ୟକ ଭାବେ ସ୍ଥାପନ, ମନଃ-ମନକୁ (ବୁଦ୍ଧିକୁ), କୃତ୍ୱା-କରି, ନ-ନାହିଁ, କିଞ୍ଚିତ୍-କିଛି, ଅପି-ବି, ଚିନ୍ତୟେତ୍-ଚିନ୍ତନ କରନ୍ତୁ ନାହିଁ ।।
ଧୈର୍ଯ୍ୟଯୁକ୍ତ ବୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ସଂସାରରୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଉପରତ ହୋଇଯାଆନ୍ତୁ ଏବଂ ବୁଦ୍ଧିକୁ ପରମାତ୍ମ ସ୍ୱରୂପରେ ସମ୍ୟକ୍ଭାବେ ସ୍ଥାପନ କରି କିଛି ବି ଚିନ୍ତନ କରନ୍ତୁ ନାହିଁ ।
ୟତୋ ୟତୋ ନିଶ୍ଚରତି ମନଶ୍ଚଞ୍ଚଲମସ୍ଥିରମ୍ ।
ତତସ୍ତତୋ ନିୟମ୍ୟୈତଦାତ୍ମନ୍ୟେବ ବଶଂ ନୟେତ୍ ॥୬-୨୬॥
ଯତଃ ଯତଃ-ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ, ନିଶ୍ଚରତି-ବିଚରଣ କରେ, ମନଃ-ମନ, ଚଞ୍ଚଳଂ-ଚଞ୍ଚଳ, ଅସ୍ଥିରମ୍-ଅସ୍ଥିର ।
ତତଃ ତତଃ-ସେହି ସେହି ସ୍ଥାନରୁ, ନିଅମ୍ୟ-ନିବୃତ୍ତ କରାଇ, ଏତତ୍-ଏହାକୁ, ଆତ୍ମନି-ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ, ଏବ-ହିଁ, ବଶଂ ନୟେତ୍-ଉତ୍ତମରୂପେ ନିବେଶ କର ।।
ଏହି ଅସ୍ଥିର ଓ ଚଞ୍ଚଳ ମନ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ବିଚରଣ କରେ, ସେହି ସେହି ସ୍ଥାନରୁ ଏହାକୁ ନିବୃତ୍ତ କରାଇ କେବଳ ପରମାତ୍ମଙ୍କଠାରେ ହିଁ ଉତ୍ତମରୂପେ ନିବେଶ କର ।
ପ୍ରଶାନ୍ତମନସଂ ହ୍ୟେନଂ ୟୋଗିନଂ ସୁଖମୁତ୍ତମମ୍ ।
ଉପୈତି ଶାନ୍ତରଜସଂ ବ୍ରହ୍ମଭୂତମକଲ୍ମଷମ୍ ॥୬-୨୭॥
ପ୍ରଶାନ୍ତମନସମ୍-ଯାହାର ମନ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଶାନ୍ତ ବା ନିର୍ମଳ ହୋଇଯାଇଛି, ହି ଏନମ୍-ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ ଏତାଦୃଶ, ୟୋଗିନଂ-ଯୋଗୀକୁ, ସୁଖମ୍-ସୁଖ, ଉତ୍ତମମ୍-ଉତ୍ତମମ୍ ।
ଉପୈତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଶାନ୍ତରଜସମ୍-ଯାହାର ରଜୋଗୁଣ ଶାନ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି, ବ୍ରହ୍ମଭୂତମ୍-ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପ, ଅକଲ୍ମଷମ୍-ଯାହାର ସମସ୍ତ ପାପ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି ।
ଯାହାର ସମସ୍ତ ପାପ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି, ରଜୋଗୁଣ ଶାନ୍ତ ଓ ମନ ପ୍ରଶାନ୍ତ (ନିର୍ମଳ) ହୋଇଯାଇଛି, ଏତାଦୃଶ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପ ଯୋଗୀକୁ ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ଉତ୍ତମ ସୁଖ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ୟୁଞ୍ଜନ୍ନେବଂ ସଦାତ୍ମାନଂ ୟୋଗୀ ବିଗତକଲ୍ମଷଃ ।
ସୁଖେନ ବ୍ରହ୍ମସଂସ୍ପର୍ଶମତ୍ୟନ୍ତଂ ସୁଖମଶ୍ନୁତେ ॥୬-୨୮॥
ଯୁଞ୍ଜନ-ସଂଯୁକ୍ତ କରିଥିବା, ଏବଂ-ଏହି ପ୍ରକାର, ସଦା-ସର୍ବଦା, ଆତ୍ମାନଂ-ନିଜକୁ, ଯୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ବିଗତକଳ୍ମଶଃ-ପାପରହିତ ।
ସୁଖେନ-ସହଜରେ, ବ୍ରହ୍ମସଂସ୍ପର୍ଶମ୍-ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତିରୂପକ, ଅତ୍ୟନ୍ତଂ-ଅତ୍ୟଧିକ, ସୁଖଂ-ସୁଖ, ଅଶ୍ନୁତେ-ଅନୁଭବ କରେ ।।
ଏହି ପ୍ରକାରେ ନିଜକୁ ସର୍ବଦା ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରେ ସଂଯୁକ୍ତ କରିଥିବା ପାପରହିତ ଯୋଗୀ ସହଜରେ ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତିରୂପକ ଆତ୍ୟନ୍ତିକ ସୁଖ ଅନୁଭବ କରେ ।
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥମାତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚାତ୍ମନି ।
ଈକ୍ଷତେ ୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶନଃ ॥୬-୨୯॥
ସର୍ବଭୂତମ୍-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ, ଆତ୍ମାନଂ-ନିଜ ସ୍ୱରୂପକୁ, ସର୍ୱଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ, ଚ-ଓ, ଆତ୍ମନି-ନିଜ ସ୍ୱରୂପରେ ।
ଈକ୍ଷତେ-ସ୍ଥିତ ଦେଖେ, ଯୋଗଯୁକ୍ତାତ୍ମା-ଧ୍ୟାନ ଯୋଗରେ ଅନ୍ତଃକରଣକୁ ନିମଜ୍ଜିତ କରିଥିବା, ସର୍ୱତ୍ର-ସର୍ବତ୍ର, ସମଦର୍ଶନ-ନିଜର ସ୍ୱରୂପକୁ ଦର୍ଶନ କରୁଥିବା ।।
ସର୍ବତ୍ର ନିଜ ସ୍ୱରୂପକୁ ଦର୍ଶନ କରୁଥିବା ଓ ଧ୍ୟାନଯୋଗରେ ଅନ୍ତଃକରଣକୁ ନିମଜ୍ଜିତ କରିଥିବା ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୀ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ ନିଜର ସ୍ୱରୂପକୁସ୍ଥିତ ଦେଖେ ଏବଂ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ନିଜ ସ୍ୱରୂପରେସ୍ଥିତ ଦେଖେ ।
ୟୋ ମାଂ ପଶ୍ୟତି ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱଂ ଚ ମୟି ପଶ୍ୟତି ।
ତସ୍ୟାହଂ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟାମି ସ ଚ ମେ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ॥୬-୩୦॥
ୟୋ-ଯେଉଁ (ଭକ୍ତ), ମାଂ-ମୋତେ, ପଶ୍ୟତି-ଦର୍ଶନ କରେ, ସର୍ୱତ୍ର-ସବୁ ସ୍ଥାନରେ, ଚ-ଓ, ମୟି-ମୋ'ଠାରେ, ପଶ୍ୟତି-ଦର୍ଶନ କରେ ।
ତସ୍ୟ-ତା' ପାଇଁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ନ-ନୁହେଁ, ପ୍ରଣସ୍ୟାମି-ଅଦୃଶ୍ୟ, ସ-ସେ, ଚ-କି, ମେ-ମୋ ପାଇଁ, ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି-ଅଦୃଶ୍ୟ
ନୁହେଁ ।।
ଯେଉଁ ଭକ୍ତ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରେ ମୋତେ ଦର୍ଶନ କରେ ଏବଂ ମୋ'ଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରେ, ତା'ପାଇଁ ମୁଁ ଅଦୃଶ୍ୟ ନୁହେଁ କି ସେ ମୋ ପାଇଁ ଅଦୃଶ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥିତଂ ୟୋ ମାଂ ଭଜତ୍ୟେକତ୍ୱମାସ୍ଥିତଃ ।
ସର୍ୱଥା ବର୍ତ୍ତମାନୋଽପି ସ ୟୋଗୀ ମୟି ବର୍ତ୍ତତେ ॥୬-୩୧॥
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥିତଂ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ ସ୍ଥିତ, ୟୋ-ଯେଉଁ, ମାଂ-ମୋତେ, ଭଜତି-ଭଜନ କରେ, ଏକତ୍ୱମ୍-ଅଭିନ୍ନ ଭାବରେ, ଆସ୍ଥିତଃ-ସ୍ଥିତ ।
ସର୍ୱଥା-ସବୁ ପ୍ରକାର, ବର୍ତ୍ତମାନଃ-ବ୍ୟବହାର କରୁଥିଲେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ସ-ସେହି, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ମୟି-ମୋ'ଠାରେ,
ବର୍ତ୍ତତେ-ସବୁ କିଛି କରେ ।।
ମୋ'ଠାରେ ଅଭିନ୍ନ ଭାବରେସ୍ଥିତ ଯେଉଁ ଭକ୍ତିଯୋଗୀ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେସ୍ଥିତ ମୋତେ ଭଜନ କରେ, ସେ ସବୁ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର (କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ) କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ମୋ'ଠାରେ ହିଁ ସବୁ କିଛି କରେ ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ସର୍ବଥା ମୋଠାରେ ହିଁସ୍ଥିତ ।
ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ ସର୍ୱତ୍ର ସମଂ ପଶ୍ୟତି ୟୋଽର୍ଜୁନ ।
ସୁଖଂ ବା ୟଦି ବା ଦୁଃଖଂ ସ ୟୋଗୀ ପରମୋ ମତଃ ॥୬-୩୨॥
ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ-ନିଜ ଶରୀରର ଉପମା ଦେଇ ସର୍ୱତ୍ର-ସର୍ବତ୍ର, ସମଂ-ସମାନ, ପଶ୍ୟତି-ଦେଖେ, ଯଃ-ଯେଉଁ ଭକ୍ତ, ଅର୍ଜୁନ ।
ସୁଖଂ-ସୁଖ, ବା-ଏବଂ, ଦୁଃଖଂ-ଦୁଖ, ସ-ସେହି, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ପରମୋ-ପରମ, ମତଃ-ମାନ୍ୟ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁ ଭକ୍ତ ନିଜ ଶରୀରର ଉପମା ଦେଇ ସର୍ବତ୍ର ମୋତେ ସମାନ ଦେଖେ ଏବଂ ସୁଖ ଓ ଦୁଃଖକୁ ସମଜ୍ଞାନ କରେ, ତାକୁ ପରମଯୋଗୀ ମନେ କରାଯାଇଛି ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ୟୋଽୟଂ ୟୋଗସ୍ତ୍ୱୟା ପ୍ରୋକ୍ତଃ ସାମ୍ୟେନ ମଧୁସୂଦନ ।
ଏତସ୍ୟାହଂ ନ ପଶ୍ୟାମି ଚଞ୍ଚଲତ୍ୱାତ୍ସ୍ଥିତିଂ ସ୍ଥିରାମ୍ ॥୬-୩୩॥
ଯଃ-ଯେଉଁ, ଅୟଂ-ଏ, ୟୋଗଃ-ଯୋଗ, ତ୍ୱୟା-ଆପଣ, ପ୍ରୋକ୍ତଃ-କହିଲେ, ସାମ୍ୟେନ-ସମତାପୂର୍ବକ, ମଧୁସୂଦନ-ହେ ମଧୁସୂଦନ।
ଏତସ୍ୟ-ଏହି ଯୋଗର, ଅହଂ-ମୁଁ, ନ ପଶ୍ୟାମି-ଦେଖୁ ନାହିଁ, ଚଞ୍ଚଲତ୍ୱାତ୍-ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇଥିବାରୁ, ସ୍ଥିତିଂ-ସ୍ଥିତି, ସ୍ଥିରାମ୍-ସ୍ଥିର ।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ- ହେ ମଧୁସୂଦନ! ଆପଣ ଏ ଯେଉଁ ସମତାପୂର୍ବକ ଯୋଗ କଥା କହିଲେ, ମନ ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇଥିବାରୁ ମୁଁ ଏହି ଯୋଗର ସ୍ଥିର ସ୍ଥିତି ଦେଖୁନାହିଁ ।
ଚଞ୍ଚଲଂ ହି ମନଃ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରମାଥି ବଲବଦ୍ ଦୃଢମ୍ ।
ତସ୍ୟାହଂ ନିଗ୍ରହଂ ମନ୍ୟେ ବାୟୋରିବ ସୁଦୁଷ୍କରମ୍ ॥୬-୩୪॥
ଚଞ୍ଚଳଂ-ଚଞ୍ଚଳ, ହି-କାରଣ, ମନଃ-ମନ, କୃଷ୍ଣ-ହେ କୃଷ୍ଣ, ପ୍ରମାଥି-ପ୍ରମଥନଶୀଳ, ବଲବଦ୍-ବଳବାନ୍, ଦୃଢ଼ମ୍-ଦୃଢ଼ ବା ଜିଦ୍ଖୋର ।
ତସ୍ୟ-ତାହାକୁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ନିଗ୍ରହଂ-ନିଗ୍ରହ କରିବା, ମନ୍ୟେ-ମନେ କରୁଛି, ବାୟୋଃ ଇବ-ବାୟୁପରି, ସୁଦୁଷ୍କରମ୍-
ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁଷ୍କର ।।
କାରଣ ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମନ ଅତି ଚଞ୍ଚଳ, ପ୍ରମଥନଶୀଳ, ଦୃଢ଼ (ଜିଦ୍ଖୋର) ଓ ବଳବାନ୍ । ତାହାକୁ ନିଗ୍ରହ କରିବା, ବାୟୁକୁ ନିଗ୍ରହ କରିବା ପରି ମୁଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁଷ୍କର ମନେ କରୁଛି ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଅସଂଶୟଂ ମହାବାହୋ ମନୋ ଦୁର୍ନିଗ୍ରହଂ ଚଲମ୍ ।
ଅଭ୍ୟାସେନ ତୁ କୌନ୍ତେୟ ବୈରାଗ୍ୟେଣ ଚ ଗୃହ୍ୟତେ ॥୬-୩୫॥
ଭଗବାନ କହିଲେ:- ଅସଂଶୟଂ-ତୁମର ଉକ୍ତି ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଠିକ୍, ମନୋ-ଏ ମନ, ଦୁର୍ନିଗ୍ରହଂ-ଏହକୁ ନିଗ୍ରହ କରିବା ମଧ୍ୟ କଠିନ, ଚଲମ୍-ବଡ଼ ଚଞ୍ଚଳ ।
ଅଭ୍ୟାସେନ-ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା, ତୁ-ମାତ୍ର, କୌନ୍ତେୟ-ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ, ବୈରାଗ୍ୟେଣ-ବୈରାଗ୍ୟଦ୍ୱାରା, ଚ-ଓ, ଗୃହ୍ୟତେ-ନିଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।।
ଭଗବାନ କହିଲେ- ହେ ମହାବାହୁ! ଏ ମନ ବଡ଼ ଚଞ୍ଚଳ ଏବଂ ଏହାକୁ ନିଗ୍ରହ କରିବା ମଧ୍ୟ ଅତି କଠିନ-ତୁମର ଏହି ଉକ୍ତି ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଠିକ୍ । ମାତ୍ର ହେ କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ! ଅଭ୍ୟାସ ଓ ବୈରାଗ୍ୟଦ୍ୱାରା ଏହାକୁ ନିଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।
ଅସଂୟତାତ୍ମନା ୟୋଗୋ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ ଇତି ମେ ମତିଃ ।
ବଶ୍ୟାତ୍ମନା ତୁ ୟତତା ଶକ୍ୟୋଽବାପ୍ତୁମୁପାୟତଃ ॥୬-୩୬॥
ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମନ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣରୂପେ ବଶୀଭୂତ ନୁହେଁ, ଯୋଗୋ-ଯୋଗ, ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ-ପ୍ରାପ୍ତ ହେବା କଠିନ, ଇତି-ଏହା, ମେ-ମୋର ।
ବଶ୍ୟାତ୍ମନା-ମନ ବଶୀଭୂତ କରିଥିବା ସାଧକକୁ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ୟତତା-ଯତ୍ନ କରୁଥିବା, ଶକ୍ୟଃ ଅବାସ୍ତୁମ୍-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇପାରେ, ଉପାୟତଃ-ଉପାୟପୂର୍ବକ ।।
ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମନ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣରୂପେ ବଶୀଭୂତ ନୁହେଁ, ସେମାନଙ୍କର ଯୋଗ ପ୍ରାପ୍ତି ହେବା କଠିନ । କିନ୍ତୁ ମୋ ମତରେ ଉପାୟପୂର୍ବକ ଯତ୍ନ କରୁଥିବା ଓ ମନକୁ ବଶୀଭୂତ କରିଥିବା ସାଧକ୍କୁ ଯୋଗପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇପାରେ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଅୟତିଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟୋପେତୋ ୟୋଗାଚ୍ଚଲିତମାନସଃ ।
ଅପ୍ରାପ୍ୟ ୟୋଗସଂସିଦ୍ଧିଂ କାଂ ଗତିଂ କୃଷ୍ଣ ଗଚ୍ଛତି ॥୬-୩୭॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ- ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ, ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଉପେତୋ-ଯାହାର ସାଧନାରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଅଛି, ୟୋଗାତ୍-ଯୋଗରୁ, ଚଳିତମାନସଃ-ବିଚଳିତ ମନା ହୋଇଯାଏ ।
ଅପ୍ରାପ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତ ନ କରି, ୟୋଗସଂସିଦ୍ଧିଂ-ଯୋଗ ସିଦ୍ଧି, କାଂ-କେଉଁ, ଗତିଂ-ଗତି, ଗଚ୍ଛତି-ଲାଭ କରେ ।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ- ହେ କୃଷ୍ଣ! ଯାହାର ସାଧନାରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଯତ୍ନ ଶିଥିଳ, ସେ ଯଦି ଅନ୍ତକାଳରେ ଯୋଗରୁ ବିଚଳିତମନା ହୋଇଯାଏ, ତେବେ ଯୋଗସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ କରି ନ ପାରି ସେ କେଉଁ ଗତି ଲାଭ କରେ ।
କଚ୍ଚିନ୍ନୋଭୟବିଭ୍ରଷ୍ଟଶ୍ଛିନ୍ନାଭ୍ରମିବ ନଶ୍ୟତି ।
ଅପ୍ରତିଷ୍ଠୋ ମହାବାହୋ ବିମୂଢୋ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପଥି ॥୬-୩୮॥
କଚ୍ଚିତ୍ ନ ପଶ୍ୟତି-ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ ନାହିଁ ତ?, ଉଭୟବିଭ୍ରଷ୍ଟଃ-ଉଭୟ ଦିଗରୁ ଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ସାଧକ, ଛିନ୍ନାଭ୍ରମ ଇବ-ଛିନ୍ନ ବିଛିନ୍ନ ବାଦଲ ଖଣ୍ଡ ପରି ।
ଅପ୍ରତିଷ୍ଠଃ-ସଂସାର ଆଶ୍ରୟ ବିରହିତ, ମହାବାହୋ-ହେ ମହାବାହୁ, ବିମୂଢ଼ଃ-ମୋହିତ ବା ବିଚଳିତ, ବ୍ରହ୍ମଣଃ-ପରମାତ୍ମପ୍ରାପ୍ତି, ପଥି-ମାର୍ଗରେ ।।
ହେ ମହାବାହୁ!ସଂସାର ଆଶ୍ରୟ ବିରହିତ ଓ ପରମାତ୍ମପ୍ରାପ୍ତି ମାର୍ଗରେ ମୋହିତ ଅର୍ଥାତ୍ ବିଚଳିତ- ଏହିରୂପେ ଉଭୟ ଦିଗରୁ ଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ସାଧକ ଛିନ୍ନବିଛିନ୍ନ ବାଦଲ ପରି ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ ନାହିଁ ତ?
ଏତନ୍ମେ ସଂଶୟଂ କୃଷ୍ଣ ଛେତ୍ତୁମର୍ହସ୍ୟଶେଷତଃ ।
ତ୍ୱଦନ୍ୟଃ ସଂଶୟସ୍ୟାସ୍ୟ ଛେତ୍ତା ନ ହ୍ୟୁପପଦ୍ୟତେ ॥୬-୩୯॥
ଏତତ୍-ଏହି, ମେ-ମୋର, ସଂଶୟଂ-ସନ୍ଦେହ, ଛେତ୍ତୁମ୍-ଛେଦନ କରିବା ପାଇଁ, ଅର୍ହସି-ସମର୍ଥ, ଅଶେଷତଃ-ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ।
ତ୍ୱଦନ୍ୟଃ-ଆପଣଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ, ସଂଶୟସ୍ୟ-ସଂଶୟ, ଅସ୍ୟ-ଏହି, ଛେତ୍ତା-ଛେଦନକାରୀ, ନ-ନୁହେଁ ହି-କାରଣ, ଉପପଦ୍ୟତେ-ଅନ୍ୟ କେହି ହୋଇନପାରେ ।।
ହେ କୃଷ୍ଣ! ମୋର ଏହି ସନ୍ଦେହ ମୋଚନ କରିବା ପାଇଁ ଆପଣ ହିଁ ସମର୍ଥ, କାରଣ ଆପଣଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେହି ଏହି ସଂଶୟ ମୋଚନ କରିପାରିବେ ନାହିଁ ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ପାର୍ଥ ନୈବେହ ନାମୁତ୍ର ବିନାଶସ୍ତସ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ ।
ନ ହି କଲ୍ୟାଣକୃତ୍କଶ୍ଚିଦ୍ ଦୁର୍ଗତିଂ ତାତ ଗଚ୍ଛତି ॥୬-୪୦॥
ପାର୍ଥ-ପୃଥାନନ୍ଦନ, ନ ଏବ ଇହ- ନୁହେଁ ହିଁ ଇହଲୋକ, ନ-ନୁହେଁ। ଅମୁତ୍ର-ପରଲୋକରେ, ବିନାଶଃ-ବିନାଶ, ତସ୍ୟ-ତାହାର, ବିଦ୍ୟତେ-ହୁଏ ନାହିଁ ।
ନ-ନାହିଁ, ହି-କାରଣ, କଲ୍ୟାଣକୃତ୍-କଲ୍ୟାଣକାରୀ କର୍ମ କରୁଥିବା, କଶ୍ଚିତ୍-କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ, ଦୁର୍ଗତିଂ-ଦୁର୍ଗତି, ତାତ-ହେ ପ୍ରିୟ!, ଗଚ୍ଛତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏନି ।।
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ କହିଲେ-ହେ ପାର୍ଥ! ତାହାର ଇହଲୋକରେ ଓ ପରଲୋକରେ କେଉଁଠି ହେଲେ ବିନାଶ ହୁଏ ନାହିଁ; କାରଣ, ହେ ପ୍ରିୟ! କଲ୍ୟାଣକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଦୁର୍ଗତି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ପ୍ରାପ୍ୟ ପୁଣ୍ୟକୃତାଂ ଲୋକାନୁଷିତ୍ୱା ଶାଶ୍ୱତୀଃ ସମାଃ ।
ଶୁଚୀନାଂ ଶ୍ରୀମତାଂ ଗେହେ ୟୋଗଭ୍ରଷ୍ଟୋଽଭିଜାୟତେ ॥୬-୪୧॥
ପ୍ରାପ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ, ପୁଣ୍ୟକୃତାମ୍-ପୁଣ୍ୟକର୍ମାମାନଙ୍କର, ଲୋକାନ୍-ଲୋକମାନ, ଉଷିତ୍ୱା-ରହି (ପୁନର୍ବାର), ଶାଶ୍ୱତୀଃ ସମା-ବହୁ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ।
ଶୁଚୀନାଂ-ଶୁଦ୍ଧ, ଶ୍ରୀମତାଂ-ଶ୍ରୀମନ୍ତଙ୍କ, ଗେହେ-ଘରେ, ୟୋଗଭ୍ରଷ୍ଟଃ-ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟ, ଅଭିଜାୟତେ-ଜନ୍ମ ଲାଭ କରେ ।।
ସେହି ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟ ପୁଣ୍ୟକର୍ମାମାନଙ୍କର ସ୍ୱର୍ଗାଦି ଲୋକକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ଓ ସେଠାରେ ବହୁ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହି ପୁନର୍ବାର ଏଠାରେ ଶୁଦ୍ଧ (ମମତା ରହିତ) ଶ୍ରୀମନ୍ତଙ୍କ ଘରେ ଜନ୍ମ ଲାଭ କରେ ।
ଅଥବା ୟୋଗିନାମେବ କୁଲେ ଭବତି ଧୀମତାମ୍ ।
ଏତଦ୍ଧି ଦୁର୍ଲଭତରଂ ଲୋକେ ଜନ୍ମ ୟଦୀଦୃଶମ୍ ॥୬-୪୨॥
ଅଥବା-ଅଥବା, ୟୋଗିନାମ୍-ଯୋଗୀମାନଙ୍କର, ଏବ-ହିଁ, କୁଲେ-କୁଳରେ, ଭବତି-ଜନ୍ମ ନିଏ, ଧୀମତାମ୍-ଜ୍ଞାନବାନ୍ ।
ଏତତ୍-ଏହି, ହି-ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ, ଦୁର୍ଲଭତରଂ-ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭ, ଲୋକେ-ସଂସାରରେ, ଜନ୍ମ-ଜନ୍ମ, ୟତ୍-ଯେଉଁ, ଈଦୃଶମ୍-ଏପରି ।।
ଅଥବା (ବୈରାଗ୍ୟବାନ୍) ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟ ଜ୍ଞାନବାନ୍ ଯୋଗୀମାନଙ୍କ କୁଲରେ ହିଁ ଜନ୍ମ ନିଏ । ଏପରି ଜନ୍ମ ସଂସାରରେ ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭ ।
ତତ୍ର ତଂ ବୁଦ୍ଧିସଂୟୋଗଂ ଲଭତେ ପୌର୍ୱଦେହିକମ୍ ।
ୟତତେ ଚ ତତୋ ଭୂୟଃ ସଂସିଦ୍ଧୌ କୁରୁନନ୍ଦନ ॥୬-୪୩॥
ତତ୍ର-ସେଠାରେ, ତଂ-ସେହି ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟକୁ, ବୁଦ୍ଧିସଂଯୋଗମ୍-ସାଧନସମ୍ପତ୍ତି (ଅନାୟାସରେ), ଲଭତେ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ପୌର୍ୱଦେହିକମ୍-ପୂର୍ବଜନ୍ମକୃତ ।
ୟତତେ-ପ୍ରଯତ୍ନ କରେ, ଚ-ଏବଂ, ତତଃ-ତାହାଦ୍ୱାରା, ଭୂୟଃ-ପୁନର୍ବାର, ସଂସିଦ୍ଧୌ-ସାଧନାର ସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ, କୁରୁନନ୍ଦନ-ହେ କୁରୁନନ୍ଦନ!
ହେ କୁରୁନନ୍ଦନ! ସେଠାରେ ସେହି ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟକୁ ପୂର୍ବଜନ୍ମକୃତ ସାଧନସମ୍ପତ୍ତି ଅନାୟାସରେ ହିଁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ତାହାଦ୍ୱାରା ସେ ସାଧନାର ସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ପୁନର୍ବାର ବିଶେଷ ଭାବରେ ପ୍ରଯତ୍ନ କରେ ।
ପୂର୍ୱାଭ୍ୟାସେନ ତେନୈବ ହ୍ରିୟତେ ହ୍ୟବଶୋଽପି ସଃ ।
ଜିଜ୍ଞାସୁରପି ୟୋଗସ୍ୟ ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମାତିବର୍ତ୍ତତେ ॥୬-୪୪॥
ପୂର୍ୱାଭ୍ୟାସେନ-ପୂର୍ବଜନ୍ମକୃତ ଅଭ୍ୟାସ ଯୋଗୁ, ତେନ-ସେହି, ଏବ-ହିଁ, ହ୍ରିୟତେ-(ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ଆଡ଼କୁ) ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଯାଏ, ହି-କାରଣ, ଅବଶଃ-(ଭୋଗ) ପରବଶ ହୋଇଥିଲେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ସଃ-ସେ ।
ଜିଜ୍ଞାସୁଃ-ଜିଜ୍ଞାସୁ, ଅପି-ମଦ୍ୟ, ୟୋଗସ୍ୟ-ଯୋଗର, ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମ-ବେଦବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମକର୍ମକୁ, ଅତିବର୍ତ୍ତତେ-ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଏ ।।
ସେ (ଶ୍ରୀମନ୍ତଙ୍କ ଘରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥିବା ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟ ମନୁଷ୍ୟ) ଭୋଗ ପରବଶ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବଜନ୍ମକୃତ ଅଭ୍ୟାସ ଯୋଗୁ ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ଆଡ଼କୁ ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଯାଏ; କାରଣ ଯୋଗର (ସମତାର) ଜିଜ୍ଞାସୁ ମଧ୍ୟ ବେଦବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ କର୍ମକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଏ ।
ପ୍ରୟତ୍ନାଦ୍ୟତମାନସ୍ତୁ ୟୋଗୀ ସଂଶୁଦ୍ଧକିଲ୍ବିଷଃ ।
ଅନେକଜନ୍ମସଂସିଦ୍ଧସ୍ତତୋ ୟାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥୬-୪୫॥
ପ୍ରୟତ୍ନାତ୍-ପ୍ରଯତ୍ନପୂର୍ବକ, ଯତମାନଃ-ଚେଷ୍ଟା କରୁଛି, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ସଂଶୁଦ୍ଧକିଳ୍ବିଷଃ-ଯାହାର ପାପ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି ।
ଅନେକଜନ୍ମସଂସିଦ୍ଧସ୍ତତୋ-ଯେ ଅନେକ ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ଶୁଦ୍ଧ ହୋଇଯାଇଛି, ୟାତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ପରାଂ ଗତିମ୍-ପରମ ଗତି ।।
ମାତ୍ର ଯେଉଁ ଯୋଗୀ ପ୍ରଯତ୍ନପୁର୍ବକ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛି ଓ ଯାହାର ପାପ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି ତଥା ଯେ ଅନେକ ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ସିଦ୍ଧ ହୋଇଯାଇଛି, ସେ ପରମଗତି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ତପସ୍ୱିଭ୍ୟୋଽଧିକୋ ୟୋଗୀ ଜ୍ଞାନିଭ୍ୟୋଽପି ମତୋଽଧିକଃ ।
କର୍ମିଭ୍ୟଶ୍ଚାଧିକୋ ୟୋଗୀ ତସ୍ମାଦ୍ୟୋଗୀ ଭବାର୍ଜୁନ ॥୬-୪୬॥
ତପସ୍ୱିଭ୍ୟଃ-ତପସ୍ୱୀମାନଙ୍କଠାରୁ, ଅଧିକଃ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଯୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ଜ୍ଞାନିଭ୍ୟଃ-ଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କଠାରୁ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ମତଃ-ମତ, ଅଧିକଃ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
କର୍ମିଭ୍ୟଃ-କର୍ମୀମାନଙ୍କଠାରୁ ମଧ୍ୟ, ଅଧିକଃ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ତସ୍ମାତ୍-ତେଣୁ, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ଭବ-ହୁଅ,
ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।।
ମୋ ମତରେ ତପସ୍ୱୀମାନଙ୍କଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଯୋଗୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଯୋଗୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏବଂ କର୍ମୀମାନଙ୍କଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଯୋଗୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ତେଣୁ ହେ ଅର୍ଜୁନ! ତୁମେ ଯୋଗୀ ହୁଅ ।
ୟୋଗିନାମପି ସର୍ୱେଷାଂ ମଦ୍ଗତେନାନ୍ତରାତ୍ମନା ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ଭଜତେ ୟୋ ମାଂ ସ ମେ ୟୁକ୍ତତମୋ ମତଃ ॥୬-୪୭॥
ୟୋଗୀନାମ୍-ଯୋଗୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅପି-ବି, ସର୍ୱେଷାଂ-ସମସ୍ତ, ମଦ୍ଗତେନ ଅନ୍ତରାତ୍ମନା-ମଦ୍ଗତମନା ହୋଇ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍-ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ଭକ୍ତ, ଭଜତେ-ଭଜନ କରେ, ୟୋ-ଯେଉଁ, ମାଂ-ମୋତେ, ସ-ସେ, ମେ-ମୋ, ୟୁକ୍ତତମୋ-ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଯୋଗୀ, ମତଃ-ମତରେ ।।
ସମସ୍ତ ଯୋଗୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବି ଯେଉଁ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ଭକ୍ତ ମଦ୍ଗତମନା ହୋଇ ମୋର ଭଜନ କରେ, ମୋ ମତରେ ସେ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଯୋଗୀ ।।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଆତ୍ମସଂୟମୟୋଗୋ ନାମ ଷଷ୍ଠୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୬॥
ସପ୍ତମ ଅଧ୍ୟାୟ - ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ସପ୍ତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ମୟ୍ୟାସକ୍ତମନାଃ ପାର୍ଥ ୟୋଗଂ ୟୁଞ୍ଜନ୍ମଦାଶ୍ରୟଃ ।
ଅସଂଶୟଂ ସମଗ୍ରଂ ମାଂ ୟଥା ଜ୍ଞାସ୍ୟସି ତଚ୍ଛୃଣୁ ॥୭-୧॥
ମୟି-ମୋଠାରେ, ଆସକ୍ତମନାଃ-ଆସକ୍ତମନା ହୋଇ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ୟୋଗଂ-ଯୋଗ, ଯୁଞ୍ଜନ୍-ଯୋଗାଭ୍ୟାସ କରି, ମଦାଶ୍ରୟଃ-ମୋର ଆଶ୍ରିତ ହୋଇ ।
ଅସଂଶୟଂ-ନିଃସନ୍ଦେହରେ, ସମଗ୍ରଂ-ସମଗ୍ରରୂପକୁ, ମାଂ-ମୋର, ୟଥା-ଯେପରି, ଜ୍ଞାସ୍ୟସି-ଜାଣିବ, ତତ୍-ତାହା, ଶୃଣୁ-ଶୁଣ ।।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ - ହେ ପାର୍ଥ! ମୋ'ଠାରେ ଆସକ୍ତମନା ହୋଇ ଓ ମୋର ଆଶ୍ରିତ ହୋଇ ଯୋଗାଭ୍ୟାସ କରିବାଦ୍ୱାରା ତୁମେ ମୋର ସମଗ୍ର ରୂପକୁ ଯେପରି ନିଃସନ୍ଦେହରେ ଜାଣିବ ତାହା ଶୁଣ ।
ଜ୍ଞାନଂ ତେଽହଂ ସବିଜ୍ଞାନମିଦଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମ୍ୟଶେଷତଃ ।
ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନେହ ଭୂୟୋଽନ୍ୟଜ୍ଜ୍ଞାତବ୍ୟମବଶିଷ୍ୟତେ ॥୭-୨॥
ଜ୍ଞାନଂ-ଜ୍ଞାନ, ତେ-ତୁମକୁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ସବିଜ୍ଞାନମ୍-ବିଜ୍ଞାନ ସହିତ, ଇଦଂ-ଏହି, ବକ୍ଷ୍ୟାମି-କହିବି, ଅଶେଷତଃ-ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ।
ୟତ୍-ଯାହା, ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଜାଣିବା ପରେ, ନ-ନାହିଁ, ଇହ-ଏ ବିଷୟରେ, ଭୂୟଃ-ପୁଣି, ଅନ୍ୟତ୍-ଆଉ କିଛି, ଜ୍ଞାତବ୍ୟମ-ଜାଣିବା ଯୋଗ୍ୟ, ଅବଶିଷ୍ୟତେ- ବାକି ରହିବ ନାହିଁ ।।
ମୁଁ ତୁମକୁ ଏହି ବିଜ୍ଞାନ ସହିତ ଜ୍ଞାନ ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ କହିବି, ଯାହା ଜାଣିବା ପରେ ଏ ବିଷୟରେ ଆଉ କିଛି ଜାଣିବାକୁ ବାକି ରହିବ ନାହିଁ ।
ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସହସ୍ରେଷୁ କଶ୍ଚିଦ୍ୟତତି ସିଦ୍ଧୟେ ।
ୟତତାମପି ସିଦ୍ଧାନାଂ କଶ୍ଚିନ୍ମାଂ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥୭-୩॥
ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ, ସହସ୍ରେଷୁ-ହଜାର ହଜାର, କଶ୍ଚିତ୍-କେହି ଜଣେ, ଯତତି-ପ୍ରଯତ୍ନ କରେ, ସିଦ୍ଧୟେ-ସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ।
ଯତତାମ୍-ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ, ଅପି-ହିଁ, ସିଦ୍ଧାନାଂ-ସିଦ୍ଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ, କଶ୍ଚିତ୍-କେହି ଜଣେ, ମାଂ-ମୋତେ, ବେତ୍ତି-ଜାଣେ, ତତ୍ତ୍ୱତଃ-ଯଥାର୍ଥରୂପେ ।।
ହଜାର ହଜାର ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ଜଣେ ସିଦ୍ଧି ବା କଲ୍ୟାଣ ନିମନ୍ତ ପ୍ରଯତ୍ନ କରେ ଏବଂ ସେହି ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ ସିଦ୍ଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ଜଣେ ମୋତେ ଯଥାର୍ଥ ଭାବେ ଜାଣେ ।
ଭୂମିରାପୋଽନଲୋ ବାୟୁଃ ଖଂ ମନୋ ବୁଦ୍ଧିରେବ ଚ ।
ଅହଙ୍କାର ଇତୀୟଂ ମେ ଭିନ୍ନା ପ୍ରକୃତିରଷ୍ଟଧା ॥୭-୪॥
ଭୂମିଃ-ପୃଥିବୀ, ଅପଃ-ଜଳ, ଅନଳଃ-ତେଜ, ବାୟୁଃ-ବାୟୁ, ଖଂ-ଆକାଶ, ମନୋ-ମନ, ବୁଦ୍ଧିଃ-ବୁଦ୍ଧି, ଏବ-ତଥା, ଚ-ଏବଂ ।
ଅହଙ୍କାର-ଅହଙ୍କାର, ଇତି-ଏହି ରୂପେ, ଇୟଂ-ଏହି, ମେ-ମୋର, ଭିନ୍ନା-ପ୍ରକାର, ପ୍ରକୃତିଃ-ପ୍ରକୃତି, ଅଷ୍ଟଧା-ଆଠ ।
ପୃଥିବୀ, ଜଳ, ତେଜ, ବାୟୁ ଓ ଆକାଶ ନାମକ ପଞ୍ଚମହାଭୂତ ଏବଂ ମନ, ବୁଦ୍ଧି ତଥା ଅହଂକାର-ମୋର ଏହି ଆଠ ପ୍ରକୃତି
ଅଛି ।
ଅପରେୟମିତସ୍ତ୍ୱନ୍ୟାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ବିଦ୍ଧି ମେ ପରାମ୍ ।
ଜୀବଭୂତାଂ ମହାବାହୋ ୟୟେଦଂ ଧାର୍ୟତେ ଜଗତ୍ ॥୭-୫॥
ଅପରା-ଅପରା, ଇୟମ୍-ଏପରି, ଇତଃ-ଏହି ଅପରା ପ୍ରକୃତିରୁ, ଅନ୍ୟାଂ-ଭିନ୍ନ, ପ୍ରକୃତିଂ-ପ୍ରକୃତିକୁ, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ମେ-ମୋର, ପରାମ୍-ପରା ।
ଜୀବଭୂତାଂ-ଜୀବରୂପା, ମହାବାହୋ-ହେ ମହାବାହୁ, ଯୟା-ଯାହା, ଇଦଂ-ଏହି, ଧାର୍ୟତେ-ଧାରଣ କରାଯାଏ, ଜଗତ୍-ଜଗତ ।।
ହେ ମହାବାହୁ! ଯାହାଦ୍ୱାରା ଏ ଜଗତ ଧାରଣ କରାଯାଏ, ସେହି ଅପରା ପ୍ରକୃତିରୁ ଭିନ୍ନ ମୋର ଜୀବରୂପା ପରା ପ୍ରକୃତିକୁ
ଜାଣ ।
(୭-୪ ଓ ୭-୫ ଦ୍ୱୟକୁ ଏକତ୍ର ପାଠ କରନ୍ତୁ) - ପୃଥିବୀ, ଜଳ, ତେଜ, ବାୟୁ ଓ ଆକାଶ ନାମକ ପଞ୍ଚମହାଭୂତ ଏବଂ ମନ, ବୁଦ୍ଧି ତଥା ଅହଂକାର-ମୋର ଏହି ପ୍ରକୃତି ଆଠ ପ୍ରକାରର ।
ଅଛି । ହେ ମହାବାହୁ! ଯାହାଦ୍ୱାରା ଏ ଜଗତ ଧାରଣ କରାଯାଏ, ସେହି ଅପରା ପ୍ରକୃତିରୁ ଭିନ୍ନ ମୋର ଜୀବରୂପା ପରା ପ୍ରକୃତିକୁ
ଜାଣ ।
ଏତଦ୍ୟୋନୀନି ଭୂତାନି ସର୍ୱାଣୀତ୍ୟୁପଧାରୟ ।
ଅହଂ କୃତ୍ସ୍ନସ୍ୟ ଜଗତଃ ପ୍ରଭବଃ ପ୍ରଲୟସ୍ତଥା ॥୭-୬॥
ଏତଦ୍ୟୋନୀନି-ପରା ଓ ଅପରା ପ୍ରକୃତିର ସଂଯୋଗ ହିଁ କାରଣ, ଭୂତାନି-ପ୍ରାଣୀଙ୍କର, ସର୍ବାଣି-ସମସ୍ତ, ଉପଧାରୟ-ତୁମେ
ଜାଣିରଖ ।
ଅହଂ-ମୁଁ, କୃତ୍ସ୍ନସ୍ୟ-ସମଗ୍ର, ଜଗତଃ-ଜଗତର, ପ୍ରଭବଃ-ପ୍ରଭବ, ପ୍ରଳୟଃ-ପ୍ରଳୟ, ତଥା-ତଥା ।।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଉତ୍ପତ୍ତିରେ ଅପରା ଓ ପରା ପ୍ରକୃତିର ସଂଯୋଗ ହିଁ କାରଣ ବୋଲି ତୁମେ ଜାଣିରଖ । ମୁଁ ସମଗ୍ର ଜଗତର ପ୍ରଭବ ତଥା ପ୍ରଳୟ ।
ମତ୍ତଃ ପରତରଂ ନାନ୍ୟତ୍କିଞ୍ଚିଦସ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ ।
ମୟି ସର୍ୱମିଦଂ ପ୍ରୋତଂ ସୂତ୍ରେ ମଣିଗଣା ଇବ ॥୭-୭॥
ମତ୍ତଃ-ମୋ, ପରତରଂ-ବ୍ୟତୀତ, ନ ଅନ୍ୟ କିଞ୍ଚିତ୍- ନାହିଁ ଅନ୍ୟ କିଞ୍ଚିତ୍ ମାତ୍ର, ଧନଞ୍ଜୟ-ଅର୍ଜୁନ ।
ମୟି-ମୋ'ଠାରେ, ସର୍ୱମ୍-ସମଗ୍ର ଜଗତ, ଇଦଂ-ଏହି, ପ୍ରୋତଂ-ଓତପ୍ରୋତ, ସୂତ୍ରେ-ସୂତାରେ, ମଣିଗଣା-ସୂତାର ମାଳିଗୁଡ଼ିକ, ଇବ-ଗୁନ୍ଥା ହେଲା ପରି ।।
ହେ ଧନଞ୍ଜୟ!ମୋ ବ୍ୟତୀତ ଏହି ଜଗତର ଅନ୍ୟ କୌଣସି କିଞ୍ଛିନ୍ମାତ୍ର କୌଣସି କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ । ସୂତାରେ ତିଆରି ମାଳି ଦାନାଗୁଡ଼ିକ ସୂତାରେ ଗୁନ୍ଥା ହେଲାପରି ଏ ସମଗ୍ର ଜଗତ ମୋ'ଠାରେ ଓତପ୍ରୋତ ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ।
ରସୋଽହମପ୍ସୁ କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରଭାସ୍ମି ଶଶିସୂର୍ୟୟୋଃ ।
ପ୍ରଣବଃ ସର୍ୱବେଦେଷୁ ଶବ୍ଦଃ ଖେ ପୌରୁଷଂ ନୃଷୁ ॥୭-୮॥
ରସଃ-ରସ, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅପ୍ସୁ-ଜଳରେ, କୌନ୍ତେୟ-କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ, ପ୍ରଭା-ପ୍ରଭା, ଅସ୍ମି-ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଟେ, ଶଶିସୂର୍ଯ୍ୟୟୋଃ-ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରେ ।
ପ୍ରଣବଃ-ପ୍ରଣବ, ସର୍ୱବେଦେଷୁ-ସମସ୍ତ ବେଦରେ, ଶବ୍ଦଃ-ଶବ୍ଦ, ଖେ-ଆକାଶରେ, ପୌରୁଷଂ-ପୌରୁଷ, ନୃଷୁ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କଠାରେ
ହେ କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ! ମୁଁ ଜଳରେ ରସ, ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରେ ପ୍ରଭା, ସମସ୍ତ ବେଦରେ ପ୍ରଣବ, ଆକାଶରେ ଶବ୍ଦ ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କଠାରେ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଟେ ।
ପୁଣ୍ୟୋ ଗନ୍ଧଃ ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଚ ତେଜଶ୍ଚାସ୍ମି ବିଭାବସୌ ।
ଜୀବନଂ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ତପଶ୍ଚାସ୍ମି ତପସ୍ୱିଷୁ ॥୭-୯॥
ପୁଣ୍ୟୋ-ପବିତ୍ର, ଗନ୍ଧଃ-ଗନ୍ଧ, ପୃଥିବ୍ୟାଂ-ପୃଥିବୀରେ, ଚ-ଓ, ତେଜଃ-ତେଜ, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ବିଭାବସୌ-ଅଗ୍ନିରେ ।
ଜୀବନଂ-ଜୀବନୀଶକ୍ତି, ସର୍ୱୁତେଷୁ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ, ତପଃ-ତପସ୍ୟା, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ତପସ୍ୱିଷୁ-ତପସ୍ୱୀମାନଙ୍କଠାରେ ।।
ମୁଁ ପୃଥିବୀରେ ପବିତ୍ର ଗନ୍ଧ, ଅଗ୍ନିରେ ତେଜ, ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ ଜୀବନୀଶକ୍ତି ଏବଂ ତପସ୍ୱୀମାନଙ୍କର ତପସ୍ୟା ।
ବୀଜଂ ମାଂ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ବିଦ୍ଧି ପାର୍ଥ ସନାତନମ୍ ।
ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧିମତାମସ୍ମି ତେଜସ୍ତେଜସ୍ୱିନାମହମ୍ ॥୭-୧୦॥
ବୀଜମ୍-ବୀଜ, ମାଂ-ମୋତେ, ସର୍ୱଭୁତାନାଂ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର, ବିଦ୍ଧି-ବୋଲି ଜାଣ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ସନାତନମ୍-ଅନାଦି ।
ବୁଦ୍ଧିଃ-ବୁଦ୍ଧି, ବୁଦ୍ଧିମତାମ୍-ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ମାନଙ୍କର, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ତେଜଃ-ତେଜ, ତେଜସ୍ୱିନାମ୍-ତେଜସ୍ୱୀମାନଙ୍କର, ଅହଂ-ମୁଁ ।।
ହେ ପାର୍ଥ! ମୋତେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଅନାଦି ବୀଜ ବୋଲି ଜାଣ । ମୁଁ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ମାନଙ୍କର ବୁଦ୍ଧି ଓ ତେଜସ୍ୱୀମାନଙ୍କର ତେଜ ଅଟେ ।
ବଲଂ ବଲବତାଂ ଚାହଂ କାମରାଗବିବର୍ଜିତମ୍ ।
ଧର୍ମାବିରୁଦ୍ଧୋ ଭୂତେଷୁ କାମୋଽସ୍ମି ଭରତର୍ଷଭ ॥୭-୧୧॥
ବଳଂ-ବଳ, ବଲବତାଂ-ବଳବାନଙ୍କର, ଚ-ଏବଂ,ଅହଂ-ମୁଁ, କାମରାଗବିବର୍ଜିତମ୍-କାମ ଓ ରାଗ ବିବର୍ଜିତ ।
ଧର୍ମାବିରୁଦ୍ଧୋ-ଧର୍ମର ଅବିରୁଦ୍ଧ, ଭୂତେଷୁ-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କଠାରେ, କାମଃ-କାମ, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ଭରତର୍ଷଭ-ହେ ଭରତଶ୍ରଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଭରତଶ୍ରଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ! ମୁଁ ବଳବାନଙ୍କର କାମ ଓ ରାଗ ବିବର୍ଜିତ ବଳ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କଠାରେ ଧର୍ମର ଅବିରୁଦ୍ଧ (ଧର୍ମଯୁକ୍ତ) କାମ ଅଟେ ।।
ୟେ ଚୈବ ସାତ୍ତ୍ୱିକା ଭାବା ରାଜସାସ୍ତାମସାଶ୍ଚ ୟେ ।
ମତ୍ତ ଏବେତି ତାନ୍ୱିଦ୍ଧି ନ ତ୍ୱହଂ ତେଷୁ ତେ ମୟି ॥୭-୧୨॥
ୟେ-ଯେତେ, ଚ-ଓ, ଏବ-ବି, ସାତ୍ତ୍ୱିକା-ସାତ୍ତ୍ୱିକ, ଭାବା-ଅଛି, ରାଜସାଃ-ରାଜସ, ତାମସାଃ-ତାମସ ଭାବ, ଚ-ତଥା,
ୟେ-ଯେତେ ।
ମତ୍ତ-ମୋଠାରୁ, ଏବ-ହିଁ ଉତ୍ପନ୍ନ, ଇତି-ବୋଲି, ତାନ୍-ସେ ସବୁ, ବିଦ୍ଧି-ବୁଝ, ନ-ନାହାନ୍ତି, ତେଷୁ-ସେ ସବୁରେ, ତେ-ସେ ସବୁ, ମୟି-ମୋଠାରେ ।
(ଅଧିକ କଅଣ କହିବି) ଯେତେ ବି ସାତ୍ତ୍ୱିକ, ରାଜସ ଓ ତାମସ ଭାବ ଅଛି, ସେସବୁ ମୋଠାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ବୋଲି ବୁଝ । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ସେ ସବୁରେ ନାହିଁ କି ସେ ସବୁ ମୋ'ଠାରେ ନାହାନ୍ତି ।
ତ୍ରିଭିର୍ଗୁଣମୟୈର୍ଭାବୈରେଭିଃ ସର୍ୱମିଦଂ ଜଗତ୍ ।
ମୋହିତଂ ନାଭିଜାନାତି ମାମେଭ୍ୟଃ ପରମବ୍ୟୟମ୍ ॥୭-୧୩॥
ତ୍ରିଭିଃ-ତିନି, ଗୁଣମୟୈଃ-ଗୁଣରୂପକ, ଭାବୈଃ-ଭାବଦ୍ୱାରା, ଏଭିଃ-ଏହି, ସର୍ୱମ୍-ସମଗ୍ର, ଇଦଂ-ଏହି, ଜଗତ୍-ଜଗତ ।
ମୋହିତଂ-ମୋହିତ, ନ ଅଭିଜାନାତି-ଜାଣେ ନାହିଁ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଏଭ୍ୟଃ-ଏ ସମସ୍ତ ଗୁଣରୁ, ପରମ୍-ଅତୀତ, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବିନାଶୀ ।।
ଏହି ତିନି ଗୁଣରୂପକ ଭାବଦ୍ୱାରା ମୋହିତ ଏ ସମଗ୍ର ଜଗତ ମୋତେ ତ୍ରିଗୁଣାତୀତ ଅବିନାଶୀରୂପେ ଜାଣେ ନାହିଁ ।
ଦୈବୀ ହ୍ୟେଷା ଗୁଣମୟୀ ମମ ମାୟା ଦୁରତ୍ୟୟା ।
ମାମେବ ୟେ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ମାୟାମେତାଂ ତରନ୍ତି ତେ ॥୭-୧୪॥
ଦୈବୀ-ଦୈବୀ, ହି-କାରଣ, ଏଷା-ଏହି, ଗୁଣମୟୀ-ଗୁଣମୟୀ, ମମ-ମୋର, ମାୟା-ମାୟା, ଦୁରତ୍ୟୟା-ଦୁସ୍ତର ।
ମାମ୍-ମୋର, ଏବ-କେବଳ, ୟେ-ଯେଉଁମାନେ, ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ-ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ମାୟାମ୍-ମାୟାକୁ, ଏତାଂ-ଏହି, ତରନ୍ତି-ତରି ଯାଆନ୍ତି, ତେ-ସେମାନେ ।।
କାରଣ ମୋର ଏହି ଗୁଣମୟୀ ଦୈବୀ ମାୟା ବଡ଼ ଦୁସ୍ତର ଅର୍ଥାତ୍ ଏଥିରୁ ପାରି ହେବା ବଡ଼ କଠିନ । ଯେଉଁମାନେ କେବଳ ମୋର ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ସେମାନେ ଏହି ଦୈବୀ ମାୟାକୁ ତରିଯାଆନ୍ତି ।।
ନ ମାଂ ଦୁଷ୍କୃତିନୋ ମୂଢାଃ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ନରାଧମାଃ ।
ମାୟୟାପହୃତଜ୍ଞାନା ଆସୁରଂ ଭାବମାଶ୍ରିତାଃ ॥୭-୧୫॥
ନ-ନାହିଁ, ମାଂ-ମୋର, ଦୁଷ୍କୃତିନୋ-ପାପାଚରଣକାରୀ, ମୂଢ଼ାଃ-ମୁଢ଼ ମନୁଷ୍ୟ, ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ-ଶରଣାପନ୍ନ, ନରାଧମାଃ-ନରାଧମ ।
ମାୟୟା-ମାୟାଦ୍ୱାରା, ଅପହୃତଜ୍ଞାନା-ଜ୍ଞାନ ଅପହୃତ ହୋଇଥିବା, ଆସୁରଂ-ଆସୁର, ଭାବମ୍-ଭାବର, ଆଶ୍ରିତାଃ-ଆଶ୍ରିତ ।।
ମାୟାଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନ ଅପହୃତ ହୋଇଥିବା, ଆସୁର ସ୍ୱଭାବର ଆଶ୍ରିତ ଏବଂ ନରାଧମ ତଥା ପାପାଚରଣକାରୀ ମୂଢ଼ ମନୁଷ୍ୟ ମୋର ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଚତୁର୍ୱିଧା ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ଜନାଃ ସୁକୃତିନୋଽର୍ଜୁନ ।
ଆର୍ତ୍ତୋ ଜିଜ୍ଞାସୁରର୍ଥାର୍ଥୀ ଜ୍ଞାନୀ ଚ ଭରତର୍ଷଭ ॥୭-୧୬॥
ଚତୁର୍ବିଧା-ଚାରି ପ୍ରକାର, ଭଜନ୍ତେ-ଭଜନ କରନ୍ତି, ମାଂ-ମୋର, ଜନାଃ-ମନୁଷ୍ୟ, ସୁକୃତିନଃ-ପବିତ୍ର କର୍ମ କରୁଥିବା,
ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।
ଆର୍ତ୍ତୋ-ଆର୍ତ୍ତ, ଜିଜ୍ଞାସୁଃ-ଜିଜ୍ଞାସୁ, ଅର୍ଥାର୍ଥୀ-ଅର୍ଥାର୍ଥୀ, ଜ୍ଞାନୀ-ଜ୍ଞାନୀ, ଚ-ଓ, ଭରତର୍ଷଭ-ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଭରତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ! ପବିତ୍ର କର୍ମ କରୁଥିବା ଅର୍ଥାର୍ଥୀ, ଆର୍ତ୍ତ ଓ ଜ୍ଞାନୀ ବା ପ୍ରେମୀ-ଏହି ଚାରି ପ୍ରକାର ମନୁଷ୍ୟ ମୋର ଭଜନ କରନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ମୋର ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି ।
ତେଷାଂ ଜ୍ଞାନୀ ନିତ୍ୟୟୁକ୍ତ ଏକଭକ୍ତିର୍ୱିଶିଷ୍ୟତେ ।
ପ୍ରିୟୋ ହି ଜ୍ଞାନିନୋଽତ୍ୟର୍ଥମହଂ ସ ଚ ମମ ପ୍ରିୟଃ ॥୭-୧୭॥
ତେଷାଂ-ସେହି ଚାରି ପ୍ରକାର ଭକ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ, ଜ୍ଞାନୀ-ଜ୍ଞାନୀ ବା ପ୍ରେମୀଭକ୍ତ, ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତ-ମୋଠାରେ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତ, ଏକଭକ୍ତିଃ-ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ, ବିଶିଷ୍ୟତେ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
ପ୍ରିୟୋ-ପ୍ରିୟ, ହି-କାରଣ, ଜ୍ଞାନିନଃ-ଜ୍ଞାନୀଭକ୍ତଙ୍କର, ଅତ୍ୟର୍ଥମ୍-ଅତି, ଅହଂ-ମୁଁ, ସ-ସେ, ଚ-ଏବଂ, ମମ-ମୋର,
ପ୍ରିୟଃ-ପ୍ରିୟ ।।
ସେହି ଚାରି ପ୍ରକାର ଭକ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମୋ'ଠାରେ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତ ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ଜ୍ଞାନୀ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରେମୀଭକ୍ତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ, କାରଣ ଜ୍ଞାନୀଭକ୍ତଙ୍କର ମୁଁ ଅତି ପ୍ରିୟ ଏବଂ ସେ ମଧ୍ୟ ମୋର ଅତି ପ୍ରିୟ ।
ଉଦାରାଃ ସର୍ୱ ଏବୈତେ ଜ୍ଞାନୀ ତ୍ୱାତ୍ମୈବ ମେ ମତମ୍ ।
ଆସ୍ଥିତଃ ସ ହି ୟୁକ୍ତାତ୍ମା ମାମେବାନୁତ୍ତମାଂ ଗତିମ୍ ॥୭-୧୮॥
ଉଦାରାଃ-ବଡ଼ ଉଦାର, ସର୍ବ ଏବ-ସମସ୍ତ ଭକ୍ତ, ଏତେ-ପୂର୍ବୋକ୍ତ, ଜ୍ଞାନୀ-ଜ୍ଞାନୀ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଆତ୍ମା ଏବ-ସ୍ୱରୂପ, ମେ-ମୋର, ମତମ୍-ମତରେ ।
ଆସ୍ଥିତଃ-ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ସ୍ଥିତ, ସ-ସେ, ହି-କାରଣ, ଯୁକ୍ତାତ୍ମା-ଯୁକ୍ତାତ୍ମା, ମାମ୍-ମୋଠାରେ, ଏବ-ସ୍ୱରୂପ, ଅନୁତ୍ତମାଂ ଗତିମ୍-ଯାହାଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅନ୍ୟ କୋଣସି ଗତି ନାହିଁ ।।
ପୂର୍ବୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଭକ୍ତ ବଡ଼ ଉଦାର (ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭାବଯୁକ୍ତ) । କିନ୍ତୁ ମୋ ମତରେ ଜ୍ଞାନୀ (ପ୍ରେମୀ) ମୋର ସ୍ୱରୁପ; କାରଣ ସେ ଯୁକ୍ତାତ୍ମା ଏବଂ ଯାହାଠାରୁ ବଳି ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗତି ନାହିଁ । ଏତାଦୃଶ ମୋ'ଠାରେ ସେ ଦୃଢ଼ ଭାବରେସ୍ଥିତ ।
ବହୂନାଂ ଜନ୍ମନାମନ୍ତେ ଜ୍ଞାନବାନ୍ମାଂ ପ୍ରପଦ୍ୟତେ ।
ବାସୁଦେବଃ ସର୍ୱମିତି ସ ମହାତ୍ମା ସୁଦୁର୍ଲଭଃ ॥୭-୧୯॥
ବହୁନାଂ-ଅନେକ, ଜନ୍ମନାମ୍-ଜନ୍ମର, ଅନ୍ତେ-ଅନ୍ତିମ ଜନ୍ମରେ ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମରେ, ଜ୍ଞାନବାନ୍-ଜ୍ଞାନବାନ୍, ମାମ୍-ମୋର, ପ୍ରପଦ୍ୟତେ-ଶରଣାପନ୍ନ ।
ବାସୁଦେବଃ-ପରମାତ୍ମା, ସର୍ବମ୍-ସବୁକିଛି, ଇତି-ବୋଲି, ସ-ସେ, ମହାତ୍ମା-ମହାତ୍ମା, ସୁଦୁର୍ଲଭଃ-ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭ ।।
ଅନେକ ଜନ୍ମର ଅନ୍ତିମ ଜନ୍ମରେ ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମରେ 'ସବୁକିଛି ପରମାତ୍ମା' ବୋଲି ଜାଣି ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନବାନ୍ ମୋର ଶରାଣାପନ୍ନ ହୁଏ, ସେ ମହାତ୍ମା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭ ।
କାମୈସ୍ତୈସ୍ତୈର୍ହୃତଜ୍ଞାନାଃ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେଽନ୍ୟଦେବତାଃ ।
ତଂ ତଂ ନିୟମମାସ୍ଥାୟ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ନିୟତାଃ ସ୍ୱୟା ॥୭-୨୦॥
କାମୈସ୍ତୈସ୍ତୈର୍ହୃତଜ୍ଞାନାଃ (କାମୈଃ+ତୈଃ+ତୈଃ+ହୃତଜ୍ଞାନାଃ) - କାମୈଃ-କାମନାଦ୍ୱାରା, ତୈଃ ତୈଃ-ସେହି ସେହି, ହୃତଜ୍ଞାନାଃ-ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଜ୍ଞାନ ଅପହୃତ ହୋଇଯାଇଛି (ସେମାନେ), ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ-ଶରଣ ପଶନ୍ତି, ଅନ୍ୟଦେବାତାଃ-ଅନ୍ୟ ଦେବତାଙ୍କଠାରେ ।
ତଂ ତଂ-ସେହି ସେହି, ନିୟମମ୍-ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ, ଆସ୍ଥାୟ-ଧାରଣକରି, ପ୍ରକୃତ୍ୟା-ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱାରା, ନିୟତାଃ-ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ, ସ୍ୱୟା-ନିଜ ନିଜ ।।
ସେହି ସେହି କାମନାଦ୍ୱାରା ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଜ୍ଞାନ ଅପହୃତ ହୋଇଯାଇଛି, ସେମାନେ ନିଜ ନିଜ ପ୍ରକୃତି ବା ସ୍ୱଭାବଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ଅନ୍ୟ ଦେବତାମାନଙ୍କର ସେହି ସେହି ନିୟମ ଧାରଣ କରି ସେହି ଦେବଗଣଙ୍କଠାରେ ଶରଣ ପଶନ୍ତି ।
ୟୋ ୟୋ ୟାଂ ୟାଂ ତନୁଂ ଭକ୍ତଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟାର୍ଚିତୁମିଚ୍ଛତି ।
ତସ୍ୟ ତସ୍ୟାଚଲାଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାଂ ତାମେବ ବିଦଧାମ୍ୟହମ୍ ॥୭-୨୧॥
ୟୋ ୟୋ- ଯେଉଁ ଯେଉଁ, ୟାଂ ୟୋଂ- ଯେଉଁ ଯେଉଁ, ତନୁଂ-ଦେବତାଙ୍କୁ, ଭକ୍ତଃ-ଭକ୍ତ, ଶ୍ରଦ୍ଧାୟା-ଶ୍ରଦ୍ଧା ସହକାରେ, ଅର୍ଚିତୁମ୍-ପୂଜା କରିବାକୁ, ଇଚ୍ଛତି-ଇଚ୍ଛା କରେ ।
ତସ୍ୟ ତସ୍ୟ-ସେହି ସେହି, ଅଚଳାଂ-ଦୃଢ଼, ଶ୍ରଦ୍ଧାଂ-ଶ୍ରଦ୍ଧା, ତାମ୍-ସେହି, ଏବ-ହିଁ, ବିଦଧାମି-କରିଦିଏ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।।
ଯେଉଁ ଭକ୍ତମାନେ ନିଜର ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରଦ୍ଧା ସହକାରେ ପୂଜା କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି, ସେହି ସେହି ଦେବତାମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ମୁଁ ସେମାନଙ୍କର ସେହି ଶ୍ରଦ୍ଧାଙ୍କୁ ଦୃଢ଼ କରିଦିଏ ।
ସ ତୟା ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ୟୁକ୍ତସ୍ତସ୍ୟାରାଧନମୀହତେ ।
ଲଭତେ ଚ ତତଃ କାମାନ୍ମୟୈବ ବିହିତାନ୍ହି ତାନ୍ ॥୭-୨୨॥
ସ-ସେହି, ତୟା-ସେହି (ମୋଦ୍ୱାରା ଦୃଢ଼ କରାଯାଇଥିବା), ଶ୍ରଦ୍ଧୟା-ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ, ୟୁକ୍ତଃ-ଯୁକ୍ତ ହୋଇ, ତସ୍ୟ-ସେହି ଦେବତାଙ୍କୁ, ଆରାଧନମ୍-ଉପାସନା, ଇହତେ-କରେ ।
ଲଭତେ-ମଧ୍ୟ ପୁରଣ ହୁଏ, ଚ-ଏବଂ, ତତଃ-ତା'ର, କାମାନ୍-କାମନା, ଏବ-ହିଁ, ବିହିତାନ୍-ବିଧାନ କରାଯାଏ, ହି-କିନ୍ତୁ, ତାନ୍-ସେହି ।।
ସେହି (ମୋଦ୍ୱାରା ଦୃଢ଼ କରାଯାଇଥିବା) ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସେହି ମନୁଷ୍ୟ ସକାମଭାବରେ ସେହି ଦେବତାଙ୍କୁ ଉପାସନା କରେ ଏବଂ ତା'ର କାମନା ମଧ୍ୟ ପୂରଣ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ମୋଦ୍ୱାରା ହିଁ ସେହି କାମନାପୁର୍ତ୍ତିର ବିଧାନ କରାଯାଇଥାଏ ।
ଅନ୍ତବତ୍ତୁ ଫଲଂ ତେଷାଂ ତଦ୍ଭବତ୍ୟଲ୍ପମେଧସାମ୍ ।
ଦେବାନ୍ଦେବୟଜୋ ୟାନ୍ତି ମଦ୍ଭକ୍ତା ୟାନ୍ତି ମାମପି ॥୭-୨୩॥
ଅନ୍ତବତ୍-ନାଶବାନ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଫଳଂ-ଫଳ, ତେଷାଂ-ସେହି, ତତ୍-ସେହି, ତଦ୍ଭବତ୍ୟଲ୍ପମେଧସାମ୍-ସେହି ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଉପାସନା କରୁଥିବା ତୁଚ୍ଛ ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ।
ଦେବାନ୍-ଦେବତାମାନଙ୍କୁ, ଦେବୟଜୋ-ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ମଦ୍ଭକ୍ତା-ମୋର ଭକ୍ତମାନେ,
ୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ମାମ୍-ମୋତେ, ଅପି-ହିଁ ।।
କିନ୍ତୁ ସେହି ତୁଚ୍ଛ ବୁଦ୍ଧିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ଦେବତାମାନଙ୍କ ଆରାଧନାରୁ ନାଶବାନ୍ ଫଳ ମିଳେ । ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ମୋର ଭକ୍ତମାନେ ମୋତେ ହିଁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ବ୍ୟକ୍ତିମାପନ୍ନଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ ମାମବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ପରଂ ଭାବମଜାନନ୍ତୋ ମମାବ୍ୟୟମନୁତ୍ତମମ୍ ॥୭-୨୪॥
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ-ଅବ୍ୟକ୍ତ, ବ୍ୟକ୍ତିମାପନ୍ନମ୍-ମନୁଷ୍ୟ ପରି ଶରୀରଧାରୀ ମନ୍ୟନ୍ତେ-ମନେ ରଖନ୍ତି, ମାମ୍-ମୋର, ଅବୁଦ୍ଧୟ-ବୁଦ୍ଧିହୀନ
ମନୁଷ୍ୟ ।
ପରଂ-ମୋତେ, ଭାବମ୍-ଭାବକୁ, ଅଜାନନ୍ତୋ-ନ ଜାଣି, ମମ-ମୋର, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବ୍ୟକ୍ତ, ଅନୁତ୍ତମମ୍-ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ।।
ବୁଦ୍ଧିହୀନ ମନୁଷ୍ୟ ମୋର ପରମ, ଅବିନାଶୀ ଓ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭାବକୁ ନ ଜାଣି ଅବ୍ୟକ୍ତ ମୋତେ ଅର୍ଥାତ୍ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ମନୁଷ୍ୟପରି ଶରୀରଧାରୀ ମନେ କରନ୍ତି ।
ନାହଂ ପ୍ରକାଶଃ ସର୍ୱସ୍ୟ ୟୋଗମାୟାସମାବୃତଃ ।
ମୂଢୋଽୟଂ ନାଭିଜାନାତି ଲୋକୋ ମାମଜମବ୍ୟୟମ୍ ॥୭-୨୫॥
ନ-ହୁଏ ନାହିଁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ପ୍ରକାଶଃ-ପ୍ରକାଶ, ସର୍ବସ୍ୟ-ସେ ସମସ୍ତଙ୍କ (ସମ୍ମୁଖରେ), ୟୋଗମାୟାସମାବୃତଃ-ଯୋଗମାୟାରେ ସମାବୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ।
ମୂଢ଼ଃ-ମୂଢ଼, ଅୟଂ-ଏ ଯେଉଁ, ନ ଅଭିଜାନାତି-ଠିକ୍ ଭାବରେ ଜାଣେ ନାହିଁ, ଲୋକୋ-ଜନ ସମୁଦାୟ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଅଜମ୍-ଅଜ, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବିନାଶୀ ।।
ଏ ଯେଉଁ ମୂଢ଼ ଜନସମୁଦାୟ ମୋତେ ଅଜ (ନିତ୍ୟ) ଓ ଅବିନାଶୀ ବୋଲି ଠିକ୍ଭାବେ ଜାଣେ ନାହିଁ, ଯୋଗମାୟାରେ ସମାବୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ମୁଁ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ବେଦାହଂ ସମତୀତାନି ବର୍ତ୍ତମାନାନି ଚାର୍ଜୁନ ।
ଭବିଷ୍ୟାଣି ଚ ଭୂତାନି ମାଂ ତୁ ବେଦ ନ କଶ୍ଚନ ॥୭-୨୬॥
ବେଦ-ଜାଣେ, ଅହଂ-ମୁଁ, ସମତୀତାନି-ପୂର୍ବରୁ ହୋଇସାରିଛି, ବର୍ତ୍ତମାନାନି-ଯେଉଁମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅଛନ୍ତି, ଚ-ଏବଂ, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।
ଭବିଷ୍ୟାଣି-ଯେଉଁମାନେ ଭବିଷ୍ୟତରେ ହେବେ, ଚ-ଏବଂ, ଭୂତାନି-ଯେଉଁ ପ୍ରାଣୀ, ମାଂ-ମୋତେ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ବେଦ-ଜାଣେ ନାହିଁ, ନ-ନାହିଁ, କଶ୍ଚନ-କେହି ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁ ପ୍ରାଣୀ ପୂର୍ବରୁ ହୋଇ ସାରିଛନ୍ତି, ବର୍ତ୍ତମାନ ଅଛନ୍ତି ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତରେ ହେବେ, ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ମୁଁ ଜାଣେ; କିନ୍ତୁ ମୋତେ ଭକ୍ତ ବ୍ୟତୀତ କେହି ଜାଣେ ନାହିଁ ।
ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥେନ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ ଭାରତ ।
ସର୍ୱଭୂତାନି ସମ୍ମୋହଂ ସର୍ଗେ ୟାନ୍ତି ପରନ୍ତପ ॥୭-୨୭॥
ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥେନ-ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷରହିତ, ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ-ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ଓ ମୋହରେ (ମୋହିତ ହୋଇ), ଭାରତ-ହେ ଭରତ ବଂଶଜ ।
ସର୍ବଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ସମ୍ମୋହଂ-ମୂଢ଼ତା ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁ, ସର୍ଗେ-ସଂସାରରେ, ୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଛନ୍ତି, ପରନ୍ତପ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।।
କାରଣ ହେ ଭରତବଂଶଜ ଅର୍ଜୁନ! ଇଚ୍ଛା ଓ ଦ୍ୱେଷଜନିତ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ଓ ମୋହରେ ମୋହିତ ହୋଇ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ସଂସାରରେ ଅନାଦି କାଳରୁ ମୂଢ଼ତା ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଛନ୍ତି ।
ୟେଷାଂ ତ୍ୱନ୍ତଗତଂ ପାପଂ ଜନାନାଂ ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍ ।
ତେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହନିର୍ମୁକ୍ତା ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ଦୃଢବ୍ରତାଃ ॥୭-୨୮॥
ଯେଷାଂ-ଯେଉଁ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଅନ୍ତଗତଂ-ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି, ପାପଂ-ପାପ, ଜନାନାଂ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର, ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍-ପୁଣ୍ୟକର୍ମା ।
ତେ-ସେହି, ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହନିର୍ମୁକ୍ତା-ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ମୋହରହିତ ମନୁଷ୍ୟ, ଭଜନ୍ତେ-ଭଜନ କରନ୍ତି, ମାଂ-ମୋତେ, ଦୃଢ଼ବ୍ରତାଃ-ଦୃଢ଼ବ୍ରତୀ ହୋଇ ।।
କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ପୁଣ୍ୟକର୍ମା ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର ପାପ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି, ସେହି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହରହିତ ମନୁଷ୍ୟ ଦୃଢ଼ବ୍ରତୀ ହୋଇ ମୋତେ ଭଜନ କରନ୍ତି ।
ଜରାମରଣମୋକ୍ଷାୟ ମାମାଶ୍ରିତ୍ୟ ୟତନ୍ତି ୟେ ।
ତେ ବ୍ରହ୍ମ ତଦ୍ୱିଦୁଃ କୃତ୍ସ୍ନମଧ୍ୟାତ୍ମଂ କର୍ମ ଚାଖିଲମ୍ ॥୭-୨୯॥
ଜରାମରଣମୋକ୍ଷାୟ-ଜରା ଓ ମୃତ୍ୟୁରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ, ମାମ୍-ମୋର, ଆଶ୍ରିତ୍ୟଃ-ଆଶ୍ରିତ ହୋଇ, ୟତନ୍ତି-ପ୍ରଯତ୍ନ କରନ୍ତି, ୟେ-ଯେଉଁମାନେ ।
ତେ-ସେମାନେ, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମକୁ, ତତ୍-ସେହି, ବିଦୁଃ-ଜାଣିଯାଆନ୍ତି, କୃତ୍ସମ୍-ସମସ୍ତ, ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ-ଅଧ୍ୟାତ୍ମକୁ, କର୍ମ-କର୍ମକୁ, ଚ-ଓ, ଅଖିଳମ୍-ସମସ୍ତ ।।
ଜରା ଓ ମୃତ୍ୟୁରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁମାନେ ମୋର ଆଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରଯତ୍ନ କରନ୍ତି, ସେମାନେ ସେହି ବ୍ରହ୍ମକୁ, ସମସ୍ତ ଅଧ୍ୟାତ୍ମକୁ ଓ ସମସ୍ତ କର୍ମକୁ ଜାଣି ଯାଆନ୍ତି ।
ସାଧିଭୂତାଧିଦୈବଂ ମାଂ ସାଧିୟଜ୍ଞଂ ଚ ୟେ ବିଦୁଃ ।
ପ୍ରୟାଣକାଲେଽପି ଚ ମାଂ ତେ ବିଦୁର୍ୟୁକ୍ତଚେତସଃ ॥୭-୩୦॥
ସାଧିଭୂତାଧିଦୈବଂ-ଅଧିଭୂତ ଓ ଅଧିଦୈବ ସହ, ମାଂ-ମୋତେ, ସାଧିୟଜ୍ଞଂ-ଅଧିଯଜ୍ଞ ସହ, ଚ-ତଥା, ୟେ-ଯେଉଁମାନେ, ବିଦୁଃ-ଜାଣନ୍ତି ।
ପ୍ରୟାଣକାଳେ-ଅନ୍ତକାଳରେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଚ-ହିଁ, ମାଂ-ମୋତେ, ତେ-ସେହି, ବିଦୁଃ-ଜାଣନ୍ତି, ଯୁକ୍ତଚେତସଃ-ଯୁକ୍ତଚିତ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ।।
ଯେଉଁମାନେ ଅଧିଭୂତ, ଅଧିଦୈବ ଓ ଅଧିଯଜ୍ଞ ସହ ମୋତେ ଜାଣନ୍ତି, ସେହି ଯୁକ୍ତଚିତ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଅନ୍ତକାଳରେ ମଧ୍ୟ ମୋତେ ହିଁ
ଜାଣନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନୟୋଗୋ ନାମ ସପ୍ତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୭॥
ଅଷ୍ଟମ ଅଧ୍ୟାୟ - ଅକ୍ଷରବ୍ରହ୍ମ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଅଷ୍ଟମୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଅକ୍ଷରବ୍ରହ୍ମୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
କିଂ ତଦ୍ ବ୍ରହ୍ମ କିମଧ୍ୟାତ୍ମଂ କିଂ କର୍ମ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ।
ଅଧିଭୂତଂ ଚ କିଂ ପ୍ରୋକ୍ତମଧିଦୈବଂ କିମୁଚ୍ୟତେ ॥୮-୧॥
କିଂ-କଅଣ, ତଦ୍-ସେହି, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମ, କିଂ-କଅଣ, ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ-ଅଧ୍ୟାତ୍ମ, କିମଂ-କଅଣ, କର୍ମ-କର୍ମ, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ-ପରୁଷୋତ୍ତମ ।
ଅଧିଭୂତଂ-ଅଧିଭୂତ, ଚ-ଏବଂ, କିଂ-କଅଣ, ପ୍ରୋକ୍ତମ୍-କୁହାଯାଇଛି, ଅଧିଦୈବଂ-ଅଧିଦୈବ, କିମ୍-କାହାକୁ, ଉଚ୍ୟତେ - କୁହାଯାଏ ।।
ଅଧିୟଜ୍ଞଃ କଥଂ କୋଽତ୍ର ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ମଧୁସୂଦନ ।
ପ୍ରୟାଣକାଲେ ଚ କଥଂ ଜ୍ଞେୟୋଽସି ନିୟତାତ୍ମଭିଃ ॥୮-୨॥
ଅଧିୟଜ୍ଞଃ-ଅଧିଯଜ୍ଞ, କଥଂ-କିପରି ଥାଏ, କଃ-କିଏ, ଅତ୍ର-ଏଠାରେ, ଦେହେ-ଦେହରେ, ଅସ୍ମିନ-ଏହି, ମଧୁସୂଦନ-ଅର୍ଜୁନ ।
ପ୍ରୟାଣକାଳେ-ଅନ୍ତକାଳରେ, ଚ-ଏବଂ, କଥଂ-କିପରି ଥାଏ, ଜ୍ଞେୟଃ ଅସି-ବୋଧଗମ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି, ନିୟତାତ୍ମଭିଃ-ବଶୀଭୂତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟଦ୍ୱାରା ।।
ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ, ହେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ! ସେହି ବ୍ରହ୍ମ କଅଣ ? ଅଧ୍ୟାତ୍ମ କଅଣ ? କର୍ମ କଅଣ ? ଅଧିଭୂତ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ? ଅଧିଦୈବ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଏଠି ଅଧିଯଜ୍ଞ କିଏ ଏବଂ ସେ ଏହି ଦେହରେ କିପରି ଥାଏ ? ହେ ମଧୁସୂଦନ! ବଶୀଭୂତ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟଦ୍ୱାରା ଅନ୍ତକାଳରେ ଆପଣ କିପରି ବୋଧଗମ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି ?
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଅକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରମଂ ସ୍ୱଭାବୋଽଧ୍ୟାତ୍ମମୁଚ୍ୟତେ ।
ଭୂତଭାବୋଦ୍ଭବକରୋ ବିସର୍ଗଃ କର୍ମସଂଜ୍ଞିତଃ ॥୮-୩॥
ଅକ୍ଷରଂ-ଅକ୍ଷର, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମ, ପରମଂ-ପରମ, ସ୍ୱଭାବଃ-ପରା ପ୍ରକୃତି(ଜୀବ)କୁ, ଅଧ୍ୟାତ୍ମମ୍-ଅଧ୍ୟତ୍ମ, ଉଚ୍ୟତେ-କହନ୍ତି ।
ଭୂତଭାବୋଦ୍ଭବକରୋ-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ସତ୍ତା ପ୍ରକଟ କରୁଥିବା, ବିସର୍ଗଃ-ତ୍ୟାଗକୁ, କର୍ମସଂଜ୍ଞିତଃ-କର୍ମ କୁହାଯାଏ ।।
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ କହିଲେ-ପରମ ଅକ୍ଷରହିଁ ବ୍ରହ୍ମ ଏବଂ ପରା ପ୍ରକୃତି(ଜୀବ)କୁ ଅଧ୍ୟାତ୍ମ କହନ୍ତି । ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ସତ୍ତା ପ୍ରକଟ କରୁଥିବା ତ୍ୟାଗକୁ କର୍ମ କୁହାଯାଏ ।
ଅଧିଭୂତଂ କ୍ଷରୋ ଭାବଃ ପୁରୁଷଶ୍ଚାଧିଦୈବତମ୍ ।
ଅଧିୟଜ୍ଞୋଽହମେବାତ୍ର ଦେହେ ଦେହଭୃତାଂ ବର ॥୮-୪॥
ଅଧିଭୂତଂ-ଅଧିଭୂତ ଅଟେ, କ୍ଷରୋ ଭାବଃ-କ୍ଷର ଭାବ, ପୁରୁଷଃ-ପୁରୁଷ ଅର୍ଥାତ୍ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ ବ୍ରହ୍ମା, ଚ-ଏବଂ, ଅଧିଦୈବତମ୍-ଅଧିଦୈବ ଅଟନ୍ତି ।
ଅଧିଯଜ୍ଞଃ-ଅଧିଯଜ୍ଞ, ଅହମ୍ ଏବ-ମୁଁ ହେଉଛି, ଅତ୍ର-ଏହି, ଦେହେ-ଦେହରେ, ଦେହଭୃତାଂ ବର-ହେ ଦେହଧାରୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ
ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଦେହଧାରୀଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ! କ୍ଷରଭାବ ଅର୍ଥାତ୍ ନଶ୍ୱର ପଦାର୍ଥ ଅଧିଭୂତ ଅଟେ, ପୁରୁଷ ଅର୍ଥାତ୍ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ ବ୍ରହ୍ମା ଅଧିଦୈବ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ଏହି ଦେହରେ ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟମୀରୂପେସ୍ଥିତ ମୁଁ ହେଉଛି ଅଧିଯଜ୍ଞ ।
ଅନ୍ତକାଲେ ଚ ମାମେବ ସ୍ମରନ୍ମୁକ୍ତ୍ୱା କଲେବରମ୍ ।
ୟଃ ପ୍ରୟାତି ସ ମଦ୍ଭାବଂ ୟାତି ନାସ୍ତ୍ୟତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥୮-୫॥
ଅନ୍ତକାଳେ-ଅନ୍ତକାଳରେ, ଚ-ମଧ୍ୟ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଏବ-ହିଁ, ସ୍ମରନ୍-ସ୍ମରଣ କରି, ମୁକ୍ତ୍ୱା-ଛାଡ଼ି, କଳେବରମ୍-ଶରୀର ।
ୟଃ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ପ୍ରୟାତି-ଚାଲିଯାଏ, ସ-ସେ, ମଦ୍ଭାବମ୍-ମୋର ସ୍ୱରୂପକୁ, ୟାତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ନାସ୍ତି-ନାହିଁ, ଅତ୍ର-ଏଥିରେ, ସଂଶୟଃ-ସନ୍ଦେହ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ଅନ୍ତକାଳରେ ମଧ୍ୟ ମୋତେ ସ୍ମରଣ କରି ଶରୀର ଛାଡ଼ି ଚାଲିଯାଏ, ସେ ମୋର ସ୍ୱରୂପକୁ ହିଁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।
ୟଂ ୟଂ ବାପି ସ୍ମରନ୍ଭାବଂ ତ୍ୟଜତ୍ୟନ୍ତେ କଲେବରମ୍ ।
ତଂ ତମେବୈତି କୌନ୍ତେୟ ସଦା ତଦ୍ଭାବଭାବିତଃ ॥୮-୬॥
ଯମ୍ ଯମ୍-ଯେଉଁ ଯେଉଁ, ବା ଅପି-ବି, ସ୍ମରନ୍-ସ୍ମରଣ କରି, ଭାବଂ-ଭାବକୁ, ତ୍ୟଜନ୍ତି-ଛାଡ଼ନ୍ତି, ଅନ୍ତେ-ଅନ୍ତ କାଳରେ, କଳେବରମ୍-ଦେହ ।
ତଂ ତମ୍ ଏବ-ସେହି ସେହି ଭାବକୁ, ଏତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, କୌନ୍ତେୟ-ଅର୍ଜୁନ, ସଦା-ସର୍ବଦା, ତଦ୍ଭାବଭାବିତଃ-ସେ ସେହି ଭାବରେ ସର୍ବଦା ଭାବିତ ହୋଇ ।।
ହେ କୁନ୍ତିପୁତ୍ର ଅର୍ଜୁନ! ମନୁଷ୍ୟ ଅନ୍ତକାଳରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଭାବକୁ ସ୍ମରଣ କରି ଶରୀର ଛାଡ଼େ, ସେ ସେହି ଅନ୍ତକାଳୀନ ଭାବରେ ସର୍ବଦା ଭାବିତ ହୋଇ ସେହି ସେହି ଭାବକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସେହି ସେହି ଯୋନୀକୁ ଚାଲିଯାଏ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱେଷୁ କାଲେଷୁ ମାମନୁସ୍ମର ୟୁଧ୍ୟ ଚ ।
ମୟ୍ୟର୍ପିତମନୋବୁଦ୍ଧିର୍ମାମେବୈଷ୍ୟସ୍ୟସଂଶୟମ୍ ॥୮-୭॥
ତସ୍ମାତ୍-ତେଣୁ, ସର୍ବେଷୁ-ସବୁ, କାଳେଷୁ-ସମୟରେ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଅନୁସ୍ମର-ସ୍ମରଣ କର, ୟୁଦ୍ଧ ଚ-ଯୁଦ୍ଧ ବି କର ।
ମୟି-ମୋଠାରେ, ଅର୍ପିତମନୋବୁଦ୍ଧିଃ-ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧି ଅର୍ପଣ କଲେ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଏବ-ହିଁ, ଏଷ୍ୟସି-ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ, ଅସଂଶୟମ୍-ନିଃସନ୍ଦେହରେ ।।
ତେଣୁ ସବୁ ସମୟରେ ମୋତେ ସ୍ମରଣ କର ଓ ଯୁଦ୍ଧ ବି କର । ତୁମେ ମୋ'ଠାରେ ତୁମର ମନ ଓ ବୁଦ୍ଧି ଅର୍ମଣ କଲେ ନିଃସନ୍ଦେହରେ ମୋତେ ହିଁ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ଅଭ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତେନ ଚେତସା ନାନ୍ୟଗାମିନା ।
ପରମଂ ପୁରୁଷଂ ଦିବ୍ୟଂ ୟାତି ପାର୍ଥାନୁଚିନ୍ତୟନ୍ ॥୮-୮॥
ଅଭ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତେନ-ଅଭ୍ୟାସଯୋଗଯୁକ୍ତ, ଚେତସା-ଚିତ୍ତଦ୍ୱାରା, ନ ଅନ୍ୟଗାମିନା-ଅନ୍ୟ ଚିନ୍ତନ ରହିତ ।
ପରମଂ-ପରମ, ପୁରୁଷଂ-ପୁରୁଷଙ୍କୁ, ଦିବ୍ୟଂ-ଦିବ୍ୟ, ୟାତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ଅନୁଚିନ୍ତନ-ଚିନ୍ତନ କର ।।
ହେ ପୃଥା ନନ୍ଦନ! ଅଭ୍ୟାସଯୋଗଯୁକ୍ତ ଓ ଅନ୍ୟ ଚିନ୍ତନରହିତ ଚିତ୍ତଦ୍ୱାରା ପରମ ଦିବ୍ୟ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ଚିନ୍ତନ କରି ଶରୀର ଛାଡ଼ୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
କବିଂ ପୁରାଣମନୁଶାସିତାର-
ମଣୋରଣୀୟଂସମନୁସ୍ମରେଦ୍ୟଃ ।
ସର୍ୱସ୍ୟ ଧାତାରମଚିନ୍ତ୍ୟରୂପ-
ମାଦିତ୍ୟବର୍ଣଂ ତମସଃ ପରସ୍ତାତ୍ ॥୮-୯॥
କବିଂ-ସର୍ବଜ୍ଞ, ପୁରାଣମ୍-ଅନାଦି, ଅନୁଶାସିତାରମ୍-ସମସ୍ତଙ୍କର ଶାସନକର୍ତ୍ତା,ଅଣୋରଣୀୟାଂସମ୍-ସୂକ୍ଷ୍ମାତିସୁକ୍ଷ୍ମ, ଅନୁସ୍ମରେତ୍-ଚିନ୍ତନ
କରେ ।
ସର୍ୱସ୍ୟ-ସମସ୍ତଙ୍କର, ଧାତାରମ୍-ଧାରଣ ପୋଷଣକାରୀ, ଅଚିନ୍ତ୍ୟରୂପମ୍-ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ରୂପର, ଆଦିତ୍ୟବର୍ଣ୍ଣମ୍-ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଭଳି, ତମସଃ-ଅଜ୍ଞାନରୁ, ପରସ୍ତାତ୍-ଅତି ଉର୍ଦ୍ଦ୍ୱରେ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବଜ୍ଞ, ଅନାଦି, ସମସ୍ତଙ୍କର ଶାସନକର୍ତ୍ତା, ସୂକ୍ଷ୍ମାତିସୂକ୍ଷ୍ମ, ସମସ୍ତଙ୍କର ଧାରଣ-ପୋଷଣକାରୀ, ଅଜ୍ଞାନରୁ ଅତି ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଭଳି ପ୍ରକାଶସ୍ୱରୂପ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନ ସ୍ୱରୂପ ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ରୂପର ଚିନ୍ତନ କରେ -
ପ୍ରୟାଣକାଲେ ମନସାଽଚଲେନ
ଭକ୍ତ୍ୟା ୟୁକ୍ତୋ ୟୋଗବଲେନ ଚୈବ ।
ଭ୍ରୁବୋର୍ମଧ୍ୟେ ପ୍ରାଣମାବେଶ୍ୟ ସମ୍ୟକ୍
ସ ତଂ ପରଂ ପୁରୁଷମୁପୈତି ଦିବ୍ୟମ୍ ॥୮-୧୦॥
ପ୍ରୟାଣକାଳେ-ଅନ୍ତକାଳରେ, ମନସା-ମନଦ୍ୱାରା, ଅଚଳେନ-ଅଚଳ, ଭକ୍ତ୍ୟା ୟୁକ୍ତୋ-ଭକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, ୟୋଗବଳେନ-ଯୋଗବଳଦ୍ୱାରା, ଚ-ଓ, ଏବ-ହିଁ ।
ଭ୍ରୁବୋଃ-ଭ୍ରୁକୁଟୀର, ମଧ୍ୟ-ମଧ୍ୟଭାଗରେ, ପ୍ରାଣମ୍-ପ୍ରାଣମାନଙ୍କୁ, ଆବେଶ୍ୟ-ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି, ସମ୍ୟକ୍-ଭଲଭାବରେ, ସଃ-ସେହି, ତଂ-ସେହି, ପରଂ-ପରମ, ପୁରୁଷମ୍-ପୁରୁଷଙ୍କୁ, ଉପୈତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଦିବ୍ୟମ୍-ଦିବ୍ୟ ।।
ସେହି ଭକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଅନ୍ତକାଳରେ ଅଚଳ ମନଦ୍ୱାରା ଓ ଯୋଗବଳଦ୍ୱାରା ଭ୍ରୁକୁଟୀର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ପ୍ରାଣକୁ ଭଲଭାବେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ କରି (ଶରୀର ଛାଡ଼ିଲେ) ସେହି ପରମ ଦିବ୍ୟ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ୟଦକ୍ଷରଂ ବେଦବିଦୋ ବଦନ୍ତି
ବିଶନ୍ତି ୟଦ୍ୟତୟୋ ବୀତରାଗାଃ ।
ୟଦିଚ୍ଛନ୍ତୋ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟଂ ଚରନ୍ତି
ତତ୍ତେ ପଦଂ ସଙ୍ଗ୍ରହେଣ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟେ ॥୮-୧୧॥
ଯତ୍-ଯାହାକୁ, ଅକ୍ଷରମ୍-ଅକ୍ଷର, ବେଦବିଦୋ-ବେଦବିତ୍ମାନେ, ବଦନ୍ତି-କହନ୍ତି, ବିଶନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି, ଯତ୍-ଯାହାକୁ, ୟତୟୋ-ଯତିମାନେ, ବିତରାଗାଃ-ବୀତରାଗ ।
ଯତ୍-ଯାହାର ପ୍ରାପ୍ତି, ଇଚ୍ଛନ୍ତଃ-ଇଚ୍ଛା କରି, ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଂ-ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ, ଚରନ୍ତି-ପାଳନ କରନ୍ତି, ତତ୍-ସେହି, ତେ-ତୁମକୁ, ପଦଂ-ପଦ, ସଂଗ୍ରହେଣ-ସଂକ୍ଷେପରେ, ପ୍ରବକ୍ଷେ-କହିବି ।।
ବେଦବିତ୍ମାନେ ଯାହାକୁ ଅକ୍ଷର କହନ୍ତି, ବୀତରାଗ ଯତିମାନେ ଯାହାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ କରନ୍ତି ଏବଂ ସାଧକମାନେ ଯାହାର ପ୍ରାପ୍ତି ଇଚ୍ଛା କରି ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ପାଳନ କରନ୍ତି, ସେହି ପଦ ବିଷୟରେ ମୁଁ ତୁମକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବି ।
ସର୍ୱଦ୍ୱାରାଣି ସଂୟମ୍ୟ ମନୋ ହୃଦି ନିରୁଧ୍ୟ ଚ ।
ମୂର୍ଧ୍ନ୍ୟାଧାୟାତ୍ମନଃ ପ୍ରାଣମାସ୍ଥିତୋ ୟୋଗଧାରଣାମ୍ ॥୮-୧୨॥
ସର୍ବଦ୍ୱାରାଣି-ସମସ୍ତ ଦ୍ୱାରକୁ, ସଂଯମ୍ୟ-ରୁଦ୍ଧ କରି, ମନୋ-ମନକୁ, ହୃଦି-ହୃଦୟରେ, ନିରୁଧ୍ୟ-ନିରୋଧ କରି, ଚ-ଏବଂ ।
ମୂର୍ଦ୍ଧ୍ନି-ମସ୍ତକରେ, ଆଧାୟ-ସ୍ଥାପିତ କରି, ଆତ୍ମନଃ-ନିଜ, ପ୍ରାଣମ୍-ପ୍ରାଣକୁ, ଆସ୍ଥିତଃ-ସମ୍ୟକ୍ରୂପେ ସ୍ଥିତ, ୟୋଗଧାରଣାମ୍-ଯୋଗଧାରଣାରେ ।।
ଓମିତ୍ୟେକାକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ୟାହରନ୍ମାମନୁସ୍ମରନ୍ ।
ୟଃ ପ୍ରୟାତି ତ୍ୟଜନ୍ଦେହଂ ସ ୟାତି ପରମାଂ ଗତିମ୍ ॥୮-୧୩॥
ଓମ୍-ଓଁ, ଇତି-ଏହି, ଏକାକ୍ଷରଂ-ଏକାକ୍ଷର, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମ, ବ୍ୟାହରନ୍-ଉଚ୍ଚାରଣ କରି, ମାମ୍-ମୋତେ, ମନୁସ୍ମରନ୍-ସ୍ମରଣ କରି ।
ଯଃ-ଯେଉଁ ସାଧକ, ପ୍ରୟାତି-ଚାଲିଯାଏ, ତ୍ୟଜନ୍-ଛାଡ଼ି, ଦେହଂ-ଶରୀର, ସ-ସେ, ୟାତି-ଲାଭ କରେ, ପରମାଂ ଗତିମ୍-ପରମ ଗତି ।।
୮-୧୨ ଓ ୮-୧୩ ଏକତ୍ର:- ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ଦ୍ୱାରକୁ ରୁଦ୍ଧ କରି, ମନକୁ ନିରୋଧ କରି ଏବଂ ନିଜ ପ୍ରାଣକୁ ମସ୍ତକରେ ସ୍ଥାପିତ କରି ଯୋଗଧାରଣାରେ ସମ୍ୟକ୍ରୂପେସ୍ଥିତ ଯେଉଁ ସାଧକ 'ଓଁ' ନାମକ ଏକାକ୍ଷର ବ୍ରହ୍ମକୁ ମାନସିକଭାବେ ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ଓ ମୋତେ ସ୍ମରଣ କରି ଶରୀର ଛାଡ଼ି ଚାଲିଯାଏ, ସେ ପରମଗତି ଲାଭ କରେ ।
ଅନନ୍ୟଚେତାଃ ସତତଂ ୟୋ ମାଂ ସ୍ମରତି ନିତ୍ୟଶଃ ।
ତସ୍ୟାହଂ ସୁଲଭଃ ପାର୍ଥ ନିତ୍ୟୟୁକ୍ତସ୍ୟ ୟୋଗିନଃ ॥୮-୧୪॥
ଅନନ୍ୟଚେତାଃ-ଅନନ୍ୟଚିତ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, ସତତଂ-ନିତ୍ୟ, ୟୋ-ଯେଉଁ, ମାମ୍-ମୋତେ, ସ୍ମରତି-ସ୍ମରଣ କରେ, ନିତ୍ୟଶଃ-ନିରନ୍ତର ।
ତସ୍ୟ-ତାହାର, ଅହଂ-ମୁଁ, ସୁଲଭଃ-ସୁଲଭ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତସ୍ୟ-ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତ, ୟୋତିନଃ-ଯୋଗୀ ପାଇଁ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଯେଉଁ ଅନନ୍ୟଚିତ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମୋତେ ନିତ୍ୟ-ନିରନ୍ତର ସ୍ମରଣ କରେ, ସେହି ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତ ଯୋଗୀ ପାଇଁ ମୁଁ ସୁଲଭ ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ମୋତେ ସହଜରେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ମାମୁପେତ୍ୟ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ଦୁଃଖାଲୟମଶାଶ୍ୱତମ୍ ।
ନାପ୍ନୁବନ୍ତି ମହାତ୍ମାନଃ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ପରମାଂ ଗତାଃ ॥୮-୧୫॥
ମାମ୍-ମୋତେ, ଉପେତ୍ୟ-ପାଇ, ପୁନର୍ଜନ୍ମ-ପୁନର୍ଜନ୍ମ, ଦୁଃଖାଳୟମ୍-ଦୁଃଖାଳୟ, ଅଶାଶ୍ୱତମ୍-ଅଶାଶ୍ୱତ ।
ନ ଆପ୍ନବନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ, ମହାତ୍ମାନଃ-ମହାତ୍ମାମାନେ, ସଂସିଦ୍ଧିମ୍ ପରମାଂ-ପରମସିଦ୍ଧି, ଗତାଃ-ଲାଭ କରିଛନ୍ତି ।।
ମହାତ୍ମାମାନେ ମୋତେ ପାଇ ଦୁଃଖାଳୟ ଓ ଅଶାଶ୍ୱତ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ, କାରଣ ସେମାନେ ପରମସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନଙ୍କୁ ପରମ ପ୍ରେମ ମିଳିଯାଇଛି ।
ଆବ୍ରହ୍ମଭୁବନାଲ୍ଲୋକାଃ ପୁନରାବର୍ତ୍ତିନୋଽର୍ଜୁନ ।
ମାମୁପେତ୍ୟ ତୁ କୌନ୍ତେୟ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥୮-୧୬॥
ଆବ୍ରହ୍ମଭୁବନାତ୍-ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଲୋକାଃ-ସମସ୍ତ ଲୋକ, ପୁନରାବର୍ତ୍ତିନଃ-ପୁନରାବର୍ତ୍ତୀ, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।
ମାମ୍-ମୋତେ, ଉପେତ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଗଲେ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, କୌନ୍ତେୟ-ଅର୍ଜୁନ, ପୁନର୍ଜନ୍ମ-ପୁନର୍ଜନ୍ମ, ନ ବିଦ୍ୟତେ-ହୁଏ ନାହିଁ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଲୋକ ପୁନରାବର୍ତ୍ତୀ ଅର୍ଥାତ୍ ସେଠାକୁ ଗଲେ ପୁଣି ସଂସାରକୁ ଲେଉଟି ଆସିବାକୁ ପଡ଼େ; କିନ୍ତୁ ହେ କୌନ୍ତେୟ! ମୋତେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଗଲେ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ସହସ୍ରୟୁଗପର୍ୟନ୍ତମହର୍ୟଦ୍ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ବିଦୁଃ ।
ରାତ୍ରିଂ ୟୁଗସହସ୍ରାନ୍ତାଂ ତେଽହୋରାତ୍ରବିଦୋ ଜନାଃ ॥୮-୧୭॥
ସହସ୍ରୟୁଗପର୍ଯ୍ୟନ୍ତମ୍-ସହସ୍ର ଯୁଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଅହଃ-ଗୋଟିଏ ଦିନକୁ, ଯତ୍-ଯେଉଁମାନେ, ବ୍ରହ୍ମଣୋ-ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର, ବିଦୁଃ-ଜାଣନ୍ତି ।
ରାତ୍ରିଂ-ଗୋଟିଏ ରାତିକୁ, ୟୁଗସହସ୍ରାନ୍ତାଂ-ସହସ୍ର ଚତୁର୍ଯୁଗୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ତେ-ସେହି, ଅହୋରାତ୍ରବିଦଃ-ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଦିନ ଓ ରାତିର ଜ୍ଞାତା ଅଟନ୍ତି, ଜନା-ମନୁଷ୍ୟମାନେ ।।
ଯେଉଁମାନେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ସହସ୍ର ଚତୁର୍ଯୁଗୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୋଟିଏ ଦିନକୁ ଏବଂ ସହସ୍ର ଚତୁର୍ଯୁଗୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୋଟିଏ ରାତିକୁ ଜାଣନ୍ତି, ସେହି ମନୁଷ୍ୟମାନେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଦିନ ଓ ରାତିର ଜ୍ଞାତା ଅଟନ୍ତି ।
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦ୍ ବ୍ୟକ୍ତୟଃ ସର୍ୱାଃ ପ୍ରଭବନ୍ତ୍ୟହରାଗମେ ।
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେ ପ୍ରଲୀୟନ୍ତେ ତତ୍ରୈବାବ୍ୟକ୍ତସଂଜ୍ଞକେ ॥୮-୧୮॥
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦ୍-ଅବ୍ୟକ୍ତରୁ, ବ୍ୟକ୍ତୟଃ-ଶରୀର, ସର୍ୱାଃ-ସବୁ, ପ୍ରଭବନ୍ତି-ଜାତ ହୁଅନ୍ତି, ଅହରାଗମେ-ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଦିନର ଆରମ୍ଭ ବେଳେ ।
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେ-ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ରାତିର ଆରମ୍ଭ ବେଳେ, ପ୍ରଲୀୟନ୍ତେ-ଲୀନ ହୋଇଯାଆନ୍ତି, ତତ୍ର-ସେହି, ଅବ୍ୟକ୍ତସଂଜ୍ଞକେ-ଅବ୍ୟକ୍ତ ନାମଧାରୀଙ୍କଠାରେ ।।
ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଦିନର ଆରମ୍ଭ ବେଳେ ଅବ୍ୟକ୍ତରୁ (ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଶରୀରରୁ) ସବୁ ଶରୀର ଜାତ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ରାତ୍ରିର ଆରମ୍ଭ ବେଳେ ସେହି ଅବ୍ୟକ୍ତ ନାମଧାରୀ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଶରୀରରେ ସବୁ ଲୀନ ହୋଇଯାଆନ୍ତି ।
ଭୂତଗ୍ରାମଃ ସ ଏବାୟଂ ଭୂତ୍ୱା ଭୂତ୍ୱା ପ୍ରଲୀୟତେ ।
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେଽବଶଃ ପାର୍ଥ ପ୍ରଭବତ୍ୟହରାଗମେ ॥୮-୧୯॥
ଭୂତଗ୍ରାମଃ-ପ୍ରାଣୀ ସମୂହ, ସ ଏବ-ସେହି, ଅୟଂ-ଏହି, ଭୂତ୍ୱା ଭୂତ୍ୱା-ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ହୋଇ, ପ୍ରଲୀୟତେ-ଲୀନ ହୋଇଯାଏ ।
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେ-ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ରାତ୍ରିବେଲେ, ଅବଶଃ-ପ୍ରକୃତିର ପରବଶ ହୋଇଯାଇଥିବାରୁ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ପ୍ରଭବତି-ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ଅହରାଗମେ-ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଦିନବେଳେ ।।
ପରସ୍ତସ୍ମାତ୍ତୁ ଭାବୋଽନ୍ୟୋଽବ୍ୟକ୍ତୋଽବ୍ୟକ୍ତାତ୍ସନାତନଃ ।
ୟଃ ସ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ନଶ୍ୟତ୍ସୁ ନ ବିନଶ୍ୟତି ॥୮-୨୦॥
ପରଃ-ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ, ତସ୍ମାତ୍-ସେହି, ତୁ-ପରନ୍ତୁ, ଭାବଃ-ଭାବରୂପକ, ଅନ୍ୟଃ-ଅନ୍ୟ, ଅବ୍ୟକ୍ତଃ-ଅବ୍ୟକ୍ତ ଅଛି, ସନାତନଃ-ଅନାଦି ।
ଯଃ-ଯେଉଁ, ସଃ-ସେହି, ସର୍ୱେଷୁ-ସବୁ, ଭୂତେଷୁ-ପ୍ରାଣୀ, ନଶ୍ୟତ୍ସୁ-ବିନାଶ ହୋଇଗଲେ ବି, ନ ବିନଶ୍ୟତି-ବିନାଶ ହୁଏନାହିଁ ।।
କିନ୍ତୁ ସେହି ଅବ୍ୟକ୍ତଙ୍କଠାରୁ (ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଶରୀରରୁ) ଅନ୍ୟ (ବିଲକ୍ଷଣ) ଅନାଦି ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭାବରୂପକ ଯେଉଁ ଅବ୍ୟକ୍ତ ଅଛି, ସବୁ ପ୍ରାଣୀ ବିନାଶ ହୋଇଗଲେ ବି ତାହା ବିନାଶପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତୋଽକ୍ଷର ଇତ୍ୟୁକ୍ତସ୍ତମାହୁଃ ପରମାଂ ଗତିମ୍ ।
ୟଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ନ ନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ତଦ୍ଧାମ ପରମଂ ମମ ॥୮-୨୧॥
ଅବ୍ୟକ୍ତଃ-ଅବ୍ୟକ୍ତ, ଅକ୍ଷର-ଅକ୍ଷର, ଇତି-ବୋଲି, ଉକ୍ତଃ-କୁହାଯାଇଛି, ତମ୍-ତାକୁ ହିଁ, ଆହୁଃ-କୁହାଯାଇଛି, ପରମାଂ-ପରମ, ଗତିମ୍-ଗତି ।
ଯଂ-ଯାହାକୁ, ପ୍ରାପ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲେ, ନ-ନାହିଁ, ନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ, ପୁଣି ଲେଉଟି ଆସନ୍ତି ନାହିଁ, ତତ୍-ତାହା, ଧାମ-ପରମଧାମ, ପରମଂ-ପରମ, ମମ-ମୋର ।।
ତାକୁ ହିଁ ଅବ୍ୟକ୍ତ ଓ ଅକ୍ଷର କୁହାଯାଇଛି, ତାକୁ ହିଁ ପରମ ଗତି କୁହାଯାଇଛି ଏବଂ ଯାହାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲେ ଜୀବମାନେ ପୁଣି ସଂସାରକୁ ଲେଉଟି ଆସନ୍ତି ନାହିଁ, ତାହା ମୋ ପରମ ଧାମ ।
ପୁରୁଷଃ ସ ପରଃ ପାର୍ଥ ଭକ୍ତ୍ୟା ଲଭ୍ୟସ୍ତ୍ୱନନ୍ୟୟା ।
ୟସ୍ୟାନ୍ତଃସ୍ଥାନି ଭୂତାନି ୟେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ॥୮-୨୨॥
ପୁରୁଷଃ-ପୁରୁଷ ପରମାତ୍ମା, ସ-ସେହି, ପରଃ-ପରମ, ଭକ୍ତ୍ୟା-ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତିଦ୍ୱାରା, ଲଭ୍ୟଃ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇପାରନ୍ତି, ତୁ-ତ, ଅନନ୍ୟୟା-ଅନନ୍ୟ ।
ଯସ୍ୟ-ଯାହାଙ୍କର, ଅନ୍ତଃସ୍ଥାନି-ଅନ୍ତର୍ଗତ, ଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ୟେନ-ଯାହାଙ୍କଦ୍ୱାରା, ସର୍ୱମ୍-ସମଗ୍ର ସଂସାର, ଇଦଂ-ଏହି, ତତମ୍-ବ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇଛି ।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଯାହାଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଏବଂ ଯାହାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏହି ସମଗ୍ର ସଂସାର ବ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇଛି, ସେହି ପରମ ପୁରୁଷ ପରମାତ୍ମା ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତିଦ୍ୱାରା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ପାରନ୍ତି ।
ୟତ୍ର କାଲେ ତ୍ୱନାବୃତ୍ତିମାବୃତ୍ତିଂ ଚୈବ ୟୋଗିନଃ ।
ପ୍ରୟାତା ୟାନ୍ତି ତଂ କାଲଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଭରତର୍ଷଭ ॥୮-୨୩॥
ଯତ୍ର-ଯେଉଁ, କାଲେ-କାଳରେ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ଅନାବୃତ୍ତିମ୍-ଅନାବୃତ୍ତିକୁ, ଚ ଏବ-ଏବଂ, ୟୋଗିନଃ-ଯୋଗୀମାନେ ।
ପ୍ରୟାତା-ଶରୀର ଛାଡ଼ିଯାଇଥିବା, ୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ତଂ-ସେହି, କାଲଂ-କାଳ ବିଷୟରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟିଯାକ ମାର୍ଗ ବିଷୟରେ, ବକ୍ଷାମି-କହିବି, ଭରତର୍ଷଭ-ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଭରତଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଜୁନ!ଯେଉଁ କାଳରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ମାର୍ଗରେ ଶରୀର ଛାଡ଼ିଯାଇଥିବା ଯୋଗୀମାନେ ଅନାବୃତ୍ତିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ପଛକୁ ଲେଉଟି ଆସନ୍ତି, ସେହି କାଳ ବିଷୟରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟିଯାକ ମାର୍ଗ ବିଷୟରେ ମୁଁ କହିବି ।
ଅଗ୍ନିର୍ଜ୍ୟୋତିରହଃ ଶୁକ୍ଲଃ ଷଣ୍ମାସା ଉତ୍ତରାୟଣମ୍ ।
ତତ୍ର ପ୍ରୟାତା ଗଚ୍ଛନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ରହ୍ମବିଦୋ ଜନାଃ ॥୮-୨୪॥
ଅଗ୍ନି-ଅଗ୍ନି ଦେବତା, ଜ୍ୟୋତି-ଜ୍ୟୋତି ସ୍ୱରୂପ, ଅହଃ-ଦିନର ଅଧିପତି ଦେବତା, ଶୁକ୍ଳଃ-ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷର ଅଧିପତି ଦେବତା, ଷଣ୍ମାସା-ଛଅ ମାସ ବିଶିଷ୍ଟ, ଉତ୍ତରାୟଣମ୍-ଉତ୍ତରାୟଣର ଅଧିପତି ଦେବତା ।
ତତ୍ର-ସେହି ମାର୍ଗରେ, ପ୍ରୟାତା-ଶରୀର ଛାଡ଼ି ଯାଉଥିବା, ଗଚ୍ଛନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମକୁ, ବ୍ରହ୍ମବିଦୋ-ବ୍ରହ୍ମବେତ୍ତା, ଜନାଃ-ପରୁଷ ।।
ଯେଉଁ ମାର୍ଗରେ ଜ୍ୟୋତିସ୍ୱରୂପ ଅଗ୍ନିର ଅଧିପତି ଦେବତା, ଦିନର ଅଧିପତି ଦେବତା, ଶୁକ୍ଲପକ୍ଷର ଅଧିପତି ଦେବତା ଏବଂ ଛଅ ମାସବିଶିଷ୍ଟ ଉତ୍ତରାୟଣର ଅଧିପତି ଦେବତା ଥାଆନ୍ତି, ସେହି ମାର୍ଗରେ ଶରୀର ତ୍ୟାଗ କରି ଯାଉଥିବା ବ୍ରହ୍ମବେତ୍ତା ପୁରୁଷ (ପ୍ରଥମେ ବ୍ରହ୍ମଲୋକକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ପରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ସହିତ) ବ୍ରହ୍ମକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ଧୂମୋ ରାତ୍ରିସ୍ତଥା କୃଷ୍ଣଃ ଷଣ୍ମାସା ଦକ୍ଷିଣାୟନମ୍ ।
ତତ୍ର ଚାନ୍ଦ୍ରମସଂ ଜ୍ୟୋତିର୍ୟୋଗୀ ପ୍ରାପ୍ୟ ନିବର୍ତ୍ତତେ ॥୮-୨୫॥
ଧୂମୋ-ଧୂମର ଅଧିପତି ଦେବତା, ରାତ୍ରିଃ-ରାତିର ଅଧିପତି ଦେବତା, ତଥା-ଓ, କୃଷ୍ଣଃ-କୃଷ୍ଣପକ୍ଷର ଅଧିପତି ଦେବତା, ଷଣ୍ମାସା-ଛଅ ମାସ ବିଶିଷ୍ଟ, ଦକ୍ଷିଣାୟନମ୍-ଦକ୍ଷିଣାୟନର ଅଧିପତି ଦେବତା ।
ତତ୍ର-ସେହି ମାର୍ଗରେ, ଚାନ୍ଦ୍ରମସଂ ଜ୍ୟୋତିଃ-ଚନ୍ଦ୍ରଜ୍ୟୋତିକୁ, ଯୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ପ୍ରାପ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ, ନିବର୍ତ୍ତତେ-ଲେଉଟି ଆସେ ।।
ଯେଉଁ ମାର୍ଗରେ ଧୂମର ଅଧିପତି ଦେବତା, ରାତିର ଅଧିପତି ଦେବତା, କୃଷ୍ଣପକ୍ଷର ଅଧିପତି ଦେବତା ଓ ଛଅ ମାସ ବିଶିଷ୍ଟ ଦକ୍ଷିଣାୟନର ଦେବତା ଥାଆନ୍ତି, ସେହି ମାର୍ଗରେ ଶରୀର ଛାଡ଼ି ଯାଇଥିବା ଯୋଗୀ (ସକାମ ମନୁଷ୍ୟ) ଚନ୍ଦ୍ରଜ୍ୟୋତିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ଲେଉଟି ଆସେ ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମମରଣ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ଶୁକ୍ଲକୃଷ୍ଣେ ଗତୀ ହ୍ୟେତେ ଜଗତଃ ଶାଶ୍ୱତେ ମତେ ।
ଏକୟା ୟାତ୍ୟନାବୃତ୍ତିମନ୍ୟୟାବର୍ତ୍ତତେ ପୁନଃ ॥୮-୨୬॥
ଶୁକ୍ଳକୃଷ୍ଣେ-ଶୁକ୍ଳ ଓ କୃଷ୍ଣ, ଗତୀ-ଗତିର, ହି ଏତେ-କାରଣ ଏ ଦୁଇଟିଯାକ, ଜଗତଃ-ଜଗତ ସହିତ, ଶାଶ୍ୱତେ-ଅନାଦିକାଳରୁ, ମତେ-(ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିବାର) ଧରାଯାଇଛି ।
ଏକୟା-ଗୋଟିକରେ, ୟାତି ଅନାବୃତ୍ତିମ୍-ଯାଉଥିବା ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ଫେରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ, ଅନ୍ୟୟା ଆବର୍ତ୍ତତେ ପୁନଃ-ଅନ୍ୟଟିରେ ଯାଉଥବା ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ପୁଣି ଫେରିବାକୁ ପଡ଼େ ।।
କାରଣ ଶୁକ୍ଲ ଓ କୃଷ୍ଣ ଦୁଇଟିଯାକ ଗତିର ଅନାଦିକାଳରୁ ଜଗତ (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ) ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିବାର ଧରାଯାଇଛି । ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକରେ ଯାଉଥିବା ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ଫେରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟିରେ ଯାଉଥିବା ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ଫେରିବାକୁ ପଡ଼େ ।
ନୈତେ ସୃତୀ ପାର୍ଥ ଜାନନ୍ୟୋଗୀ ମୁହ୍ୟତି କଶ୍ଚନ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱେଷୁ କାଲେଷୁ ୟୋଗୟୁକ୍ତୋ ଭବାର୍ଜୁନ ॥୮-୨୭॥
ନ-ନାହିଁ, ଏତେ-ଏ ଦୁଇ, ସୃତୀ-ମାର୍ଗକୁ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ଜାନନ୍-ଜାଣୁଥିବା, ଯୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ମୁହ୍ୟତି-ମୋହିତ, କଶ୍ଚନ-କୌଣସି ।
ତସ୍ମାତ୍-ତେଣୁ, ସର୍ବେଷୁ କାଳେଷୁ-ସର୍ବଦା, ଯୋଗଯୁକ୍ତଃ-ଯୋଗଯୁକ୍ତ, ଭବ ଅର୍ଜୁନ-ହୋଇଯାଅ ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! ଏହି ଦୁଇ ମାର୍ଗକୁ ଜାଣୁଥିବା କୋଣସି ଯୋଗୀ ମୋହିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ହେ ଅର୍ଜୁନ! ତୁମେ ସର୍ବଦା ଯୋଗଯୁକ୍ତ (ସମତାରେ ସ୍ଥିତ) ହୋଇଯାଅ ।
ବେଦେଷୁ ୟଜ୍ଞେଷୁ ତପଃସୁ ଚୈବ
ଦାନେଷୁ ୟତ୍ପୁଣ୍ୟଫଲଂ ପ୍ରଦିଷ୍ଟମ୍ ।
ଅତ୍ୟେତି ତତ୍ସର୍ୱମିଦଂ ବିଦିତ୍ୱା
ୟୋଗୀ ପରଂ ସ୍ଥାନମୁପୈତି ଚାଦ୍ୟମ୍ ॥୮-୨୮॥
ବେଦେଷୁ-ବେଦମାନଙ୍କରେ, ୟଜ୍ଞେଷୁ-ଯଜ୍ଞମାନଙ୍କରେ, ତପଃସୁ-ତପମାନଙ୍କରେ, ଚ ଏବ-ତଥା, ଦାନେଷୁ-ଦାନରେ, ଯତ୍ ପୁଣ୍ୟଫଳଂ-ଯେଉଁ ଯେଉଁ ପଣ୍ୟଫଳ, ପ୍ରଦିଷ୍ଟମ୍-କୁହାଯାଇଛି ।
ଅତ୍ୟେତି-ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଏ, ତତ୍ ସର୍ବମ୍-ସେସବୁ ପଣ୍ୟଫଳକୁ, ଇଦଂ-ଏହାକୁ, ବିଦିତ୍ୱା-ଜାଣି, ୟୋଗୀ-ଯୋଗୀ, ପରଂ-ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ, ସ୍ଥାନମ୍-ସ୍ଥାନ, ଉପୈତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଚ-ଏବଂ, ଆଦ୍ୟମ୍-ଆଦି ।।
ଯୋଗୀ (ଭକ୍ତ) ଏହାକୁ ଜାଣି (ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟକୁ) ବେଦରେ, ଯଜ୍ଞରେ, ତପରେ ତଥା ଦାନରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ପୁଣ୍ୟଫଳ କୁହାଯାଇଛି, ସେସବୁ ପୁଣ୍ୟଫଳକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଏ ଏବଂ ଆଦିସ୍ଥାନ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଅକ୍ଷରବ୍ରହ୍ମୟୋଗୋ ନାମାଷ୍ଟମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୮॥
ନବମ ଅଧ୍ୟାୟ - ରାଜବିଦ୍ୟାରାଜଗୁହ୍ୟ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ନବମୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ରାଜବିଦ୍ୟାରାଜଗୁହ୍ୟୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଇଦଂ ତୁ ତେ ଗୁହ୍ୟତମଂ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମ୍ୟନସୂୟବେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିଜ୍ଞାନସହିତଂ ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୋକ୍ଷ୍ୟସେଽଶୁଭାତ୍ ॥୯-୧॥
ଇଦଂ-ଏହି, ତୁ-ତ, ତେ-ତୁମକୁ, ଗୁହ୍ୟତମଂ-ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନୀୟ, ପ୍ରବକ୍ଷାମି-ଭଲ ଭାବରେ କହିବି,
ଅନସୂୟବେ-ଦୋଷଦୃଷ୍ଟିବିହୀନ ।
ଜ୍ଞାନଂ-ଜ୍ଞାନ, ବିଜ୍ଞାନସହିତମ୍-ବିଜ୍ଞାନସହିତ, ଯତ୍-ଯାହା, ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଜାଣିଲେ, ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବ, ଅଶୁଭାତ୍-ଅଶୁଭରୁ ।।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ - ତୁମେ ଦୋଷଦୃଷ୍ଟିରହିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନୀୟ ବିଜ୍ଞାନସହିତ ଜ୍ଞାନ ମୁଁ ପୁଣି ଥରେ ତୁମକୁ ଭଲ ଭାବରେ କହିବି, ଯାହା ଜାଣିଲେ ତୁମେ ଅଶୁଭରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମମରଣରୂପକ ସଂସାରରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବ ।
ରାଜବିଦ୍ୟା ରାଜଗୁହ୍ୟଂ ପବିତ୍ରମିଦମୁତ୍ତମମ୍ ।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାବଗମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସୁସୁଖଂ କର୍ତୁମବ୍ୟୟମ୍ ॥୯-୨॥
ରାଜବିଦ୍ୟା-ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟାର ରାଜା, ରାଜଗୁହ୍ୟ-ସମସ୍ତ ଗୋପନୀୟ ତଥ୍ୟର ରାଜା, ପବିତ୍ରମ୍-ପବିତ୍ର, ଇଦମ୍-ଏହା, ଉତ୍ତମମ୍-ଅତି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାବଗମଂ-ଏହାର ଫଳ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ଧର୍ମ୍ୟଂ-ଧର୍ମମୟ, ସୁସୁଖଂ-ବହୁତ ସହଜ, କର୍ତୁମ-କରିବାକୁ, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବିନାଶୀ ।।
ଏହି ବିଜ୍ଞାନ ସହିତ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଥାତ୍ ସମଗ୍ରରୂପ ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟାର ଓ ସମସ୍ତ ଗୋପନୀୟ ତଥ୍ୟର ରାଜା, ଏହା ଅତି ପବିତ୍ର, ଅତି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏବଂ ଏହାର ଫଳ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ । ଏହା ଧର୍ମମୟ, ଅବିନାଶୀ ଓ କରିବାକୁ ବହୁତ ସହଜ ଅର୍ଥାତ୍ ଏହାକୁ ଲାଭ କରିବା ବହୁତ ସହଜ ।
ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ପୁରୁଷା ଧର୍ମସ୍ୟାସ୍ୟ ପରନ୍ତପ ।
ଅପ୍ରାପ୍ୟ ମାଂ ନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ମୃତ୍ୟୁସଂସାରବର୍ତ୍ମନି ॥୯-୩॥
ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ-ଶ୍ରଦ୍ଧା ନ ରଖୁଥିବା, ପୁରୁଷା-ମନୁଷ୍ୟ, ଧର୍ମସ୍ୟ-ଧର୍ମର ମହିମା ଉପରେ, ଅସ୍ୟ-ଏହି, ପରନ୍ତପ-ହେ ପରନ୍ତପ! ।
ଅପ୍ରାପ୍ୟ-ନ ପାଇ, ମାଂ-ମୋତେ, ନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ-ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରୁଥାଆନ୍ତି, ମୃତ୍ୟୁସଂସାରବର୍ତ୍ମନି-ମୃତ୍ୟୁରୂପୀ ସଂସାର ମାର୍ଗରେ ।।
ହେ ପରନ୍ତପ! ଏହି ଧର୍ମର ମହିମା ଉପରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ନ ରଖୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ ମୋତେ ନ ପାଇ ମୃତ୍ୟୁରୂପୀ ସଂସାର ମାର୍ଗରେ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରୁଥାଆନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ବାରମ୍ବାର ଜନ୍ମ ନେଉଥାଆନ୍ତି ଓ ମରୁଥାଆନ୍ତି ।
ମୟା ତତମିଦଂ ସର୍ୱଂ ଜଗଦବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତ୍ତିନା ।
ମତ୍ସ୍ଥାନି ସର୍ୱଭୂତାନି ନ ଚାହଂ ତେଷ୍ୱବସ୍ଥିତଃ ॥୯-୪॥
ମୟା-ମୋର, ତତମ୍-ବ୍ୟାପ୍ତ, ଇଦଂ-ଏହି, ସର୍ୱଂ-ସମଗ୍ର, ଜଗତ୍-ସଂସାର, ଅବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତ୍ତିନା-ନିରାକାର ସ୍ୱରୂପରେ ।
ମତ୍ସ୍ଥାନି-ମୋଠାରେ ରହିନାହାନ୍ତି, ସର୍ୱଭୂତାନି-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ନ-ନୁହେଁ, ଚ-ଓ, ଅହଂ-ମୁଂ, ତେଷୁ-ସେମାନଙ୍କଠାରେ, ଅବସ୍ଥିତଃ-ରହି ।।
ନ ଚ ମତ୍ସ୍ଥାନି ଭୂତାନି ପଶ୍ୟ ମେ ୟୋଗମୈଶ୍ୱରମ୍ ।
ଭୂତଭୃନ୍ନ ଚ ଭୂତସ୍ଥୋ ମମାତ୍ମା ଭୂତଭାବନଃ ॥୯-୫॥
ନ-ନାହିଁ, ଚ-ଓ ମତ୍ସ୍ଥାନି-ମୋଠାରେ ରହିଛନ୍ତି, ଭୂତାନି-ପ୍ରାଣୀମାନେ, ପଶ୍ୟ-ଦେଖ, ମେ-ମୋର, ୟୋଗମ୍-ଯୋଗକୁ (ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ), ଐଶ୍ୱରମ୍-ଈଶ୍ୱର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ।
ଭୂତଭୃତ୍-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଭରଣପୋଷଣ କରୁଥିବା, ନ-ନାହିଁ, ଚ-ଓ, ଭୂତସ୍ଥୋ-ସେହି ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କଠାରେ ନାହିଁ, ମମ୍-ମୋର, ଆତ୍ମା-ସ୍ୱରୂପ, ଭୂତଭାବନଃ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କରୁଥିବା ।।
ଏ ସମଗ୍ର ସଂସାର ମୋର ନିରାକାର ସ୍ୱରୂପରେ ବ୍ୟାପ୍ତ । ସବୁ ପ୍ରାଣୀ ମୋ'ଠାରେ ରହିଛନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ମୁଁ ସେମାନଙ୍କଠାରେ ରହି ନାହିଁ ତଥା ସେହି ପ୍ରାଣୀମାନେ ମଧ୍ୟ ମୋ'ଠାରେ ରହିନାହାନ୍ତି । ମୋର ଏହି ଈଶ୍ୱର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଯୋଗକୁ (ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ) ଦେଖ । ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କରୁଥିବା ଓ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଭରଣପୋଷଣ କରୁଥିବା ମୋର ସ୍ୱରୂପ ସେହି ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କଠରେ ନାହିଁ ।
ୟଥାକାଶସ୍ଥିତୋ ନିତ୍ୟଂ ବାୟୁଃ ସର୍ୱତ୍ରଗୋ ମହାନ୍ ।
ତଥା ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ମତ୍ସ୍ଥାନୀତ୍ୟୁପଧାରୟ ॥୯-୬॥
ୟଥା-ଯେପରି, ଆକାଶସ୍ଥିତଃ-ଆକାଶରେ ସ୍ଥିତ, ନିତ୍ୟଂ-ନିରନ୍ତର ବାୟଃ-ବାୟୁ, ସର୍ୱତ୍ରଗଃ-ସର୍ବତ୍ର, ମହାନ୍-ମହାନ୍ ।
ତଥା-ସେହିପରି, ସର୍ବାଣି-ସବୁ, ଭୂତାନି-ପ୍ରାଣୀମାନେ, ମତ୍ସ୍ଥାନୀ-ମୋଠାରେସ୍ଥିତ ରହନ୍ତି, ଉପଧାରୟ-ତୁମେ ମାନିନିଅ ।।
ସର୍ବତ୍ର ବିଚରଣଶୀଳ ମହାନ୍ ବାୟୁ ଯେପରି ନିରନ୍ତର ଆକାଶରେ ସ୍ଥିତ, ସେହିପରି ସବୁ ପ୍ରାଣୀ ମୋ'ଠାରେ ହିଁସ୍ଥିତ ବୋଲି ତୁମେ ମାନିନିଅ ।
ସର୍ୱଭୂତାନି କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରକୃତିଂ ୟାନ୍ତି ମାମିକାମ୍ ।
କଲ୍ପକ୍ଷୟେ ପୁନସ୍ତାନି କଲ୍ପାଦୌ ବିସୃଜାମ୍ୟହମ୍ ॥୯-୭॥
ସର୍ବଭୂତାନି-ସବୁ ପ୍ରାଣୀ, କୌନ୍ତେୟ-କୁନ୍ତୀ ପୁତ୍ର, ପ୍ରକୃତିଂ-ପ୍ରକୃତିକୁ, ୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ମାମିକାମ୍-ମୋର ।
କଲ୍ପକ୍ଷୟେ-କଳ୍ପମାନଙ୍କ ଶେଷରେ, ପୁନଃ-ପୁଣି, ତାନି-ସେମାନଙ୍କୁ, କଳ୍ପାଦୌ-କଳ୍ପମାନଙ୍କର ଆରମ୍ଭରେ, ବିସୃଜାମି-ସର୍ଜନା କରେ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।।
ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ! କଳ୍ପମାନଙ୍କ ଶେଷରେ (ମହାପ୍ରଳୟ ସମୟରେ) ସବୁ ପ୍ରାଣୀ ମୋର ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ କଳ୍ପମାନଙ୍କ ଆରମ୍ଭରେ (ମହାସର୍ଗ ସମୟରେ) ମୁଁ ପୁଣି ସେମାନଙ୍କୁ ସର୍ଜନା କରେ ।
ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାମବଷ୍ଟଭ୍ୟ ବିସୃଜାମି ପୁନଃ ପୁନଃ ।
ଭୂତଗ୍ରାମମିମଂ କୃତ୍ସ୍ନମବଶଂ ପ୍ରକୃତେର୍ୱଶାତ୍ ॥୯-୮॥
ପ୍ରକୃତିଂ-ପ୍ରକୃତିକୁ, ସ୍ୱାମ୍-ନିଜ, ଅବଷ୍ଟଭ୍ୟ-ବଶୀଭୂତ କରି, ବିସୃଜାମି-ସର୍ଜନା କରେ, ପୁନଃ ପୁନଃ-ବାରମ୍ବାର ।
ଭୂତଗ୍ରାମମ୍-ପ୍ରାଣୀବର୍ଗଙ୍କୁ, ଇମମଂ-ଏହି, କୃତ୍ସମ୍-ସମସ୍ତ, ଅବଶଂ-ପରତନ୍ତ୍ର ହୋଇଥିବା, ପ୍ରକୃତେଃ-ପ୍ରକୃତିର, ବଶାତ୍-ବଶରେ ରହି ।।
ପ୍ରକୃତିର ବଶରେ ରହି ପରତନ୍ତ୍ର ହୋଇଥିବା ଏହି ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀବର୍ଗଙ୍କୁ ମୁଁ (କଳ୍ପମାନଙ୍କ ଆରମ୍ଭରେ) ନିଜ ପ୍ରକୃତିକୁ ବଶୀଭୂତ କରି ବାରମ୍ବାର ସର୍ଜନା କରେ ।
ନ ଚ ମାଂ ତାନି କର୍ମାଣି ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ ।
ଉଦାସୀନବଦାସୀନମସକ୍ତଂ ତେଷୁ କର୍ମସୁ ॥୯-୯॥
ନ-ନୁହଁ, ଚ-ଓ, ମାଂ-ମୋତେ, ତାନି-ସେହି, କର୍ମାଣି-କର୍ମଗୁଡ଼ିକ, ନିବଧ୍ନନ୍ତି-ଆବଦ୍ଧ କରନ୍ତି, ଧନଞ୍ଜୟ-ଅର୍ଜୁନ ।
ଉଦାସୀନବତ୍-ଉଦାସୀନ ପରି, ଆସୀନମ୍-ରହୁଥିବାରୁ, ଅସକ୍ତଂ-ଅନାସକ୍ତ, ତେଷୁ-ସେହି, କର୍ମସୁ-କର୍ମଗୁଡ଼ିକରେ ।।
ହେ ଧନଞ୍ଜୟ! ସେହି ସବୁ (ସୃଷ୍ଟି ରଚନାଦି) କର୍ମରେ ଅନାସକ୍ତ ଓ ଉଦାସୀନ ଭଳି ରହୁଥିବାରୁ କର୍ମଗୁଡ଼ିକ ମୋତେ ଅବଦ୍ଧ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ମୟାଧ୍ୟକ୍ଷେଣ ପ୍ରକୃତିଃ ସୂୟତେ ସଚରାଚରମ୍ ।
ହେତୁନାନେନ କୌନ୍ତେୟ ଜଗଦ୍ୱିପରିବର୍ତ୍ତତେ ॥୯-୧୦॥
ମୟା-ମୋର, ଅଧ୍ୟକ୍ଷେଣ-ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ, ପ୍ରକୃତିଃ-ପ୍ରକୃତି, ସୁୟତେ-ସର୍ଜନା କରେ, ସଚରାଚରମ୍-ସମଗ୍ର ଚରାଚର ଜଗତକୁ ।
ହେତୁନା-କାରଣରୁ, ଅନେନ-ଏହି, କୌନ୍ତେୟ-ଅର୍ଜୁନ, ଜଗତ୍-ଜଗତରେ, ବିପରିବର୍ତ୍ତତେ-ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ।।
ପ୍ରକୃତି ମୋର ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ବରାବର ସମଗ୍ର ଜଗତକୁ ସର୍ଜନା କରେ । ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ! ଏହି କାରଣରୁ ଜଗତରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ।
ଅବଜାନନ୍ତି ମାଂ ମୂଢା ମାନୁଷୀଂ ତନୁମାଶ୍ରିତମ୍ ।
ପରଂ ଭାବମଜାନନ୍ତୋ ମମ ଭୂତମହେଶ୍ୱରମ୍ ॥୯-୧୧॥
ଅବଜାନନ୍ତି-ଅବଜ୍ଞା କରନ୍ତି, ମାଂ-ମୋତେ, ମୂଢ଼ା-ମୁର୍ଖଲୋକମାନେ, ମାନୁଷୀଂ ତନୁମ୍-ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରର, ଆଶ୍ରିତମ୍-ଆଶ୍ରିତ ମନେକରି ।
ପରଂ ଭାବମ୍-ପରମ ଭାବକୁ, ଅଜାନନ୍ତୋ-ନ ଜାଣି, ମମ-ମୋର, ସକଳ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱରରୂପକ ।।
ମୂର୍ଖଲୋକେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱରରୂପକ ମୋର ପରମଭାବକୁ ନ ଜାଣି ମୋତେ ମନୁଷ୍ୟଶରୀରର ଆଶ୍ରିତ ମନେ କରି ଅର୍ଥାତ୍ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟ ମନେକରି ଅବଜ୍ଞା କରନ୍ତି ।
ମୋଘାଶା ମୋଘକର୍ମାଣୋ ମୋଘଜ୍ଞାନା ବିଚେତସଃ ।
ରାକ୍ଷସୀମାସୁରୀଂ ଚୈବ ପ୍ରକୃତିଂ ମୋହିନୀଂ ଶ୍ରିତାଃ ॥୯-୧୨॥
ମୋଘାଶା-ସମସ୍ତ ଆଶା ବୃଥା, ମୋଘକର୍ମାଣୋ-ସମସ୍ତ ଶୁଭକର୍ମ ବୃଥା, ମୋଘଜ୍ଞାନା-ସମସ୍ତ ଜ୍ଞାନ ବୃଥା, ବେଚେତସଃ-ସେପରି ଅବିବେକୀ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ।
ରାକ୍ଷସୀମ୍-ରାକ୍ଷସୀ, ଆସୁରୀଂ-ଆସୁରୀ, ଚ-ଓ, ଏବ-ହିଁ, ପ୍ରକୃତିଂ-ପ୍ରକୃତିର, ମୋହିନୀଂ-ମୋହିନୀ, ଶ୍ରିତାଃ-ଆଶ୍ରୟ ନିଅନ୍ତି ।।
ଯେଉଁମାନେ ଆସୁରୀ, ରାକ୍ଷସୀ ଓ ମୋହିନୀ ପ୍ରକୃତିର ଆଶ୍ରୟ ନିଅନ୍ତି, ସେପରି ଅବିବେକୀ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ସମସ୍ତ ଆଶା, ସମସ୍ତ ଶୁଭକର୍ମ ଓ ସମସ୍ତ ଜ୍ଞାନ ବୃଥା ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନଙ୍କର ଆଶା, କର୍ମ ଓ ଜ୍ଞାନ (ବିଦ୍ଧି) ସତ୍ଫଳ ପ୍ରଦାୟକ ହୁଏନାହିଁ ।
ମହାତ୍ମାନସ୍ତୁ ମାଂ ପାର୍ଥ ଦୈବୀଂ ପ୍ରକୃତିମାଶ୍ରିତାଃ ।
ଭଜନ୍ତ୍ୟନନ୍ୟମନସୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଭୂତାଦିମବ୍ୟୟମ୍ ॥୯-୧୩॥
ମହାତ୍ମାନଃ-ମହାତ୍ମାଗଣ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ମାଂ-ମୋତେ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ଦୈବୀଂ-ଦୈବୀ, ପ୍ରକୃତିମ୍-ପ୍ରକୃତିର, ଆଶ୍ରିତାଃ-ଆଶ୍ରିତ ।
ଭଜନ୍ତି-ଭଜନ କରନ୍ତି, ଅନନ୍ୟମନସ୍ୟଃ-ଅନନ୍ୟମନା, ଜ୍ଞାତ୍ୱା-ଜାଣି, ଭୂତାଦିମ୍-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଆଦି, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବିନାଶୀ ।।
କିନ୍ତୁ ହେ ପାର୍ଥ! ଦୈବୀ ପ୍ରକୃତିର ଆଶ୍ରିତ ଅନନ୍ୟମନା ମହାତ୍ମାଗଣ ମୋତେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଆଦି ଓ ଅବିନାଶୀ ବୋଲି ଜାଣି ମୋର ଭଜନ କରନ୍ତି ।
ସତତଂ କୀର୍ତ୍ତୟନ୍ତୋ ମାଂ ୟତନ୍ତଶ୍ଚ ଦୃଢବ୍ରତାଃ ।
ନମସ୍ୟନ୍ତଶ୍ଚ ମାଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ନିତ୍ୟୟୁକ୍ତା ଉପାସତେ ॥୯-୧୪॥
ସତତଂ-ନିରନ୍ତର, କୀର୍ତ୍ତୟନ୍ତଃ-କୀର୍ତ୍ତନ କରି, ମାଂ-ମୋତେ, ୟତନ୍ତଃ-ଯତ୍ନ ସହକାରେ ସାଧନାରତ ରହି, ଦୃଢ଼ବ୍ରତାଃ-ଦୃଢ଼ବ୍ରତ ହୋଇ ।
ନମସ୍ୟନ୍ତଃ-ନମସ୍କାର କରି, ଚ-ତଥା, ମାଂ-ମୋତେ ଭକ୍ତ୍ୟା-ପ୍ରେମପୂର୍ବକ, ନିତ୍ୟୟୁକ୍ତା-ନିରନ୍ତର ସଂଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ, ଉପାସତେ-ଉପାସନା କରନ୍ତି ।।
ମୋ'ଠାରେ ନିତ୍ୟ ନିରନ୍ତର ସଂଯୁକ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦୃଢ଼ବ୍ରତା ହୋଇ, ଯତ୍ନ ସହକାରେ ସାଧନାରତ ରହି ଏବଂ ପ୍ରେମପୂର୍ବକ କୀର୍ତ୍ତନ କରି ତଥା ନମସ୍କାର କରି ନିରନ୍ତର ଉପାସନା କରନ୍ତି ।
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ ଚାପ୍ୟନ୍ୟେ ୟଜନ୍ତୋ ମାମୁପାସତେ ।
ଏକତ୍ୱେନ ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ବହୁଧା ବିଶ୍ୱତୋମୁଖମ୍ ॥୯-୧୫॥
ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞେନ-ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା, ଚ-ଏବଂ, ଅପି-ଅନ୍ୟ କେତେକ ସାଧକ, ଅନ୍ୟେ-କେତେକ ସାଧକ, ୟଜନ୍ତୋ-ପୂଜା କରି, ମାମ୍-ମୋତେ, ଉପାସତେ-ଉପାସନା କରନ୍ତି ।
ଏକତ୍ୱେନ-ଅଭିନ୍ନ ଭାବରେ, ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ-ପୃଥକ ମନେକରି, ବହୁଧା-ଅନେକ ବିଧିରେ, ବିଶ୍ୱତୋମୁଖମ୍-ଚାରିଆଡ଼କୁ ମୁଖଥିବା ମୋର ବିରାଟ ମୁଖକୁ ।।
କେତେକ ସାଧକ ଜ୍ଞାନଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ଅଭିନ୍ନଭାବରେ ପୂଜା କରି ମୋର ଉପାସନା କରନ୍ତି ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେତେକ ସାଧକ ନିଜକୁ ପୃଥକ୍ ମନେକରି ଚାରିଆଡ଼କୁ ମୁଖ ଥିବା ମୋର ବିରାଟ ରୂପକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସାରକୁ ମୋର ବିରାଟ ରୂପ ମନେକରି ମୋର ଅନେକ ବିଧିରେ ଉପାସନା କରନ୍ତି ।
ଅହଂ କ୍ରତୁରହଂ ୟଜ୍ଞଃ ସ୍ୱଧାହମହମୌଷଧମ୍ ।
ମନ୍ତ୍ରୋଽହମହମେବାଜ୍ୟମହମଗ୍ନିରହଂ ହୁତମ୍ ॥୯-୧୬॥
ଅହଂ-ମୁଁ, କ୍ରତୁଃ-କ୍ରତୁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ୟଜ୍ଞଃ-ଯଜ୍ଞ, ସ୍ୱଧା-ସ୍ୱଧା, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଔଷଧମ୍-ଔଷଧ ।
ମନ୍ତ୍ରଃ-ମନ୍ତ୍ର, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଏବ-ମଧ୍ୟ, ଅଜ୍ୟମ୍-ଘୃତ, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅଗ୍ନିଃ-ଅଗ୍ନ, ଅହଂ-ମୁଁ, ହୁତମ୍-ହବନ ରୂପକ କ୍ରିୟା ।।
ଏହାର ଅନ୍ୱୟ ୯-୧୮ ନିମ୍ନରେ ଦେଖନ୍ତୁ ।
ପିତାହମସ୍ୟ ଜଗତୋ ମାତା ଧାତା ପିତାମହଃ ।
ବେଦ୍ୟଂ ପବିତ୍ରମୋଙ୍କାର ଋକ୍ସାମ ୟଜୁରେବ ଚ ॥୯-୧୭॥
ଏହାର ଅନ୍ୱୟ ୯-୧୮ ନିମ୍ନରେ ଦେଖନ୍ତୁ ।
ପିତା-ପିତା, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅସ୍ୟ-ଏହି, ଜଗତୋ-ଜଗତର, ମାତା, ମାଆ, ଧାତା, ଧାତା, ପିତାମହଃ-ପିତାମହ ।
ବେଦ୍ୟଂ-ଜ୍ଞେୟ, ପବିତ୍ରମ୍-ପବିତ୍ର, ଓଙ୍କାର-ଓଁକାର, ଋକ୍ସାମ-ଋକ୍ ବେଦ ସାମବେଦ, ୟଜୁଃ-ଯଜୁର୍ବେଦ, ଏବ-ମଧ୍ୟ, ଚ-ଓ ।।
ଗତିର୍ଭର୍ତ୍ତା ପ୍ରଭୁଃ ସାକ୍ଷୀ ନିବାସଃ ଶରଣଂ ସୁହୃତ୍ ।
ପ୍ରଭବଃ ପ୍ରଲୟଃ ସ୍ଥାନଂ ନିଧାନଂ ବୀଜମବ୍ୟୟମ୍ ॥୯-୧୮॥
ଗତିଃ-ଗତି, ଭର୍ତ୍ତା-ଭର୍ତ୍ତା, ପ୍ରଭୁଃ-ପ୍ରଭୁ, ସାକ୍ଷୀ-ସାକ୍ଷୀ, ନିବାସଃ-ନବାସ, ଶରଣଂ-ଶରଣ, ସୁହୃତ୍-ସୁହୃଦ୍ ।
ପ୍ରଭବଃ-ଉତ୍ପତ୍ତି, ପ୍ରଳୟଃ-ପ୍ରଳୟ, ସ୍ଥାନଂ-ସ୍ଥାନ, ନିଧାନଂ-ନିଧାନ, ବୀଜମ୍-ବୀଜ, ଅବ୍ୟୟମ୍-ଅବିନାଶୀ ।।
ମୁଁ କ୍ରତୁ, ମୁଁ ଯଜ୍ଞ, ମୁଁ ସୁଧା, ମୁଁ ଔଷଧ, ମୁଁ ମନ୍ତ୍ର, ମୁଁ ଘୃତ, ମୁଁ ଅଗ୍ନି ଏବଂ ହବନ ରୂପକ କ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ମୁଁ । ଜ୍ଞେୟ ପବିତ୍ର ଓଁକାର, ଋକ୍ବେଦ, ସାମବେଦ ଓ ଯଜୁର୍ବେଦ ମଧ୍ୟ ମୁଁ । ଏହି ସମଗ୍ର ଜଗତର ପିତା, ଧାତା, ମାତା, ପିତାମହ, ଗତି, ଭର୍ତ୍ତା, ପ୍ରଭୁ, ସାକ୍ଷୀ, ନିବାସ, ଆଶ୍ରୟ, ସୁହୃଦ୍, ଉତ୍ପତ୍ତି, ପ୍ରଳୟ, ସ୍ଥାନ, ନିଧାନ (ଭଣ୍ଡା) ତଥା ଅବିନାଶୀ ବୀଜ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ତପାମ୍ୟହମହଂ ବର୍ଷଂ ନିଗୃହ୍ଣାମ୍ୟୁତ୍ସୃଜାମି ଚ ।
ଅମୃତଂ ଚୈବ ମୃତ୍ୟୁଶ୍ଚ ସଦସଚ୍ଚାହମର୍ଜୁନ ॥୯-୧୯॥
ତପାମି-(ସୂର୍ଯ୍ୟରୂପରେ) ଉତ୍ତପ୍ତ ହୁଏ, ଅହଂ-ମୁଁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ବର୍ଷଂ-ବର୍ଷା ରୂପରେ, ନିଗୃହ୍ଣାମି-ଜଳକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ, ଉତ୍ସୃଜାମି-ବୃଷ୍ଟି କରେ, ଚ-ଓ ।
ଅମୃତଂ-ଅମୃତ, ଚ-ଓ, ଏବ-ମଧ୍ୟ ମୁଁ, ମୃତ୍ୟୁଃ-ମୃତ୍ୟୁ, ଚ-ଓ, ସତ୍ଅସତ୍-ସତ୍ ଅସତ୍, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ! (ସଂସାରର ହିତ ପାଇଁ) ମୁଁ ହିଁ ସୂର୍ଯ୍ୟରୂପରେ ଉତ୍ତପ୍ତ ହୁଏ, ଜଳକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ, ଏବଂ ପୁନଶ୍ଚ ସେହି ଜଳକୁ ବର୍ଷା ରୂପରେ ବୃଷ୍ଟି କରେ । ଅମୃତ ଓ ମୃତ୍ୟୁ ତଥା ସତ୍ ଓ ଅସତ୍ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ତ୍ରୈବିଦ୍ୟା ମାଂ ସୋମପାଃ ପୂତପାପା
ୟଜ୍ଞୈରିଷ୍ଟ୍ୱା ସ୍ୱର୍ଗତିଂ ପ୍ରାର୍ଥୟନ୍ତେ ।
ତେ ପୁଣ୍ୟମାସାଦ୍ୟ ସୁରେନ୍ଦ୍ରଲୋକ-
ମଶ୍ନନ୍ତି ଦିବ୍ୟାନ୍ଦିବି ଦେବଭୋଗାନ୍ ॥୯-୨୦॥
ତ୍ରୈବିଦ୍ୟା-ତିନି ବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ ଅନୁଷ୍ଠାନକରୀ, ମାଂ-ମୋତେ, ସୋମପାଃ-ସୋମରସ ପାନକାରୀ, ପୂତପାପା-ପାପରହିତ ମନୁଷ୍ୟ, ୟଜ୍ଞୈ-ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା, ଇଷ୍ଟ୍ୱା-ପୂଜା କରି, ସ୍ୱର୍ଗତିଂ-ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ, ପ୍ରାର୍ଥୟନ୍ତେ-ପ୍ରାର୍ଥନା କରନ୍ତି ।
ତେ-ସେମାନେ, ପୁଣ୍ୟମ୍-ପବିତ୍ର, ଆସାଦ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ, ସୁରେନ୍ଦ୍ରଲୋକମ୍-ଇନ୍ଦ୍ରଲୋକ, ଅଶ୍ନନ୍ତି-ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି, ଦିବ୍ୟାନ୍-ଦିବ୍ୟ, ଦିବି-ଦିବ୍ୟ, ଦେବଭୋଗାନ୍-ଦେବତାମାନଙ୍କର ଦିବ୍ୟ ଭୋଗ ।।
ତିନି ବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ ଅନୁଷ୍ଠାନକାରୀ ଏବଂ ସୋମରସ ପାନକାରୀ ଯେଉଁ ପାପରହିତ ମନୁଷ୍ୟ ଯଜ୍ଞଦ୍ୱାରା ଇନ୍ଦ୍ରରୂପରେ ମୋତେ ପୂଜାକରି ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରନ୍ତି, ସେମାନେ ପୁଣ୍ୟଫଳସ୍ୱରୂପ ପବିତ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରଲୋକ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ସେଠି ସ୍ୱର୍ଗରେ ଦେବାତାମାନଙ୍କ ଦିବ୍ୟ ଭୋଗ ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି ।
ତେ ତଂ ଭୁକ୍ତ୍ୱା ସ୍ୱର୍ଗଲୋକଂ ବିଶାଲଂ
କ୍ଷୀଣେ ପୁଣ୍ୟେ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକଂ ବିଶନ୍ତି ।
ଏବଂ ତ୍ରୟୀଧର୍ମମନୁପ୍ରପନ୍ନା
ଗତାଗତଂ କାମକାମା ଲଭନ୍ତେ ॥୯-୨୧॥
ତେ-ସେମାନେ, ତଂ-ସେହି, ଭୁକ୍ତ୍ୱା-ଉପଭୋଗ କରିସାରି, ସ୍ୱର୍ଗଲୋକଂ-ସ୍ୱର୍ଗଲୋକ, ବିଶାଲଂ-ବିଶାଳ, କ୍ଷୀଣେ-କ୍ଷୟ ହେଲେ, ପୁଣ୍ୟେ-ପୁଣ୍ୟ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକଂ-ମୃତ୍ୟୁଲୋକକୁ, ବିଶନ୍ତି-ଆସନ୍ତି ।
ଏବଂ-ଏହିପରି, ତ୍ରୟୀଧର୍ମମ୍-ତିନି ବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ ବେଦର, ଅନୁପ୍ରସନ୍ନା-ଆଶ୍ରୟ ନେଇ, ଗତାଗତମ୍-ଜନ୍ମ ମରଣ, କାମକାମା-ଭୋଗ ବାସନା ରଖୁଥିବା ମନୁଷ୍ୟ, ଲଭନ୍ତେ-ଲାଭ କରନ୍ତି ।
ସେମାନେ ଏହି ବିଶାଳ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକର ଭୋଗ ଉପଭୋଗ କରିସାରି ପୁଣ୍ୟ କ୍ଷୟ ହେଲେ ମୃତ୍ୟୁଲୋକକୁ ଆସନ୍ତି । ଏହିପରି ତିନି ବେଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସକାମ ଧର୍ମର ଆଶ୍ରିତ ଭୋଗକାମୀ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ମରଣ ଲାଭ କରନ୍ତି ।
ଅନନ୍ୟାଶ୍ଚିନ୍ତୟନ୍ତୋ ମାଂ ୟେ ଜନାଃ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ତେଷାଂ ନିତ୍ୟାଭିୟୁକ୍ତାନାଂ ୟୋଗକ୍ଷେମଂ ବହାମ୍ୟହମ୍ ॥୯-୨୨॥
ଅନନ୍ୟାଃ-ଅନନ୍ୟ, ଚିନ୍ତୟନ୍ତଃ-ଚିନ୍ତନ କରି, ମାଂ-ମୋତେ, ୟେ-ଯେଉଁ, ଜନାଃ-ଲୋକମାନେ, ପର୍ୟୁପାସତେ-ସମ୍ୟକ୍ ଭାବରେ ଉପାସନା କରନ୍ତି ।
ତେଷାଂ-ସେହି ଭକ୍ତମାନଙ୍କର, ନିତ୍ୟାଭିୟୁକ୍ତାନାଂ-ନିରନ୍ତର ନିମଗ୍ନ ରହୁଥିବା, ୟୋଗକ୍ଷେମଂ-ଯୋଗକ୍ଷେମ, ବହାମି-ବହନ କରେ, ଅହଂ-ମୁଁ ।।
ଯେଉଁ ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତଗଣ ମୋତେ ଚିନ୍ତନ କରି ମୋର ସମ୍ୟକ୍ଭାବେ ଉପାସନା କରନ୍ତି, ନିରନ୍ତର ମୋ'ଠାରେ ନିମଗ୍ନ ରହୁଥିବା ସେହି ଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଯୋଗକ୍ଷେମ (ଅପ୍ରାପ୍ତିର ପ୍ରାପ୍ତି ଓ ପ୍ରାପ୍ତର ରକ୍ଷା) ମୁଁ ବହନ କରେ ।
ୟେଽପ୍ୟନ୍ୟଦେବତା ଭକ୍ତା ୟଜନ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟାନ୍ୱିତାଃ ।
ତେଽପି ମାମେବ କୌନ୍ତେୟ ୟଜନ୍ତ୍ୟବିଧିପୂର୍ୱକମ୍ ॥୯-୨୩॥
ଯେ-ଯେଉଁ, ଅପି-ବି, ଅନ୍ୟଦେବତା-ଅନ୍ୟଦେବତାମାନଙ୍କୁ, ଭକ୍ତା-ଭକ୍ତ,ୟଜନ୍ତେ-ପୂଜା କରନ୍ତି, ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଅନ୍ୱିତାଃ-ଶ୍ରଦ୍ଧାପୂର୍ବକ ।
ତେ-ସେମାନେ, ଅପି-ବି, ମାମ୍-ମୋତେ, ଏବ-ହିଁ, କୌନ୍ତେୟ-କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ, ୟଜନ୍ତି-ପୂଜା କରନ୍ତି, ଅବିଧିପୂର୍ୱକମ୍-ଅବିଧିପୂର୍ବକ କରନ୍ତି ।।
ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ, ଯେଉଁ ଭକ୍ତ ଶ୍ରଦ୍ଧାପୂର୍ବକ ଅନ୍ୟ ଦେବାତାମାନଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି, ସେମାନେ ବି ମୋତେ ହିଁ ପୂଜା କରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଅବିଧିପୂର୍ବକ କରନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନେ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ମୋ'ଠାରୁ ଭିନ୍ନ ମନେ କରନ୍ତି ।
ଅହଂ ହି ସର୍ୱୟଜ୍ଞାନାଂ ଭୋକ୍ତା ଚ ପ୍ରଭୁରେବ ଚ ।
ନ ତୁ ମାମଭିଜାନନ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱେନାତଶ୍ଚ୍ୟବନ୍ତି ତେ ॥୯-୨୪॥
ଅହଂ ହି-ମୁଁ ହିଁ, ସର୍ୱୟଜ୍ଞାନାଂ-ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞର, ଭୋକ୍ତା-ଭୋକ୍ତା, ଚ-ଓ, ପ୍ରଭୁଃ-ସ୍ୱାମୀ, ଏବ-ମୁଁ ହିଁ, ଚ-ଓ ।
ନ-ନାହିଁ, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଅଭିଜାନନ୍ତି-ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ତତ୍ତ୍ୱେନ-ତତ୍ତ୍ୱତଃ, ଅତଃ-ତେଣୁ, ଚ୍ୟବନ୍ତି-ପତନ ହୁଏ, ତେ-ସେମାନେ ।।
କାରଣ ମୁଁ ହିଁ ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞର ଭୋକ୍ତା ଓ ସ୍ୱାମୀ; କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ମୋତେ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କର ପତନ ହୁଏ ।
ୟାନ୍ତି ଦେବବ୍ରତା ଦେବାନ୍ପିତୄନ୍ୟାନ୍ତି ପିତୃବ୍ରତାଃ ।
ଭୂତାନି ୟାନ୍ତି ଭୂତେଜ୍ୟା ୟାନ୍ତି ମଦ୍ୟାଜିନୋଽପି ମାମ୍ ॥୯-୨୫॥
ଯାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ଦେବବ୍ରତା-ଦେବାତାଙ୍କର ପୂଜନକାରୀ, ଦେବାନ୍-ଦେବତାମାନଙ୍କୁ, ପିତୃନ୍-ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କୁ, ଯାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଅନ୍ତି, ପିତୃବ୍ରତାଃ-ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କର ପୂଜନକାରୀ ।
ଭୂତାନି-ଭୂତପ୍ରେତଙ୍କୁ, ଯାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ଭୂତେଜ୍ୟା-ଭୂତପ୍ରେତଙ୍କର ପୂଜନକାରୀ, ଯାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ମଦ୍ଯାଜିନଃ-ମୋର ପୂଜନକାରୀ, ଅପି-ହିଁ, ମାମ୍-ମୋତେ ।।
ଦେବଗଣଙ୍କ ପୂଜନକାରୀ (ଦେହ ତ୍ୟାଗ କଲାପରେ) ଦେବତାଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କ ପୂଜନକାରୀ ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ଭୂତପ୍ରେତଙ୍କ ପୂଜନକାରୀ ଭୂତପ୍ରେତଙ୍କୁ ପ୍ରାପତ ହୁଅନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମୋର ପୂଜନକାରୀ ମୋତେ ହିଁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ପତ୍ରଂ ପୁଷ୍ପଂ ଫଲଂ ତୋୟଂ ୟୋ ମେ ଭକ୍ତ୍ୟା ପ୍ରୟଚ୍ଛତି ।
ତଦହଂ ଭକ୍ତ୍ୟୁପହୃତମଶ୍ନାମି ପ୍ରୟତାତ୍ମନଃ ॥୯-୨୬॥
ପତ୍ରଂ-ପତ୍ର, ପୁଷ୍ପଂ-ପୁଷ୍ପ, ଫଲଂ-ଫଳ, ତୋୟଂ-ଜଳ ଆଦିକୁ, ୟୋ-ଯେଉଁ ଭକ୍ତ, ମେ-ମୋତେ ଭକ୍ତ୍ୟା-ପ୍ରେମ ସହିତ, ପ୍ରୟଚ୍ଛତି-ପ୍ରଦାନ କରେ ।
ତତ୍- ସେହି, ଅହଂ-ମୁଁ, ଭକ୍ତ୍ୟୁପହୃତମ୍-ପ୍ରେମ ସହକାରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉପହାରକୁ, ଅଶ୍ନାମି-ଖାଇଦିଏ, ପ୍ରୟତାତ୍ମନଃ- ନିମଗ୍ନ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ ସେହି ଭକ୍ତଦ୍ୱାରା ।।
ଯେଉଁ ଭକ୍ତ ପତ୍ର, ପୁଷ୍ପ, ଫଳ, ଜଳ ଆଦିକୁ ପ୍ରେମ ସହିତ ମୋତେ ପ୍ରଦାନ କରେ, ମୋ'ଠାରେ ନିମଗ୍ନ ଅନ୍ତଃକରଣଯୁକ୍ତ ସେହି ଭକ୍ତଦ୍ୱାରା ପ୍ରେମ ସହକାରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉପହାରକୁ ମୁଁ ଖାଇଦିଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଗ୍ରହଣ କରେ ।
ୟତ୍କରୋଷି ୟଦଶ୍ନାସି ୟଜ୍ଜୁହୋଷି ଦଦାସି ୟତ୍ ।
ୟତ୍ତପସ୍ୟସି କୌନ୍ତେୟ ତତ୍କୁରୁଷ୍ୱ ମଦର୍ପଣମ୍ ॥୯-୨୭॥
ଯତ୍-ଯାହା,କରୋଷି-କରୁଛ, ଯତ୍-ଯାହା କିଛି, ଅଶ୍ନାସି-ଖାଉଛ, ଯତ୍-ଯେଉଁ ସବୁ, ଜୁହୋଷି-ଯଜ୍ଞ କରୁଛ, ଦଦାସି-ଦାନ ଦେଉଛ, ଯତ୍-ଯାହା ।
ଯତ୍ ତପସ୍ୟସି-ଯାହା ତପ କରୁଛ, କୌନ୍ତେୟ-କୁନ୍ତୀପୁତ୍ର, ତତ୍-ସେ ସମସ୍ତ, କରୁଷ୍ୱ-କରିଦିଅ, ମଦର୍ପଣମ୍-ମୋତେ ଅର୍ପଣ କରିଦିଅ ।।
ହେ କୁନ୍ତୀନନ୍ଦନ! ତୁମେ ଯାହା କିଛି କରୁଛ, ଯାହା କିଛି ଖାଉଛ, ଯେଉଁ ସବୁ ଯଜ୍ଞ କରୁଛ, ଯାହା କିଛି ଦାନ ଦେଉଛ ଓ ଯେଉଁ ସବୁ ତପ କରୁଛ, ସେ ସମସ୍ତ ମୋତେ ଅର୍ପଣ କରିଦିଅ ।
ଶୁଭାଶୁଭଫଲୈରେବଂ ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ କର୍ମବନ୍ଧନୈଃ ।
ସଂନ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ବିମୁକ୍ତୋ ମାମୁପୈଷ୍ୟସି ॥୯-୨୮॥
ଶୁଭାଶୁଭଫଳୈଃ-ସମସ୍ତ ଶୁଭ ଓ ଅଶୁଭ କର୍ମଫଳରୁ, ଏବଂ-ଏହି ପ୍ରକାର (ମୋତେ ଅର୍ପଣ କଲେ), ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବ, କର୍ମବନ୍ଧନୈଃ-କର୍ମ ବନ୍ଧନରୁ ।
ସଂନ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା-ଏହିପରି ନିଜ ସହିତ ସବୁ କିଛି ମୋତେ ଅର୍ପଣ କରି, ବିମୁକ୍ତଃ-ସବୁଥିରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଉପୈଷ୍ୟସି-ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ଏହି ପ୍ରକାରେ ମୋତେ ଅର୍ପଣ କଲେ କର୍ମବନ୍ଧନରୁ ଏବଂ ସମସ୍ତ ଶୁଭ ଓ ଅଶୁଭ କର୍ମଫଳରୁ ତୁମେ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯିବ । ଏହିପରି ତୁମେ ନିଜ ସମେତ ସବୁ କିଛି ମୋତେ ଅର୍ପଣ କରି ଏବଂ ସବୁଥିରୁ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ମୁକ୍ତ ହୋଇ ମୋତେ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ସମୋଽହଂ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ନ ମେ ଦ୍ୱେଷ୍ୟୋଽସ୍ତି ନ ପ୍ରିୟଃ ।
ୟେ ଭଜନ୍ତି ତୁ ମାଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ମୟି ତେ ତେଷୁ ଚାପ୍ୟହମ୍ ॥୯-୨୯॥
ସମଃ-ସମାନ, ଅହଂ-ମୁଁ, ସର୍ୱଭୁତେଷୁ-ସବୁ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ, ନ-ନାହିଁ, ମେ-ମୋର, ଦ୍ୱେଷଃ-ଦ୍ୱେଷ, ଅସ୍ତି-ଅଛି (ନ ଅସ୍ତି-ନାହାନ୍ତି), ପ୍ରିୟଃ-ପ୍ରିୟ ।
ୟେ-ଯେଉଁମାନେ, ଭଜନ୍ତି-ଭଜନ୍ତି, ତୁ-କିନ୍ତୁ, ମାଂ-ମୋତେ, ଭକ୍ତ୍ୟା-ପ୍ରେମ ସହକାରେ, ମୟି-ମୋ'ଠାରେ, ତେ-ସେମାନେ, ତେଷୁ-ସେମାନଙ୍କଠାରେ ଥାଏ, ବ-ଓ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଅହଂ-ମୁଁ ।।
ସବୁ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରେ ମୁଁ ସମାନ । ସେହି ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୋର କେହି ଦ୍ୱେଷ୍ୟ ନୁହନ୍ତି କିମ୍ବା କେହି ପ୍ରିୟ ନୁହନ୍ତି । କିନ୍ତ ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରେମ ସହକାରେ ମୋତେ ଭଜନ୍ତି, ସେମାନେ ମୋ'ଠାରେ ଥାଆନ୍ତି ଓ ମୁଁ ସେମାନଙ୍କଠାରେ ଥାଏ ।
ଅପି ଚେତ୍ସୁଦୁରାଚାରୋ ଭଜତେ ମାମନନ୍ୟଭାକ୍ ।
ସାଧୁରେବ ସ ମନ୍ତବ୍ୟଃ ସମ୍ୟଗ୍ୱ୍ୟବସିତୋ ହି ସଃ ॥୯-୩୦॥
ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଚେତ୍-ଯଦି, ସୁଦୁରାଚାରଃ-ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁରାଚାରୀ, ଭଜତେ-ଭଜନ କରେ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଅନନ୍ୟଭାକ୍-ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତ ହୋଇ ।
ସାଧୁଃ-ସାଧୁ, ଏବ-ଅବଶ୍ୟ, ସ-ସେ, ମନ୍ତବ୍ୟଃ-ମାନିବା ଉଚିତ୍, ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ-ଉତ୍ତମରୂପେ ଦୃଢ଼ ନିଶ୍ଚୟ କରିନେଇଛି, ହି-କାରଣ, ସଃ-ସେ ।।
ଯଦି କୌଣସି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁରାଚାରୀ ମଧ୍ୟ ଅନନ୍ୟ ଭାବରେ ମୋର ଭଜନ କରେ ତେବେ ତାକୁ ଅବଶ୍ୟ ସାଧୁ ବୋଲି ମାନିବା
ଉଚିତ । କାରଣ ସେ ଉତ୍ତମରୂପେ ଦୃଢ଼ ନିଶ୍ଚୟ କରି ନେଇଛି ।
କ୍ଷିପ୍ରଂ ଭବତି ଧର୍ମାତ୍ମା ଶଶ୍ୱଚ୍ଛାନ୍ତିଂ ନିଗଚ୍ଛତି ।
କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରତିଜାନୀହି ନ ମେ ଭକ୍ତଃ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ॥୯-୩୧॥
କ୍ଷିପ୍ରମ୍-ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍, ଭବତି-ହୋଇଯାଏ, ଧର୍ମାତ୍ମା-ଧର୍ମାତ୍ମା, ଶଶ୍ୱତ୍-ଚିରନ୍ତନ ଶାନ୍ତିଂ-ଶାନ୍ତି, ନିଗଚ୍ଛତି- ଲାଭ କରେ ।
କୌନ୍ତେୟ-କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ, ପ୍ରତିଜାନୀହି-ପ୍ରତିଜ୍ଞା କର ଯେ, ନ-ନାହିଁ, ମେ-ମୋ, ଭକ୍ତଃ-ଭକ୍ତର, ପ୍ରଣସ୍ୟତି-ପତନ ।।
ସେ ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ଧର୍ମାତ୍ମ ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ଚିରସ୍ଥାୟୀ ଶାନ୍ତି ଲାଭ କରେ । ହେ କୁନ୍ତୀ ନନ୍ଦନ!ତୁମେ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କର ଯେ, ମୋ ଭକ୍ତର ପତନ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ମାଂ ହି ପାର୍ଥ ବ୍ୟପାଶ୍ରିତ୍ୟ ୟେଽପି ସ୍ୟୁଃ ପାପୟୋନୟଃ ।
ସ୍ତ୍ରିୟୋ ବୈଶ୍ୟାସ୍ତଥା ଶୂଦ୍ରାସ୍ତେଽପି ୟାନ୍ତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥୯-୩୨॥
ମାମ୍-ମୋର, ହି-ନିଃସନ୍ଦେହରେ, ପାର୍ଥ-ଅର୍ଜୁନ, ବ୍ୟପାଶ୍ରିତ୍ୟ-ଶରଣାପନ୍ନ ହୋଇ, ଅପି-ବି, ସ୍ୟୁଃ-ପାପଯୋନୀସମ୍ଭୂତ ।
ସ୍ତ୍ରିୟୋ-ନାରୀ, ବୈଶ୍ୟା-ବୈଶ୍ୟ, ତଥା-ଓ, ଶୂଦ୍ରାଃ-ଶୁଦ୍ର, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ୟାନ୍ତି, ପରାଂ ଗତିମ୍- ପରମ ଗତି ।।
ହେ ପୃଥାନନ୍ଦନ! ଯେଉଁମାନେ ପାପଯୋନୀସମ୍ଭୂତ ତଥା ଯେଉଁମାନେ ନାରୀ, ବୈଶ୍ୟ ଓ ଶୁଦ୍ର, ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ମୋର ଶରଣାପନ୍ନ ହୋଇ ନିଃସନ୍ଦେହରେ ପରମଗତି ଲାଭ କରନ୍ତି ।
କିଂ ପୁନର୍ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ପୁଣ୍ୟା ଭକ୍ତା ରାଜର୍ଷୟସ୍ତଥା ।
ଅନିତ୍ୟମସୁଖଂ ଲୋକମିମଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଭଜସ୍ୱ ମାମ୍ ॥୯-୩୩॥
ପବିତ୍ର ଆଚରଣ ସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଏବଂ ଋଷି ସ୍ୱରୂପ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଭଗବାନଙ୍କ ଭକ୍ତ ହେଲେ ସେମାନେ ଯେ ପରମ ଗତି ପ୍ରାପ୍ତ ହେବେ, ଏଥିରେ ଆଉ କହିବାର କଅଣ ଅଛି । ତେଣୁ ଏହି ଅନିତ୍ୟ ଓ ସୁଖରହିତ ଶରୀର ପାଇ ତୁମେ ମୋତେ ଭଜନ କର ।
କିଂ ପୁନଃ-ଏଥିରେ ଆଉ କଅଣ କହିବାର ଅଛି, ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ-ବ୍ରହ୍ମଣ, ପୁଣ୍ୟା-ପବିତ୍ର ଆଚରଣ ସମ୍ପନ୍ନ, ଭକ୍ତା-ଭକ୍ତ, ରାଜର୍ଷୟ-ଋଷିସ୍ୱରୂପ କ୍ଷତ୍ରିୟ, ତଥା-ଓ ।
ଅନିତ୍ୟମ୍-ଅନିତ୍ୟ, ଅସୁଖଂ-ସୁଖରହିତ, କୋକମ୍-ଶରୀର, ଇମଂ-ଏହି, ପ୍ରାପ୍ୟ-ପାଇ, ଭଜସ୍ୱ-ଭଜନ କର, ମାମ୍-ମୋତେ ।।
ମନ୍ମନା ଭବ ମଦ୍ଭକ୍ତୋ ମଦ୍ୟାଜୀ ମାଂ ନମସ୍କୁରୁ ।
ମାମେବୈଷ୍ୟସି ୟୁକ୍ତ୍ୱୈବମାତ୍ମାନଂ ମତ୍ପରାୟଣଃ ॥୯-୩୪॥
ମନ୍ମନା-ମଦ୍ଗତମନା ହୁଅ, ଭବ-ହୁଅ, ମଦ୍ଭକ୍ତୋ-ମୋର ଭକ୍ତ, ମଦ୍ୟାଜୀ-ମୋର ପୂଜନକାରୀ ହୁଅ, ମାଂ-ମୋର, ନମସ୍କୁରୁ-ନମସ୍କାର କର ।
ମାମ୍-ମୋତେ, ଏବ ଏଷ୍ୟସି- ଅବଶ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ, ଯୁକ୍ତ୍ୱା-ସଂଯୁକ୍ତ କରି, ଏବମ୍-ଏହିଭଳି, ଆତ୍ମାନଂ-ନିଜକୁ, ମତ୍ପରାୟଣଃ-ମତ୍ପରାୟଣ ହେଲେ ।।
ତୁମେ ମୋର ଭକ୍ତ ହୁଅ, ମଦ୍ଗତମନା ହୁଅ, ମୋର ପୂଜନକାରୀ ହୁଅ ଏବଂ ମୋତେ ନମସ୍କାର କର । ଏହିଭଳି ନୁଜକୁ ମୋ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରି ମତ୍ପରାୟଣ ହେଲେ ତୁମେ ମୋତେ ଅବଶ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ରାଜବିଦ୍ୟାରାଜଗୁହ୍ୟୟୋଗୋ ନାମ ନବମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୯॥
ଦଶମ ଅଧ୍ୟାୟ - ବିଭୂତି ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଦଶମୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ବିଭୂତିୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଭୂୟ ଏବ ମହାବାହୋ ଶୃଣୁ ମେ ପରମଂ ବଚଃ ।
ୟତ୍ତେଽହଂ ପ୍ରୀୟମାଣାୟ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ହିତକାମ୍ୟୟା ॥୧୦-୧॥
ଭୁୟ ଏବ-ପୁନଶ୍ଚ (ତୁମେ), ମହାବାହୋ-ମହାବାହୁ (ଅର୍ଜୁନ), ଶୃଣୁ-ଶୁଣ, ମେ-ମୋର, ପରମଂ-ପରମ, ବଚଃ-ବଚନ ।
ୟତ୍ ଅହଂ-ଯାହାକୁ ମୁଁ, ପ୍ରୀୟମାଣାୟ-ମୋ ପ୍ରତି ପ୍ରେମଭାବ ରଖୁଛ, ବକ୍ଷାମି-କହିବି, ହିତକାମ୍ୟୟା-ହିତ କାମନା ରଖି ।।
ଭଗବାନ କହିଲେ - ହେ ମହାବାହୁ ଅର୍ଜୁନ! ପୁନଶ୍ଚ ତୁମେ ମୋତ ପରମ ବଚନ ଶୁଣ, ଯାହାକୁ ମୁଁ ତୁମର ହିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କହିବି; କାରଣ ତୁମେ ମୋ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରେମ ଭାବ ରଖୁଛ ।
ନ ମେ ବିଦୁଃ ସୁରଗଣାଃ ପ୍ରଭବଂ ନ ମହର୍ଷୟଃ ।
ଅହମାଦିର୍ହି ଦେବାନାଂ ମହର୍ଷୀଣାଂ ଚ ସର୍ୱଶଃ ॥୧୦-୨॥
ନ ବିଦୁଃ-ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ମେ-ମୋର, ସୁରଗଣାଃ-ଦେବଗଣ, ପ୍ରଭବଂ-ପ୍ରାକଟ୍ୟକୁ, ନ ମହର୍ଷୟଃ-ମହର୍ଷିଗଣ ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଅହମ୍-ମୁଁ, ଆଦିଃ-ଆଦି କାରଣ, ଦେବାନାଂ-ଦେବତାମାନଙ୍କର, ମହର୍ଷୀଣାଂ-ମହର୍ଷିମାନଙ୍କର, ଚ-ଓ, ସର୍ୱଶଃ-ସବୁ ପ୍ରକାରେ ।।
ମୋର ପ୍ରାକଟ୍ୟକୁ ଦେବତା ଓ ମହର୍ଷି କେହି ହେଲେ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ; କାରଣ ମୁଁ ସବୁପ୍ରକାରେ ଦେବତା ଓ ମହର୍ଷିମାନଙ୍କର ଆଦି କାରଣ ।
ୟୋ ମାମଜମନାଦିଂ ଚ ବେତ୍ତି ଲୋକମହେଶ୍ୱରମ୍ ।
ଅସମ୍ମୂଢଃ ସ ମର୍ତ୍ତ୍ୟେଷୁ ସର୍ୱପାପୈଃ ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ॥୧୦-୩॥
ୟୋ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ମାମ୍-ମୋତେ, ଅଜମ୍-ଅଜ, ଅନାଦିଂ-ଅନାଦି, ଚ-ଓ, ବେତ୍ତି-ଜାଣେ, ଲୋକମହେଶ୍ୱରମ୍-ସମସ୍ତ ଲୋକର ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱର (ବୋଲି) ।
ଅସମ୍ମୂଢ଼ଃ-ଜ୍ଞାନବାନ୍, ସ-ସେ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟେଷୁ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ସର୍ୱପାପୈଃ-ସମସ୍ତ ପାପରୁ, ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ-ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ମୋତେ ଅଜ, ଅନାଦି ଓ ସମସ୍ତ ଲୋକର ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱର ବୋଲି ଜାଣେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ମାନିନିଏ, ସେ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜ୍ଞାନବାନ୍ ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ପାପରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇଯାଏ ।
ବୁଦ୍ଧିର୍ଜ୍ଞାନମସମ୍ମୋହଃ କ୍ଷମା ସତ୍ୟଂ ଦମଃ ଶମଃ ।
ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ଭବୋଽଭାବୋ ଭୟଂ ଚାଭୟମେବ ଚ ॥୧୦-୪॥
ବୁଦ୍ଧିଃ-ବୁଦ୍ଧି, ଜ୍ଞାନମ୍-ଜ୍ଞାନ, ଅସମ୍ମୋହ-ଅସମ୍ମୋହ, କ୍ଷମା-କ୍ଷମା, ସତ୍ୟଂ-ସତ୍ୟ, ଦମଃ-ଦମ, ଶମଃ-ଶମ ।
ସୁଖଂ-ସୁଖ, ଦୁଃଖଂ-ଦୁଃଖ, ଭବଃ-ଉତ୍ପତ୍ତି, ଅଭାବଃ-ବିନାଶ, ଭୟଂ-ଭୟ, ଚ-ଓ, ଅଭୟମ୍-ଅଭୟ, ଏବ-ହିଁ ।।
ଅହିଂସା ସମତା ତୁଷ୍ଟିସ୍ତପୋ ଦାନଂ ୟଶୋଽୟଶଃ ।
ଭବନ୍ତି ଭାବା ଭୂତାନାଂ ମତ୍ତ ଏବ ପୃଥଗ୍ୱିଧାଃ ॥୧୦-୫॥
ଅହିଂସା-ଅହିଂସା, ସମତା-ସମତା, ତୁଷ୍ଟିଃ-ସନ୍ତୋଷ, ତପଃ-ତପ, ଦାନଂ-ଦାନ, ୟଶଃ-ଯଶ, ଅୟଶଃ-ଅପଯଶ ।
ଭବନ୍ତି-ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ଭାବା-ଭାବ, ଭୁତାନାଂ-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର, ମତ୍ତ-ମୋ'ଠାରୁ, ଏବ-ହିଁ, ପୃଥଗ୍ବିଧାଃ-ନାନାବିଧ ।।
୧୦-୪ ଓ ୧୦-୫ର ଭାବାର୍ତ୍ତ:- ବୁଦ୍ଧି, ଜ୍ଞାନ, ଅସମ୍ମୋହ, କ୍ଷମା, ସତ୍ୟ, ଦମ, ଶମ, ସୁଖ, ଦୁଃଖ, ଉତ୍ପତ୍ତି, ବିନାଶ, ଭୟ, ଅଭୟ, ଅହିଂସା, ସମତା, ସନ୍ତୋଷ, ତପ, ଦାନ, ଯଶ ଓ ଅପଯଶ-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଏହି ନାନାବିଧ ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ (କୋଡ଼ିଏଟି) ଭାବ ମୋ'ଠାରୁ ହିଁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି ।
ମହର୍ଷୟଃ ସପ୍ତ ପୂର୍ୱେ ଚତ୍ୱାରୋ ମନବସ୍ତଥା ।
ମଦ୍ଭାବା ମାନସା ଜାତା ୟେଷାଂ ଲୋକ ଇମାଃ ପ୍ରଜାଃ ॥୧୦-୬॥
ମହର୍ଷୟଃ-ମହର୍ଷି, ସପ୍ତ-ସାତ, ପୂର୍ୱେ-ସେମାନଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ଜାତ, ଚତ୍ୱାରୋ-ଚାରି ସନକାଦି, ମନବଃ-ଚଉଦ ମନୁ, ତଥା-ତଥା ।
ମଦ୍ଭାବା-ମୋ ପ୍ରତି ଭାବ ବା ଶ୍ରଦ୍ଧା ରଖିଛନ୍ତି, ମାନସା-ମନରୁ, ଜାତା-ଜାତ ହୋଇଛନ୍ତି, ୟେଷାଂ-ଯାହାଙ୍କର, ଲୋକ-ସଂସାରର, ଇମାଃ-ଏହି, ପ୍ରଜାଃ-ସମସ୍ତେ ଯାହାଙ୍କର ପ୍ରଜା (ସେହି) ।।
ଏ ସଂସାରରେ ସମସ୍ତେ ଯାହାଙ୍କର ପ୍ରଜା, ସେହି ସାତ ମହର୍ଷି ସେମାନଙ୍କର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଚାରି ସନକାଦି ଓ ଚଉଦ ମନୁ-ଏ ସମସ୍ତେ ମୋ ମନରୁ ଜାତ ହୋଇଛନ୍ତି ଏବଂ ମୋ ପ୍ରତି ଭାବ (ଶ୍ରଦ୍ଧା-ଭକ୍ତି) ରଖିଛନ୍ତି ।
ଏତାଂ ବିଭୂତିଂ ୟୋଗଂ ଚ ମମ ୟୋ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସୋଽବିକମ୍ପେନ ୟୋଗେନ ୟୁଜ୍ୟତେ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥୧୦-୭॥
ଏତାଂ-ଏହି, ବିଭୂତିଂ-ବିଭୂତି, ୟୋଗଂ-ଯୋଗ, ଚ-ଓ, ମମ-ମୋର, ୟୋ-ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ, ବେତ୍ତି-ଜାଣେ, ତତ୍ତ୍ୱତଃ-ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସଃ-ସେ, ଅବିକମ୍ପେନ-ଅବିଚଳ, ୟୋଗେନ-ଭକ୍ତି ଯୋଗରେ, ୟୁଜ୍ୟତେ-ଯୁକ୍ତ ହୋଇଯାଏ, ନ ଅତ୍ର-ନାହିଁ ଏଥିରେ, ସଂଶୟ-ସନ୍ଦେହ ।।
ଯେଉଁ ମନୁଷ୍ୟ ମୋର ଏହି ବିଭୂତି ଓ ଯୋଗକୁ (ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ) ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜାଣେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ନିଃସନ୍ଦେହରେ ମାନେ, ସେ ଅବିଚଳ ଭକ୍ତ ଯୋଗରେ ଯୁକ୍ତ ହୋଇଯାଏ; ଏଥିରେ ତିଳେ ମାତ୍ର ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।
ଅହଂ ସର୍ୱସ୍ୟ ପ୍ରଭବୋ ମତ୍ତଃ ସର୍ୱଂ ପ୍ରବର୍ତ୍ତତେ ।
ଇତି ମତ୍ୱା ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ବୁଧା ଭାବସମନ୍ୱିତାଃ ॥୧୦-୮॥
ଅହଂ-ମୁଁ, ସର୍ୱସ୍ୟ-ସାରା ସଂସାରର, ପ୍ରଭବୋ-ମୂଳ କାରଣ ବା ପ୍ରଭବ, ମତ୍ତଃ-ମୋ;ଠାରୁ, ସର୍ୱଂ-ସାରା ସଂସାର, ପ୍ରବର୍ତ୍ତତେ-ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋଇଛି ।
ଇତି-ବୋଲି, ମତ୍ୱା-ମନେକରି, ଭଜନ୍ତେ-ଭଜନ କରନ୍ତି, ମାଂ-ମୋତେ, ବୁଧା-ବୁଦ୍ଧିମାନ ଭକ୍ତ, ଭାବସମନ୍ୱିତାଃ-ମୋ'ଠାରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ରଖୁଥିବା ।।
ମୁଁ ସାରା ସଂସାରର ପ୍ରଭବ ବା ମୂଳ କାରଣ ଏବଂ ମୋ'ଠାରୁ ସାରା ସଂସାର ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉଅଛି ବୋଲି ମନେକରି ମୋ'ଠାରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ରଖୁଥିବା ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଭକ୍ତ ମୋର ଭଜନ କରନ୍ତି-ସର୍ବଭାବରେ ମୋର ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି ।
ମଚ୍ଚିତ୍ତା ମଦ୍ଗତପ୍ରାଣା ବୋଧୟନ୍ତଃ ପରସ୍ପରମ୍ ।
କଥୟନ୍ତଶ୍ଚ ମାଂ ନିତ୍ୟଂ ତୁଷ୍ୟନ୍ତି ଚ ରମନ୍ତି ଚ ॥୧୦-୯॥
ମଚ୍ଛିତ୍ତା-ମଦ୍ଗତଚିତ୍ତ, ମଦ୍ଗତପ୍ରାଣା-ମଦ୍ଗତପ୍ରାଣ (ଭକ୍ତ), ବୋଧୟନ୍ତଃ-(ମୋର ଗୁଣ ଓ ପ୍ରଭାବ ଆଦି) ଜଣାଇ, ପରସ୍ପରମ୍-ପରସ୍ପରକୁ ।
କଥୟନ୍ତଃ-ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କରି, ଚ-ହିଁ, ନିତ୍ୟଂ-ନିରନ୍ତର, ତୁଷ୍ୟନ୍ତି-ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହନ୍ତି, ରମନ୍ତି-ପ୍ରେମ କରନ୍ତି ।।
ମଦ୍ଗତଚିତ୍ତ, ମଦ୍ଗତପ୍ରାଣ ଭକ୍ତଜନ ମୋର ଗୁଣ, ପ୍ରଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ପରସ୍ପରକୁ ଜଣାଇ ଓ ତତ୍ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଆଲୋଚନା କରି ନିରନ୍ତର ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହନ୍ତି ଓ ମୋତେ ପ୍ରେମ କରନ୍ତି ।
ତେଷାଂ ସତତୟୁକ୍ତାନାଂ ଭଜତାଂ ପ୍ରୀତିପୂର୍ୱକମ୍ ।
ଦଦାମି ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଂ ତଂ ୟେନ ମାମୁପୟାନ୍ତି ତେ ॥୧୦-୧୦॥
ତେଷାଂ-ସେହି ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ, ସତତଯୁକ୍ତାନାମ୍-ମୋ'ଠାରେ ସର୍ବଦା ସଂଯୁକ୍ତ, ଭଜତାଂ-ମୋ ଭଜନରେ ରତ, ପ୍ରୀତିପୂର୍ୱକମ୍-ପ୍ରେମ ପୂର୍ବକ ।
ଦଦାମି-ପ୍ରଦାନ କରେ, ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଂ-ବୁଦ୍ଧିଯୋଗ, ତଂ-ସେହି, ୟେନ-ଯଦ୍ଦ୍ୱାରା, ମାମ୍-ମୋତେ, ଉପୟାନ୍ତି-ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।।
ମୋ'ଠାରେ ସର୍ବଦା ସଂଯୁକ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରେମ ପୂର୍ବକ ମୋ ଭଜନରେ ରତ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ମୁଁ ସେହି ବୁଦ୍ଧିଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରେ ଯଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ମୋତେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
ତେଷାମେବାନୁକମ୍ପାର୍ଥମହମଜ୍ଞାନଜଂ ତମଃ ।
ନାଶୟାମ୍ୟାତ୍ମଭାବସ୍ଥୋ ଜ୍ଞାନଦୀପେନ ଭାସ୍ୱତା ॥୧୦-୧୧॥
ତେଷାମ୍-ସେହି ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ପ୍ରତି, ଏବ-ହିଁମ, ଅନୁକମ୍ପାର୍ଥମ୍-କୃପା କରିବା ପାଇଁ, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅଜ୍ଞାନଜଂ-ଅଜ୍ଞାନଜନିତ ।
ନାଶୟାମି-ନଷ୍ଟ କରିଦିଏ, ଆତ୍ମଭାବତ୍ସ-ସେମାନଙ୍କ ସ୍ୱରୂପରେ ସ୍ଥିତ, ଜ୍ଞାନଦୀପେନ-ଜ୍ଞାନରୂପକ ପ୍ରଦୀପଦ୍ୱାରା, ଭାସ୍ୱତା-ଦେଦୀପ୍ୟମାନ ।।
ସେହି ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ପ୍ରତି କୃପା କରିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ସ୍ୱରୂପରେସ୍ଥିତ ମୁଁ ସେମାନଙ୍କ ଅଜ୍ଞାନଜନିତ ଅନ୍ଧକାରକୁ ଦେଦୀପ୍ୟମାନ ଜ୍ଞାନଦୀପଦ୍ୱାରା ନଷ୍ଟ କରିଦିଏ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରଂ ଧାମ ପବିତ୍ରଂ ପରମଂ ଭବାନ୍ ।
ପୁରୁଷଂ ଶାଶ୍ୱତଂ ଦିବ୍ୟମାଦିଦେବମଜଂ ବିଭୁମ୍ ॥୧୦-୧୨॥
ପରମ୍-ପରମ, ବ୍ରହ୍ମ-ବ୍ରହ୍ମ, ପରଂ-ପରମ, ଧାମ-ଧାମ, ପରମଂ-ପରମ, ଭବାନ୍-ଭବାନ୍-ଆପଣ ।
ପୁରୁଷଂ-ପୁରୁଷ, ଶାଶ୍ୱତଂ-ଶାଶ୍ୱତ, ଦିବ୍ୟମ୍-ଦିବ୍ୟ, ଆଦିଦେବମ୍-ଆଦିଦେବ, ଅଜଂ-ଅଜ, ବିଭୁମ୍-ସର୍ବବ୍ୟାପକ ।।
ଆହୁସ୍ତ୍ୱାମୃଷୟଃ ସର୍ୱେ ଦେବର୍ଷିର୍ନାରଦସ୍ତଥା ।
ଅସିତୋ ଦେବଲୋ ବ୍ୟାସଃ ସ୍ୱୟଂ ଚୈବ ବ୍ରବୀଷି ମେ ॥୧୦-୧୩॥
ଆହୁଃ-କହିଛନ୍ତି, ତ୍ୱାମ୍-ଆପଣଙ୍କୁ, ଋଷୟଃ-ଋଷି, ସର୍ୱେ-ସମସ୍ତ, ଦେବର୍ଷି ନାରଦ-ଦେବର୍ଷି ନାରଦ, ତଥା-ତଥା ।
ଅସିତୋ-ଅସିତ, ଦେବଲୋ-ଦେବଳ, ବ୍ୟାସଃ, ବ୍ୟାସ, ସ୍ୱୟଂ-ନିଜେ, ଚ-ଏବଂ, ଏବ-ମଧ୍ୟ, ବ୍ରବୀଷି-କହୁଛନ୍ତି ।।
୧୦-୧୨ ଓ ୧୦୧୩:- ଅର୍ଜୁନ କହିଲେ-ଆପଣ ହେଉଛନ୍ତି ପରମବ୍ରହ୍ମ, ପରମ ଧାମ ଓ ପରମ ପବିତ୍ର । ଆପଣ ଶାଶ୍ୱତ, ଦିବ୍ୟ ପୁରୁଷ, ଆଦି ଦେବ, ଅଜ ଓ ସର୍ବବ୍ୟାପକ ବୋଲି ସମସ୍ତ ଋଷି, ଦେବର୍ଷି ନାରଦ, ଦେବଳ ତଥା ବ୍ୟାସ କହିଛନ୍ତି ଏବଂ ଆପଣ ନିଜେ ମଧ୍ୟ କହୁଛନ୍ତି ।
ସର୍ୱମେତଦୃତଂ ମନ୍ୟେ ୟନ୍ମାଂ ବଦସି କେଶବ ।
ନ ହି ତେ ଭଗବନ୍ୱ୍ୟକ୍ତିଂ ବିଦୁର୍ଦେବା ନ ଦାନବାଃ ॥୧୦-୧୪॥
ସର୍ବମ୍-ସବୁକୁ, ଏତତ-ଏ, ଋତଂ-ସତ୍ୟ, ମନ୍ୟେ-ମନେ କରୁଛି, ୟତ୍-ଯାହା କିଛି, ମାଂ-ମୋତେ, ବଦସି-କହୁଛନ୍ତି, କେଶବ-ହେ କେଶବ ।
ନ-ନାହିଁ, ହି-ମଧ୍ୟ, ତେ-ଆପଣଙ୍କ, ଭଗବନ୍-ହେ ଭଗବାନ, ବ୍ୟକ୍ତିଂ-ପ୍ରକଟ ହେବା ବିଷୟ, ବିଦୁଃ-ଜାଣନ୍ତି, ଦେବାଃ-ଦେବତାମାନେ, ନ-ନାହିଁ, ଦାନବାଃ-ଦାନବମାନେ ।।
ହେ କେଶବ! ମୋତେ ଆପଣ ଯାହା କହୁଛନ୍ତି, ସେ ସବୁକୁ ମୁଁ ସତ୍ୟ ମନେ କରୁଛି । ହେ ଭଗବନ୍! ଆପଣଙ୍କ ପ୍ରକଟ ହେବା ବିଷୟ ଦେବତା, ବା ଦାନବ କେହିହେଲେ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।
ସ୍ୱୟମେବାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ବେତ୍ଥ ତ୍ୱଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ।
ଭୂତଭାବନ ଭୂତେଶ ଦେବଦେବ ଜଗତ୍ପତେ ॥୧୦-୧୫॥
ସ୍ୱୟମ୍ ଏବ-ନିଜେ ହିଁ, ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମନମ୍-ନିଜଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ, ବେତ୍ଥ-ଜାଣନ୍ତି,ତ୍ୱଂ-ଆପଣ, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ-ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ।
ଭୂତଭାବନ-ଭୂତଭାବନ, ଭୂତେଶ-ଭୂତେଷ, ଦେବଦେବ-ଦେବଦେବ, ଜଗତ୍ପତେ-ହେ ଜଗତପତି ।।
ହେ ଭୂତଭାବନ, ହେ ଭୂତେଶ, ହେ ଦେବଦେବ, ହେ ଜଗତ୍ପତେ, ହେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ, ଆପଣ ନିଜେ ହିଁ ନିଜଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ ଜାଣନ୍ତି ।
ବକ୍ତୁମର୍ହସ୍ୟଶେଷେଣ ଦିବ୍ୟା ହ୍ୟାତ୍ମବିଭୂତୟଃ ।
ୟାଭିର୍ୱିଭୂତିଭିର୍ଲୋକାନିମାଂସ୍ତ୍ୱଂ ବ୍ୟାପ୍ୟ ତିଷ୍ଠସି ॥୧୦-୧୬॥
ବକ୍ତୁମ୍-ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାରେ, ଅର୍ହସି-ସମର୍ଥ, ଅଶେଷେଣ-ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ, ଦିବ୍ୟା ହି ଆତ୍ମବିଭୂତୟଃ-ତେଣୁ ନିଜର ସେହି ଦିବ୍ୟ ବିଭୂତିଗୁଡ଼ିକ ।
ୟାଭିଃ-ଯେଉଁ, ବିଭୂତିଭିଃ-ବିଭୂତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା, ଲୋକାନ୍-ସମଗ୍ର ଲୋକକୁ, ଇମାନ୍-ଏହି, ଇମାନ୍-ଏହି, ତ୍ୱମ-ଆପଣ, ବ୍ୟାପ୍ୟ-ବ୍ୟାପ୍ତ କରି, ତିଷ୍ଠସି-ସ୍ଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ତେଣୁ ଯେଉଁ ବିଭୂତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆପଣ ଏହି ସମଗ୍ର ଲୋକକୁ ବ୍ୟାପ୍ତ କରିସ୍ଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି, ନିଜର ସେହି ଦିବ୍ୟ ବିଭୂତିଗୁଡ଼ିକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାରେ ଆପଣ ହିଁ ସମର୍ଥ ।
କଥଂ ବିଦ୍ୟାମହଂ ୟୋଗିଂସ୍ତ୍ୱାଂ ସଦା ପରିଚିନ୍ତୟନ୍ ।
କେଷୁ କେଷୁ ଚ ଭାବେଷୁ ଚିନ୍ତ୍ୟୋଽସି ଭଗବନ୍ମୟା ॥୧୦-୧୭॥
କଥଂ-କିପରି, ବିଦ୍ୟାମ୍-ଜାଣିବି, ଅହଂ-ମୁଁ, ୟୋଗିନ୍-ହେ ଯୋଗୀ!, ତ୍ୱାମ୍-ଆପଣଙ୍କୁ, ସଦା-ନିରନ୍ତର, ପରିଚିନ୍ତୟନ୍-ସମ୍ୟକ୍ ଭାବେ ଚିନ୍ତନ କରି ।
କେଷୁ କେଷୁ-କେଉଁ କେଉଁ, ଚ-ଏବଂ, ଭାବେଷୁ-ଭାବରେ, ଚିନ୍ତ୍ୟଃ ଅସି-ଚିନ୍ତନୀୟ ହେବେ, ଭଗବନ୍-ହେ ଭଗବାନ, ମୟା-ମୋଦ୍ୱାରା ।।
ହେ ଯୋଗୀ, ନିରନ୍ତର ସମ୍ୟକ୍ଭାବେ ଚିନ୍ତନ କରି ମୁଁ ଆପାଣଙ୍କୁ କିପରି ଜାଣିବି ? ଏବଂ ହେ ଭଗବାନ, କେଉଁ କେଉଁ ଭାବରେ ଆପଣ ମୋଦ୍ୱାରା ଚିନ୍ତନୀୟ ହେବେ ଅର୍ଥାତ୍ କେଉଁ କେଉଁ ଭାବରେ ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ଚିନ୍ତନ କରିବି ।
ବିସ୍ତରେଣାତ୍ମନୋ ୟୋଗଂ ବିଭୂତିଂ ଚ ଜନାର୍ଦନ ।
ଭୂୟଃ କଥୟ ତୃପ୍ତିର୍ହି ଶୃଣ୍ୱତୋ ନାସ୍ତି ମେଽମୃତମ୍ ॥୧୦-୧୮॥
ବିସ୍ତରେଣ-ବିସ୍ତାର କରି, ଆତ୍ମନୋ-ନିଜର, ୟୋଗଂ-ଯୋଗ, ବିଭୂତିଂ-ବିଭୂତି, ଚ-ଏବଂ, ଜନାର୍ଦନ-ହେ ଜନାର୍ଦନ ।
ଭୂୟଃ-ପୁନଶ୍ଚ, କଥୟ-କହନ୍ତୁ, ତୃପ୍ତିଃ-ତୃପ୍ତି, ହି-କାରଣ, ଶୃଣ୍ୱତୋ-ଯେତେ ଶୁଣିଲେ ବି, ନାସ୍ତି-ମିଳୁନାହିଁ, ମେ-ମୋତେ, ଅମୃତମ୍-ଅମୃତମୟ ବଚନ ।।
ହେ ଜନାର୍ଦନ, ଆପଣ ନିଜର ଯୋଗ ଓ ବିଭୂତିମାନଙ୍କୁ ପୁନଶ୍ଚ ବିସ୍ତାର କରି କହନ୍ତୁ; କାରଣ ଆପଣଙ୍କର ଅମୃତମୟ ବଚନ ଯେତେ ଶୁଣିଲେ ବି ମୋତେ ତୃପ୍ତି ମିଳୁନାହିଁ ।
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ହନ୍ତ ତେ କଥୟିଷ୍ୟାମି ଦିବ୍ୟା ହ୍ୟାତ୍ମବିଭୂତୟଃ ।
ପ୍ରାଧାନ୍ୟତଃ କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାସ୍ତ୍ୟନ୍ତୋ ବିସ୍ତରସ୍ୟ ମେ ॥୧୦-୧୯॥
ହନ୍ତ-ଆଚ୍ଛା ଠିକ୍ ଅଛି, ତେ-ତୁମକୁ, କଥୟିଷ୍ୟାମି-କହିବି, ଦିବ୍ୟା ଆତ୍ମବିଭୁତୟଃ-ନିଜର ବିଭୂତିମାନ ।
ପ୍ରାଧାନତଃ-ମୂଖ୍ୟରୁପେ, କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ-ହେ କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ, ନାସ୍ତି-ନାହିଁ, ଅନ୍ତଃ-ଅନ୍ତ, ବିସ୍ତରସ୍ୟ-ବିସ୍ତାରର ।।
ଶ୍ରୀଭଗବାନ କହିଲେ-ଆଚ୍ଛା, ଠିକ୍ ଅଛି । ମୁଁ ନିଜର ଦିବ୍ୟ ବିଭୂତିମାନ ତୁମକୁ ମୁଖ୍ୟରୂପେ (ସଂକ୍ଷେପରେ) କହିବି; କାରଣ ହେ କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ, ମୋ ବିଭୂତିମାନଙ୍କ ବିସ୍ତାରର ଅନ୍ତ ନାହିଁ ।
ଅହମାତ୍ମା ଗୁଡାକେଶ ସର୍ୱଭୂତାଶୟସ୍ଥିତଃ ।
ଅହମାଦିଶ୍ଚ ମଧ୍ୟଂ ଚ ଭୂତାନାମନ୍ତ ଏବ ଚ ॥୧୦-୨୦॥
ଅହମ୍-ମୁଁ, ଆତ୍ମା-ଆତ୍ମା, ଗୁଡାକେଶ-ନିଦ୍ରାଜୟୀ ଅର୍ଜୁନ, ସର୍ୱଭୂତାଶୟସ୍ଥିତଃ-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଅନ୍ତକରଣରେସ୍ଥିତ ।
ଅହମ୍-ମୁଁ, ଆଦିଃ-ଆଦି, ଚ-ଏବଂ, ମଧ୍ୟଂ-ମଧ୍ୟ, ଭୂତାନାମ୍-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର, ଅନ୍ତଃ-ଅନ୍ତରେ, ଏବ-ହିଁ, ଚ-ଏବଂ ।।
ହେ ନିଦ୍ରାଜୟୀ ଅର୍ଜୁନ, ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଆଦି, ମଧ୍ୟ ତଥା ଅନ୍ତରେ ମୁଁ ହିଁସ୍ଥିତ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଅନ୍ତଃକରଣରେ (ହୃଦୟରେ)ସ୍ଥିତ ଆତ୍ମା ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ଆଦିତ୍ୟାନାମହଂ ବିଷ୍ଣୁର୍ଜ୍ୟୋତିଷାଂ ରବିରଂଶୁମାନ୍ ।
ମରୀଚିର୍ମରୁତାମସ୍ମି ନକ୍ଷତ୍ରାଣାମହଂ ଶଶୀ ॥୧୦-୨୧॥
ଆଦିତ୍ୟାନାମ୍-ଅଦିତିଙ୍କ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହଂ-ମୁଁ, ବିଷ୍ଣୁଃ-ବିଷ୍ଣୁ, ଜ୍ୟୋତିଷାଂ-ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ରବି-ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଅଶୁମାନ୍-କିରଣମୟ ।
ମରୀଚିଃ-ତେଜ, ମରୁତାମ୍-ମରୁତମାନଙ୍କର, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ନକ୍ଷତ୍ରାଣାମ୍-ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କର ଅଧିପତି, ଅହଂ-ମୁଂ, ଶଶୀ-ଚନ୍ଦ୍ର ।।
ମୁଁ ଅଦିତିଙ୍କ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଷ୍ଣୁ (ବାମନ) ଏବଂ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିରଣମୟ ସୂର୍ଯ୍ୟ । ମରୁତମାନଙ୍କର ତେଜ ଓ ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କର ଅଧିପତି ଚନ୍ଦ୍ର ହେଉଛି ମୁଁ ।
ବେଦାନାଂ ସାମବେଦୋଽସ୍ମି ଦେବାନାମସ୍ମି ବାସବଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ମନଶ୍ଚାସ୍ମି ଭୂତାନାମସ୍ମି ଚେତନା ॥୧୦-୨୨॥
ବେଦାନାଂ-ବେଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ସାମବେଦଃ ଅସ୍ମି-ସାମବେଦ, ଦେବାନାମ୍-ଦେବତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବାସବଃ-ଇନ୍ଦ୍ର ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ମନଃ ଅସ୍ମି-ମନ, ଚ-ଏବଂ, ଭୂତାନାମ୍-ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ଚେତନା-ଚେତନା ।।
ମୁଁ ବେଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାମବେଦ, ଦେବତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଇନ୍ଦ୍ର, ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମନ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚେତନା ଅଟେ ।
ରୁଦ୍ରାଣାଂ ଶଙ୍କରଶ୍ଚାସ୍ମି ବିତ୍ତେଶୋ ୟକ୍ଷରକ୍ଷସାମ୍ ।
ବସୂନାଂ ପାବକଶ୍ଚାସ୍ମି ମେରୁଃ ଶିଖରିଣାମହମ୍ ॥୧୦-୨୩॥
ରୁଦ୍ରାଣାଂ-ରୁଦ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଶଙ୍କରଃ-ଶଙ୍କର, ଚ-ଓ, ଅସ୍ମି-ହେଉଛି ମୁଁ, ବିତ୍ତେଶୋ-କୁବେର, ଯକ୍ଷରକ୍ଷସାମ୍-ଯକ୍ଷ ରାକ୍ଷସଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ।
ବସୂନାଂ-ବସୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ପାବକଃ-ପବିତ୍ରକାରୀ ଅଗ୍ନି, ଚ-ଓ, ଅସ୍ମି-ହେଉଛି ମୁଁ, ମେରୁଃ-ସୁମେରୁ ପର୍ବତ, ଶିଖରିଣାମ୍-ଶିଖରବିଶିଷ୍ଟ ପର୍ବତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।।
ରୁଦ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶଙ୍କର ଓ ଯକ୍ଷ-ରାକ୍ଷସଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୁବେର ହେଉଛି ମୁଁ, ବସୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପବିତ୍ରକାରୀ ଅଗ୍ନି ଓ ଶିଖରବିଶିଷ୍ଟ ପର୍ବତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁମେରୁ ପର୍ବତ ମୁଁ ଅଟେ ।।।
ପୁରୋଧସାଂ ଚ ମୁଖ୍ୟଂ ମାଂ ବିଦ୍ଧି ପାର୍ଥ ବୃହସ୍ପତିମ୍ ।
ସେନାନୀନାମହଂ ସ୍କନ୍ଦଃ ସରସାମସ୍ମି ସାଗରଃ ॥୧୦-୨୪॥
ପୁରୋଧସାଂ-ପୁରୋହିତମାନଙ୍କର, ଚ-ଓ, ମୁଖ୍ୟଂ-ମୁଖ୍ୟ, ମାଂ-ମୋର ସ୍ୱରୂପ, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ପାର୍ଥ-ପାର୍ଥ, ବୃହସ୍ପତିମ୍-ବୃହସ୍ପତିଙ୍କୁ ।
ସେନାନୀନାମ୍-ସେନାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହଂ-ମୁଁ, ସ୍କନ୍ଦଃ-କାର୍ତ୍ତିକେୟ, ସରସାମ୍-ଜଳାଶୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅସ୍ମି-ଅଟେ, ସାଗର-ସମୁଦ୍ର ।।
ହେ ପାର୍ଥ, ପୁରୋହିତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଖ୍ୟ ବୃହସ୍ପତିଙ୍କୁ ମୋର ସ୍ୱରୂପ ବୋଲି ଜାଣ । ମୁଁ ସେନାପତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍କନ୍ଦ ଓ ଜଳାଶୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମୁଦ୍ର ।
ମହର୍ଷୀଣାଂ ଭୃଗୁରହଂ ଗିରାମସ୍ମ୍ୟେକମକ୍ଷରମ୍ ।
ୟଜ୍ଞାନାଂ ଜପୟଜ୍ଞୋଽସ୍ମି ସ୍ଥାବରାଣାଂ ହିମାଲୟଃ ॥୧୦-୨୫॥
ମହର୍ଷୀଣାଂ-ମହର୍ଷିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଭୃଗୁ-ଭୃଗୁ, ଅହଂ-ମୁଁ, ଗିରାମ୍-ବାଣୀମନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଏକମ୍ ଅକ୍ଷରମ୍-ଏକାକ୍ଷର ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଣବ ।
ୟଜ୍ଞାନାଂ-ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞ ମଧ୍ୟରେ, ଜପଯଜ୍ଞଃ-ଜପଯଜ୍ଞ, ଅସ୍ମି-ହେଉଛି ମୁଁ, ସ୍ଥାବରାଣାଂ-ସ୍ଥାବରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ହିମାଲୟଃ-ହିମାଳୟ ।।
ମୁଁ ମହର୍ଷିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭୃଗୁ, ବାଣୀମାନଙ୍କ (ଶବ୍ଦ) ମଧ୍ୟରେ ଏକାକ୍ଷର ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଣବ । ସମସ୍ତ ଯଜ୍ଞ ମଧ୍ୟରେ ଜପଯଜ୍ଞ ଓ ସ୍ଥାବରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହିମାଳୟ ହେଉଛି ମୁଁ ।
ଅଶ୍ୱତ୍ଥଃ ସର୍ୱବୃକ୍ଷାଣାଂ ଦେବର୍ଷୀଣାଂ ଚ ନାରଦଃ ।
ଗନ୍ଧର୍ୱାଣାଂ ଚିତ୍ରରଥଃ ସିଦ୍ଧାନାଂ କପିଲୋ ମୁନିଃ ॥୧୦-୨୬॥
ଅଶ୍ୱତ୍ଥଃ-ଅଶ୍ୱତ୍ଥ ବୃକ୍ଷ, ସର୍ୱବୃକ୍ଷାଣାଂ-ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଦେବର୍ଷୀଣାଂ-ଦେବର୍ଷିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଚ-ଓ ନାରଦଃ-ନାରଦ ।
ଗନ୍ଧର୍ବାଣାଂ-ଗନ୍ଧର୍ବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଚିତ୍ରରଥଃ-ଚିତ୍ରରଥ, ସିଦ୍ଧାନାଂ-ସିଦ୍ଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କପିଳୋ-କପିଳ, ମୁନିଃ-ମୁନି ।।
ମୁଁ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଶ୍ୱତ୍ଥ ବୃକ୍ଷ, ଦେବର୍ଷିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନାରଦ, ଗନ୍ଧର୍ବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚିତ୍ରରଥ ଓ ସିଦ୍ଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କପିଳ ମୁନି ।
ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବସମଶ୍ୱାନାଂ ବିଦ୍ଧି ମାମମୃତୋଦ୍ଭବମ୍ ।
ଐରାବତଂ ଗଜେନ୍ଦ୍ରାଣାଂ ନରାଣାଂ ଚ ନରାଧିପମ୍ ॥୧୦-୨୭॥
ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବସମ୍-ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବା ନାମକ ଅଶ୍ୱକୁ, ଅଶ୍ୱାନାଂ-ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବିଦ୍ଧି-ଜାଣ, ମାମ୍-ମୋର, ଅମୃତୋଦ୍ଭବମ୍-ଅମୃତ ସହିତ ବାହାରିଥିବା ।
ଐରାବତଂ-ଐରାବତ, ଗଜେନ୍ଦ୍ରାଣାଂ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହସ୍ତୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ନରାଣାଂ-ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଚ-ଏବଂ, ନରାଧିପମ୍-ରାଜାଙ୍କୁ ।
ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅମୃତ ସହିତ ସମୁଦ୍ରରୁ ବାହାରିଥିବା ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବା ନାମକ ଅଶ୍ୱକୁ, ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହସ୍ତୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଐରାବତ ନାମକ ହସ୍ତୀକୁ ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାଜାଙ୍କୁ ମୋର ବିଭୂତି ବୋଲି ଜାଣ ।
ଆୟୁଧାନାମହଂ ବଜ୍ରଂ ଧେନୂନାମସ୍ମି କାମଧୁକ୍ ।
ପ୍ରଜନଶ୍ଚାସ୍ମି କନ୍ଦର୍ପଃ ସର୍ପାଣାମସ୍ମି ବାସୁକିଃ ॥୧୦-୨୮॥
ଆୟୁଧାନାମ୍-ଆୟୁଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହଂ-ମୁଁ, ବଜ୍ରଂ-ବଜ୍ର, ଧେନୂନାମ୍-ଧେନୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅସ୍ମି କାମଧୁକ୍-କାମଧେନୁ ।
ପ୍ରଜନଃ-ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପତ୍ତିର କାରଣ, ଚ ଅସ୍ମି-ଓ ମୁଁ, କନ୍ଦର୍ପଃ-କାମଦେବ, ସର୍ପାଣାମ୍-ସର୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ବାସୁକିଃ-ବାସୁକି ।।
ମୁଁ ଆୟୁଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଜ୍ର ଓ ଧେନୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାମଧେନୁ ।। ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପତ୍ତିର କାରଣ କାମଦେବ ଓ ସର୍ପମାନଙ୍କ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାସୁକି ହେଉଛି ମୁଁ ।
ଅନନ୍ତଶ୍ଚାସ୍ମି ନାଗାନାଂ ବରୁଣୋ ୟାଦସାମହମ୍ ।
ପିତୄଣାମର୍ୟମା ଚାସ୍ମି ୟମଃ ସଂୟମତାମହମ୍ ॥୧୦-୨୯॥
ଅନନ୍ତଃ-ଅନନ୍ତ, ଚ-ଓ, ଅସ୍ମି-ହେଉଛି ମୁଁ, ନାଗାନାଂ-ନାଗମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବରୁଣୋ-ବରୁଣ, ଯାଦସାମ୍-ଜଳ ଯନ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହଂ-ମୁଁ ।
ପିତୃଣାମ୍-ପିତୃଗଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅର୍ଯ୍ୟମା-ଅର୍ଯ୍ୟମା, ଚ-ଓ, ଅସ୍ମି-ହେଉଛି ମୁଁ, ୟମଃ-ଯମ, ସଂୟତାମ୍-ଶାସନକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।।
ମୁଁ ନାଗମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନନ୍ତ (ଶେଷନାଗ) ଓ ଜଳଯନ୍ତୁଙ୍କର ଅଧିପତି ବରୁଣ । ମୁଁ ପିତୃଗଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଯ୍ୟମା ଓ ଶାସନକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯମରାଜ ।
ପ୍ରହ୍ଲାଦଶ୍ଚାସ୍ମି ଦୈତ୍ୟାନାଂ କାଲଃ କଲୟତାମହମ୍ ।
ମୃଗାଣାଂ ଚ ମୃଗେନ୍ଦ୍ରୋଽହଂ ବୈନତେୟଶ୍ଚ ପକ୍ଷିଣାମ୍ ॥୧୦-୩୦॥
ପ୍ରହ୍ଲାଦଃ-ପ୍ରହ୍ଲାଦ, ଚ-ଓ, ଅସ୍ମି-ହେଉଛି ମୁଁ, ଦୈତାନାଂ-ଦୈତ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, କାଳଃ-କାଳ, କଲୟତାମ୍-ଗଣନାକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।
ମୃଗାଣାଂ-ମୃଗମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଚ-ଓ ମୃଗେନ୍ଦ୍ରଃ-ସିଂହ, ଅହଂ-ମୁଁ, ବୈନତେୟଃ-ଗରୁଡ଼, ଚ-ଓ ପକ୍ଷିଣାମ୍-ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ।।
ମୁଁ ଦୈତ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରହ୍ଲାଦ ଏବଂ ଗଣନାକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାଳ ତଥା ମୁଁ ପଶୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସିଂହ ଓ ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗରୁଡ଼ ।
ପବନଃ ପବତାମସ୍ମି ରାମଃ ଶସ୍ତ୍ରଭୃତାମହମ୍ ।
ଝଷାଣାଂ ମକରଶ୍ଚାସ୍ମି ସ୍ରୋତସାମସ୍ମି ଜାହ୍ନବୀ ॥୧୦-୩୧॥
ପବନଃ-ବାୟୁ, ପବତାମ୍-ପବିତ୍ରକାରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅସ୍ମି ରାମଃ-ରାମ, ଶସ୍ତ୍ରଭୃତାମ୍-ଶସ୍ତ୍ରଧାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।
ଝଷାଣାଂ-ଜଳଯନ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ମକରଃ ଅସ୍ମି-ମୁଁ ମଗର, ଚ-ଏବଂ, ସ୍ରୋତସାମ୍-ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅସ୍ମି ଜାହ୍ନବୀ - ମୁଁ ହେଉଛି ଗଙ୍ଗା ।।
ମୁଁ ପବିତ୍ରକାରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାୟୂ ଓ ଶସ୍ତ୍ରଧାରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାମ । ଜଳଯନ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ମଗର ଏବଂ ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ହେଉଛି ଗଙ୍ଗା ।
ସର୍ଗାଣାମାଦିରନ୍ତଶ୍ଚ ମଧ୍ୟଂ ଚୈବାହମର୍ଜୁନ ।
ଅଧ୍ୟାତ୍ମବିଦ୍ୟା ବିଦ୍ୟାନାଂ ବାଦଃ ପ୍ରବଦତାମହମ୍ ॥୧୦-୩୨॥
ସର୍ଗାଣାମ୍-ସମସ୍ତ ସର୍ଗର, ଆଦିଃ-ଆଦି, ଅନ୍ତଃ-ଅନ୍ତ, ଚ-ତଥା, ମଧ୍ୟଂ-ମଧ୍ୟ, ଚ-ଏବଂ, ଏବ-ମୁଁ ବିରାଜମାନ, ଅର୍ଜୁନ-ହେ ଅର୍ଜୁନ ।
ଅଧ୍ୟାତ୍ମବିଦ୍ୟା-ଅଧ୍ୟାତ୍ମବିଦ୍ୟା, ବିଦ୍ୟାନାଂ-ବିଦ୍ୟାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବାଦଃ-ବାଦ, ପ୍ରବତାମ୍-ପରଷ୍ପର ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥକାରୀମାନଙ୍କର, ଅହମ୍-ମୁଁ ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ, ସମସ୍ତ ସର୍ଗର ଆଦି, ମଧ୍ୟ ଓ ଅନ୍ତରେ ମୁଁ ହିଁ ବିରାଜମାନ । ବିଦ୍ୟାମାନଙ୍କ ମଧରେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମବିଦ୍ୟା (ବ୍ରହ୍ମ ବିଦ୍ୟା) ଏବଂ ପରସ୍ପର ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥକାରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ (ତତ୍ତ୍ୱ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ) ବାଦ ହେଉଛି ମୁଁ ।
ଅକ୍ଷରାଣାମକାରୋଽସ୍ମି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ ସାମାସିକସ୍ୟ ଚ ।
ଅହମେବାକ୍ଷୟଃ କାଲୋ ଧାତାହଂ ବିଶ୍ୱତୋମୁଖଃ ॥୧୦-୩୩॥
ଅକ୍ଷରାଣାମ୍-ଅକ୍ଷରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅକାରଃ-ଅକାର, ଅସ୍ମି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ-ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ସମାସ, ସାମାସିକସ୍ୟ-ସମାସମାନଙ୍କ ମଧରେ, ଚ-ଓ ।
ଅହମ୍-ମୁଁ, ଏବ-ମଧ୍ୟ, ଅକ୍ଷୟଃ-ଅକ୍ଷୟ, କାଲୋ-କାଳ, ଧାତା-ଧାତା, ଅହଂ-ମୁଁ, ବିଶ୍ୱତୋମୁଖଃ-ସର୍ବଦିଗେ ମୁଖ ବିଶିଷ୍ଟ ।।
ମୁଁ ଅକ୍ଷରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅକାର ଏବଂ ସମାସମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ସମାସ । ଅକ୍ଷୟକାଳ ଅର୍ଥାତ୍ କାଳର ବି ମହାକାଳ ତଥା ସର୍ବଦିଗେ ମୁଖବିଶିଷ୍ଟ ଧାତା (ସମସ୍ତଙ୍କର ଧାରଣ ଓ ପୋଷଣକାରୀ) ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ମୃତ୍ୟୁଃ ସର୍ୱହରଶ୍ଚାହମୁଦ୍ଭବଶ୍ଚ ଭବିଷ୍ୟତାମ୍ ।
କୀର୍ତିଃ ଶ୍ରୀର୍ୱାକ୍ଚ ନାରୀଣାଂ ସ୍ମୃତିର୍ମେଧା ଧୃତିଃ କ୍ଷମା ॥୧୦-୩୪॥
ମୃତ୍ୟୁଃ-ମୃତ୍ୟୁ, ସର୍ବହରଃ-ସମସ୍ତଙ୍କର ହରଣକାରୀ, ଚ-ଓ, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଉଦ୍ଭବ-ଉଦ୍ଧବ, ଭବିଷ୍ୟତାମ୍-ଭବିଷ୍ୟତର ।
କୀର୍ତ୍ତିଃ-କୀର୍ତ୍ତି, ଶ୍ରୀଃ-ଶ୍ରୀ, ବାକ୍-ବାଣୀ, ଚ-ଓ, ନାରୀଣାଂ-ନାରୀମାନଙ୍କର, ସ୍ମୃତିଃ-ସ୍ମୃତି, ମେଧାଃ-ମେଧା, ଧୃତିଃ-ଧୃତି, କ୍ଷମା-କ୍ଷମା ।।
ସମସ୍ତଙ୍କର ହରଣକାରୀ ମୃତ୍ୟୁ ଓ ଭବିଷ୍ୟତର ଉଦ୍ଭବ ମୁଁ ତଥା ନାରୀ ଜାତିରେ କୀର୍ତ୍ତି, ଶ୍ରୀ, ବାକ୍, ସ୍ମୃତି, ମେଧା, ଧୃତି ଓ କ୍ଷମା ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ବୃହତ୍ସାମ ତଥା ସାମ୍ନାଂ ଗାୟତ୍ରୀ ଛନ୍ଦସାମହମ୍ ।
ମାସାନାଂ ମାର୍ଗଶୀର୍ଷୋଽହମୃତୂନାଂ କୁସୁମାକରଃ ॥୧୦-୩୫॥
ବୃହତ୍ସାମ-ବୃହତ୍ ସାମ, ତଥା-ଏବଂ, ସାମ୍ନାଂ-ଗାନ ଯୋଗ୍ୟ ସ୍ମୃତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଗାୟତ୍ରୀ-ଗାୟତ୍ରୀ ଛନ୍ଦ, ଛନ୍ଦସାମ୍-ଛନ୍ଦମାନଙ୍କ ମଧରେ, ଅହମ୍-ମୁଁ ।
ମାସାନାଂ-ମାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ମାର୍ଗଶୀର୍ଷଃ-ମାର୍ଗଶୀର, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଋତୁନାମ୍-ଋତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, କୁସୁମାକରଃ-ବସନ୍ତ ।।
ମୁଁ ଗାନଯୋଗ୍ୟ ଶ୍ରୁତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବୃହତ୍ସାମ ଏବଂ ଛନ୍ଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗାୟତ୍ରୀ ଛନ୍ଦ । ମୁଁ ବାର ମାସ ମଧ୍ୟରେ ମାର୍ଗଶୀର ଓ ଛଅ ଋତୁ ମଧ୍ୟରେ ବସନ୍ତ ।
ଦ୍ୟୂତଂ ଛଲୟତାମସ୍ମି ତେଜସ୍ତେଜସ୍ୱିନାମହମ୍ ।
ଜୟୋଽସ୍ମି ବ୍ୟବସାୟୋଽସ୍ମି ସତ୍ତ୍ୱଂ ସତ୍ତ୍ୱବତାମହମ୍ ॥୧୦-୩୬॥
ଦ୍ୟୁତମ୍-ଜୁଆ, ଛଳୟତାମ୍-ଛଳନା ମଧ୍ୟରେ, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ତେଜଃ-ତେଜ, ତେଜସ୍ୱିନାମ୍-ତେଜସ୍ୱୀମାନଙ୍କର, ଅହମ୍-ମୁଁ ।
ଜୟଃ-ବିଜୟ, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ବ୍ୟବସାୟଃ-(ନିଶ୍ଚୟକାରୀଙ୍କର) ନିଶ୍ଚୟ, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ସତ୍ତ୍ୱଂ-ସାତ୍ତ୍ୱିକଭାବ, ସତ୍ତ୍ୱବତାମ୍-ସାତ୍ତ୍ୱିକ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର, ଅହମ୍-ମୁଁ ।।
ଛଳନା ମଧ୍ୟରେ ଜୁଆ ଏବଂ ତଜସ୍ୱୀମାନଙ୍କର ତେଜ ମୁଁ, ବିଜୟୀମାନଙ୍କର ବିଜୟ, ନିଶ୍ଚୟକାରୀଙ୍କର ନିଶ୍ଚୟ ଓ ସାତ୍ତ୍ୱିକ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ସାତ୍ତ୍ୱିକ ଭାବ ହେଉଛି ମୁଁ ।
ବୃଷ୍ଣୀନାଂ ବାସୁଦେବୋଽସ୍ମି ପାଣ୍ଡବାନାଂ ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ମୁନୀନାମପ୍ୟହଂ ବ୍ୟାସଃ କବୀନାମୁଶନା କବିଃ ॥୧୦-୩୭॥
ବୃଷ୍ଣୀନାଂ-ବୃଷ୍ଣୀ ବଂଶମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ବାସୁଦେବଃ-ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ପାଣ୍ଡବାନାଂ-ପାଣ୍ଡବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଧନଞ୍ଜୟଃ-ଅର୍ଜୁନ ।
ମୁନୀନାମ୍-ମୁନିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ଅହଂ-ମୁଁ, ବ୍ୟାସଃ-ବ୍ୟାସ, କବୀନାମ୍-କବିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଉଶନା କବିଃ-କବି ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ।।
ମୁଁ ବୃଷ୍ଣୀ ବଂଶମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବସୁଦେବସୁତ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଓ ପାଣ୍ଡବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧନଞ୍ଜୟ । ମୁନିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବେଦବ୍ୟାସ ଓ କବିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କବି ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ଦଣ୍ଡୋ ଦମୟତାମସ୍ମି ନୀତିରସ୍ମି ଜିଗୀଷତାମ୍ ।
ମୌନଂ ଚୈବାସ୍ମି ଗୁହ୍ୟାନାଂ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନବତାମହମ୍ ॥୧୦-୩୮॥
ଦଣ୍ଡଃ-ଦଣ୍ଡନୀତି, ଦମୟତାମ୍-ଦମନକାରୀମାନଙ୍କର, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ନୀତିଃ-ନୀତି, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ଜିଗୀଷତାମ୍-ବିଜୟ ଆକାଂକ୍ଷୀମାନଙ୍କର ।
ମୌନଂ-ମୌନ, ଚ-ଏବଂ, ଏବ-ମଧ୍ୟ, ଅସ୍ମି-ମୁଁ, ଗୁହ୍ୟାନାଂ-ଗୋପନୀୟ ଭାବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, ଜ୍ଞାନଂ-ଜ୍ଞାନ, ଜ୍ଞାନବତାମହମ୍-ଜ୍ଞାନବାନ୍ମାନଙ୍କର, ଅହମ୍-ମୁଁ
ମୁଁ ଦମନକାରୀମାନଙ୍କର ଦଣ୍ଡନୀତି ଏବଂ ବିଜୟାକାଂକ୍ଷୀମାନଙ୍କର ନୀତି । ଗୋପନୀୟ ଭାବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ମୋନ ଏବଂ ଜ୍ଞାନବାନ୍ମାନଙ୍କର ଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ।
ୟଚ୍ଚାପି ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ବୀଜଂ ତଦହମର୍ଜୁନ ।
ନ ତଦସ୍ତି ବିନା ୟତ୍ସ୍ୟାନ୍ମୟା ଭୂତଂ ଚରାଚରମ୍ ॥୧୦-୩୯॥
ଯତ୍-ଯାହା, ଅପି-ମଧ୍ୟ, ସର୍ୱଭୂତାନାଂ-ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର, ବୀଜଂ-ବୀଜ, ତତ୍-ସେହି, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।
ନ ତତ୍ ଅସ୍ତି-ତାହା ନାହିଁ, ବିନା-ବିନା, ୟତ୍-ଯିଏ, ସ୍ୟାତ୍-ରହିଛି, ମୟା-ମୋ ବିନା, ଭୂତଂ-ପ୍ରାଣୀ, ଚରାଚରମ୍-ଚର-ଅଚର (କୌଣସି) ।।
ହେ ଅର୍ଜୁନ, ମୁଁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ବୀଜ; କାରଣ ମୋ ବିନା କୌଣସି ଚରାଚର ପ୍ରାଣୀ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍ ଚର ଓ ଅଚର ସବୁକିଛି ମୁଁ ।।
ନାନ୍ତୋଽସ୍ତି ମମ ଦିବ୍ୟାନାଂ ବିଭୂତୀନାଂ ପରନ୍ତପ ।
ଏଷ ତୂଦ୍ଦେଶତଃ ପ୍ରୋକ୍ତୋ ବିଭୂତେର୍ୱିସ୍ତରୋ ମୟା ॥୧୦-୪୦॥
ନ ଅନ୍ତଃ ଅସ୍ତି-ଅନ୍ତ ନାହିଁ, ମମ-ମୋର, ଦିବ୍ୟାନାଂ-ଦିବ୍ୟ, ବିଭୂତୀନାଂ-ବିଭୂତିମାନଙ୍କର, ପରନ୍ତପ-ହେ ପରନ୍ତପ ଅର୍ଜୁନ ।
ଏଷ-ଏହା, ତୁ ଉଦ୍ଦେଶତଃ-ତ ସଂକ୍ଷେପ ମାତ୍ର, ପ୍ରକ୍ତୋ ବିଭୂତେଃ ବିସ୍ତରଃ-ଯେଉଁ ବିଭୂତିମାନ ବିସ୍ତାର ପୂର୍ବକ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲି, ମୟା-ମୁଁ ।।
ହେ ପରନ୍ତପ ଅର୍ଜୁନ, ମୋ ଦିବ୍ୟ ବିଭୂତିମାନଙ୍କର ଅନ୍ତ ନାହିଁ । ମୁଁ ତୁମ ଆଗରେ ନିଜର ଏ ଯେଉଁ ବିଭୂତିମାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲି, ଏହା କେବଳ ସଂକ୍ଷେପ ମାତ୍ର ।
ୟଦ୍ୟଦ୍ୱିଭୂତିମତ୍ସତ୍ତ୍ୱଂ ଶ୍ରୀମଦୂର୍ଜିତମେବ ବା ।
ତତ୍ତଦେବାବଗଚ୍ଛ ତ୍ୱଂ ମମ ତେଜୋଂଽଶସମ୍ଭବମ୍ ॥୧୦-୪୧॥
ୟଦ୍ ୟଦ୍-ଯେଉଁ ଯେଉଁ, ବିଭୂତିମତ୍-ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟଯୁକ୍ତ, ସତ୍ତ୍ୱଂ-ପ୍ରାଣୀ ଓ ପଦାର୍ଥ ଅଛନ୍ତି, ଶ୍ରୀମତ୍-ଶୋଭାଯୁକ୍ତ, ଊର୍ଜିତମ୍-ବଳଯୁକ୍ତ, ଏବ-ହିଁ, ବା-ଓ ।
ତତ୍ ତତ୍-ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ, ଏବ-ହିଁ, ଅବଗଚ୍ଛ-ବୁଝ, ତ୍ୱଂ-ତୁମେ, ମମ-ମୋର, ତେଜଃ-ତେଜର, ଅଂଶସମ୍ଭବମ୍-ଅଂଶରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛନ୍ତି ବୋଲି ।।
ଯେତେ ସବୁ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟଯୁକ୍ତ, ଶୋଭାଯୁକ୍ତ ଓ ବଳଯୁକ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଓ ପଦାର୍ଥ ଅଛନ୍ତି, ସେ ସବୁକୁ ତୁମେ ମୋତ ତେଜର (ଯୋଗ ବା ସାମର୍ଥ୍ୟ) ଅଂଶରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛନ୍ତି ବୋଲି ବୁଝ ।
ଅଥବା ବହୁନୈତେନ କିଂ ଜ୍ଞାତେନ ତବାର୍ଜୁନ ।
ବିଷ୍ଟଭ୍ୟାହମିଦଂ କୃତ୍ସ୍ନମେକାଂଶେନ ସ୍ଥିତୋ ଜଗତ୍ ॥୧୦-୪୨॥
ଅଥବା-ଅଥବା, ବହୁନା-ବହୁତ କଥା, ଏତେନ-ଏହିପରି, କିଂ-କି ପ୍ରୟୋଜନ, ଜ୍ଞାତେନ-ଜାଣିବାରେ, ତବ-ତୁମର, ଅର୍ଜୁନ-ଅର୍ଜୁନ ।
ବିଷ୍ଟଭ୍ୟ-ବ୍ୟାପ୍ତ କରି, ଅହମ୍-ମୁଁ, ଇଦଂ-ଏହି, କୃତ୍ସମ୍-ସମଗ୍ର, ଏକାଂଶେନ-ଏକ ଅଂଶରେ, ସ୍ଥିତୋ-ସ୍ଥିତ, ଜଗତ୍-ଜଗତକୁ ।।
ଅଥବା ହେ ଅର୍ଜୁନ, ଏହିପରି ବହୁତ କଥା ଜାଣିବାରେ ତୁମର କି ପ୍ରୟୋଜନ ? ମୁଁ ନିଜେ ମୋର କୌଣସି ଏକ ଅଂଶରେ ସମଗ୍ର ଜଗତକୁ ବ୍ୟାପ୍ତ କରିସ୍ଥିତ ଅର୍ଥାତ୍ ଅନନ୍ତ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ମୋର କୌଣସି ଏକ ଅଂଶରେସ୍ଥିତ ।
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ବିଭୂତିୟୋଗୋ ନାମ ଦଶମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୦॥
ଏକାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ବିଶ୍ୱରୂପଦର୍ଶନ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥୈକାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ବିଶ୍ୱରୂପଦର୍ଶନୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ମଦନୁଗ୍ରହାୟ ପରମଂ ଗୁହ୍ୟମଧ୍ୟାତ୍ମସଂଜ୍ଞିତମ୍ ।
ୟତ୍ତ୍ୱୟୋକ୍ତଂ ବଚସ୍ତେନ ମୋହୋଽୟଂ ବିଗତୋ ମମ ॥୧୧-୧॥
ଭବାପ୍ୟୟୌ ହି ଭୂତାନାଂ ଶ୍ରୁତୌ ବିସ୍ତରଶୋ ମୟା ।
ତ୍ୱତ୍ତଃ କମଲପତ୍ରାକ୍ଷ ମାହାତ୍ମ୍ୟମପି ଚାବ୍ୟୟମ୍ ॥୧୧-୨॥
ଏବମେତଦ୍ୟଥାତ୍ଥ ତ୍ୱମାତ୍ମାନଂ ପରମେଶ୍ୱର ।
ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିଚ୍ଛାମି ତେ ରୂପମୈଶ୍ୱରଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ॥୧୧-୩॥
ମନ୍ୟସେ ୟଦି ତଚ୍ଛକ୍ୟଂ ମୟା ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିତି ପ୍ରଭୋ ।
ୟୋଗେଶ୍ୱର ତତୋ ମେ ତ୍ୱଂ ଦର୍ଶୟାତ୍ମାନମବ୍ୟୟମ୍ ॥୧୧-୪॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ପଶ୍ୟ ମେ ପାର୍ଥ ରୂପାଣି ଶତଶୋଽଥ ସହସ୍ରଶଃ ।
ନାନାବିଧାନି ଦିବ୍ୟାନି ନାନାବର୍ଣାକୃତୀନି ଚ ॥୧୧-୫॥
ପଶ୍ୟାଦିତ୍ୟାନ୍ୱସୂନ୍ରୁଦ୍ରାନଶ୍ୱିନୌ ମରୁତସ୍ତଥା ।
ବହୂନ୍ୟଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱାଣି ପଶ୍ୟାଶ୍ଚର୍ୟାଣି ଭାରତ ॥୧୧-୬॥
ଇହୈକସ୍ଥଂ ଜଗତ୍ କୃତ୍ସ୍ନଂ ପଶ୍ୟାଦ୍ୟ ସଚରାଚରମ୍ ।
ମମ ଦେହେ ଗୁଡାକେଶ ୟଚ୍ଚାନ୍ୟଦ୍ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିଚ୍ଛସି ॥୧୧-୭॥
ନ ତୁ ମାଂ ଶକ୍ୟସେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମନେନୈବ ସ୍ୱଚକ୍ଷୁଷା ।
ଦିବ୍ୟଂ ଦଦାମି ତେ ଚକ୍ଷୁଃ ପଶ୍ୟ ମେ ୟୋଗମୈଶ୍ୱରମ୍ ॥୧୧-୮॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଏବମୁକ୍ତ୍ୱା ତତୋ ରାଜନ୍ମହାୟୋଗେଶ୍ୱରୋ ହରିଃ ।
ଦର୍ଶୟାମାସ ପାର୍ଥାୟ ପରମଂ ରୂପମୈଶ୍ୱରମ୍ ॥୧୧-୯॥
ଅନେକବକ୍ତ୍ରନୟନମନେକାଦ୍ଭୁତଦର୍ଶନମ୍ ।
ଅନେକଦିବ୍ୟାଭରଣଂ ଦିବ୍ୟାନେକୋଦ୍ୟତାୟୁଧମ୍ ॥୧୧-୧୦॥
ଦିବ୍ୟମାଲ୍ୟାମ୍ବରଧରଂ ଦିବ୍ୟଗନ୍ଧାନୁଲେପନମ୍ ।
ସର୍ୱାଶ୍ଚର୍ୟମୟଂ ଦେବମନନ୍ତଂ ବିଶ୍ୱତୋମୁଖମ୍ ॥୧୧-୧୧॥
ଦିବି ସୂର୍ୟସହସ୍ରସ୍ୟ ଭବେଦ୍ୟୁଗପଦୁତ୍ଥିତା ।
ୟଦି ଭାଃ ସଦୃଶୀ ସା ସ୍ୟାଦ୍ଭାସସ୍ତସ୍ୟ ମହାତ୍ମନଃ ॥୧୧-୧୨॥
ତତ୍ରୈକସ୍ଥଂ ଜଗତ୍ କୃତ୍ସ୍ନଂ ପ୍ରବିଭକ୍ତମନେକଧା ।
ଅପଶ୍ୟଦ୍ଦେବଦେବସ୍ୟ ଶରୀରେ ପାଣ୍ଡବସ୍ତଦା ॥୧୧-୧୩॥
ତତଃ ସ ବିସ୍ମୟାବିଷ୍ଟୋ ହୃଷ୍ଟରୋମା ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ପ୍ରଣମ୍ୟ ଶିରସା ଦେବଂ କୃତାଞ୍ଜଲିରଭାଷତ ॥୧୧-୧୪॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ପଶ୍ୟାମି ଦେବାଂସ୍ତବ ଦେବ ଦେହେ
ସର୍ୱାଂସ୍ତଥା ଭୂତବିଶେଷସଙ୍ଘାନ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମାଣମୀଶଂ କମଲାସନସ୍ଥ-
ମୃଷୀଂଶ୍ଚ ସର୍ୱାନୁରଗାଂଶ୍ଚ ଦିବ୍ୟାନ୍ ॥୧୧-୧୫॥
ଅନେକବାହୂଦରବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଂ
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ସର୍ୱତୋଽନନ୍ତରୂପମ୍ ।
ନାନ୍ତଂ ନ ମଧ୍ୟଂ ନ ପୁନସ୍ତବାଦିଂ
ପଶ୍ୟାମି ବିଶ୍ୱେଶ୍ୱର ବିଶ୍ୱରୂପ ॥୧୧-୧୬॥
କିରୀଟିନଂ ଗଦିନଂ ଚକ୍ରିଣଂ ଚ
ତେଜୋରାଶିଂ ସର୍ୱତୋ ଦୀପ୍ତିମନ୍ତମ୍ ।
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ୍ୟଂ ସମନ୍ତାଦ୍
ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କଦ୍ୟୁତିମପ୍ରମେୟମ୍ ॥୧୧-୧୭॥
ତ୍ୱମକ୍ଷରଂ ପରମଂ ବେଦିତବ୍ୟଂ
ତ୍ୱମସ୍ୟ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ପରଂ ନିଧାନମ୍ ।
ତ୍ୱମବ୍ୟୟଃ ଶାଶ୍ୱତଧର୍ମଗୋପ୍ତା
ସନାତନସ୍ତ୍ୱଂ ପୁରୁଷୋ ମତୋ ମେ ॥୧୧-୧୮॥
ଅନାଦିମଧ୍ୟାନ୍ତମନନ୍ତବୀର୍ୟ-
ମନନ୍ତବାହୁଂ ଶଶିସୂର୍ୟନେତ୍ରମ୍ ।
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ଦୀପ୍ତହୁତାଶବକ୍ତ୍ରଂ
ସ୍ୱତେଜସା ବିଶ୍ୱମିଦଂ ତପନ୍ତମ୍ ॥୧୧-୧୯॥
ଦ୍ୟାବାପୃଥିବ୍ୟୋରିଦମନ୍ତରଂ ହି
ବ୍ୟାପ୍ତଂ ତ୍ୱୟୈକେନ ଦିଶଶ୍ଚ ସର୍ୱାଃ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱାଦ୍ଭୁତଂ ରୂପମୁଗ୍ରଂ ତବେଦଂ
ଲୋକତ୍ରୟଂ ପ୍ରବ୍ୟଥିତଂ ମହାତ୍ମନ୍ ॥୧୧-୨୦॥
ଅମୀ ହି ତ୍ୱାଂ ସୁରସଙ୍ଘା ବିଶନ୍ତି
କେଚିଦ୍ଭୀତାଃ ପ୍ରାଞ୍ଜଲୟୋ ଗୃଣନ୍ତି ।
ସ୍ୱସ୍ତୀତ୍ୟୁକ୍ତ୍ୱା ମହର୍ଷିସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ
ସ୍ତୁବନ୍ତି ତ୍ୱାଂ ସ୍ତୁତିଭିଃ ପୁଷ୍କଲାଭିଃ ॥୧୧-୨୧॥
ରୁଦ୍ରାଦିତ୍ୟା ବସବୋ ୟେ ଚ ସାଧ୍ୟା
ବିଶ୍ୱେଽଶ୍ୱିନୌ ମରୁତଶ୍ଚୋଷ୍ମପାଶ୍ଚ ।
ଗନ୍ଧର୍ୱୟକ୍ଷାସୁରସିଦ୍ଧସଙ୍ଘା
ବୀକ୍ଷନ୍ତେ ତ୍ୱାଂ ବିସ୍ମିତାଶ୍ଚୈବ ସର୍ୱେ ॥୧୧-୨୨॥
ରୂପଂ ମହତ୍ତେ ବହୁବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଂ
ମହାବାହୋ ବହୁବାହୂରୁପାଦମ୍ ।
ବହୂଦରଂ ବହୁଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲଂ
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଲୋକାଃ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାସ୍ତଥାହମ୍ ॥୧୧-୨୩॥
ନଭଃସ୍ପୃଶଂ ଦୀପ୍ତମନେକବର୍ଣଂ
ବ୍ୟାତ୍ତାନନଂ ଦୀପ୍ତବିଶାଲନେତ୍ରମ୍ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ହି ତ୍ୱାଂ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାନ୍ତରାତ୍ମା
ଧୃତିଂ ନ ବିନ୍ଦାମି ଶମଂ ଚ ବିଷ୍ଣୋ ॥୧୧-୨୪॥
ଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲାନି ଚ ତେ ମୁଖାନି
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱୈବ କାଲାନଲସନ୍ନିଭାନି ।
ଦିଶୋ ନ ଜାନେ ନ ଲଭେ ଚ ଶର୍ମ
ପ୍ରସୀଦ ଦେବେଶ ଜଗନ୍ନିବାସ ॥୧୧-୨୫॥
ଅମୀ ଚ ତ୍ୱାଂ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଃ
ସର୍ୱେ ସହୈବାବନିପାଲସଙ୍ଘୈଃ ।
ଭୀଷ୍ମୋ ଦ୍ରୋଣଃ ସୂତପୁତ୍ରସ୍ତଥାସୌ
ସହାସ୍ମଦୀୟୈରପି ୟୋଧମୁଖ୍ୟୈଃ ॥୧୧-୨୬॥
ବକ୍ତ୍ରାଣି ତେ ତ୍ୱରମାଣା ବିଶନ୍ତି
ଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲାନି ଭୟାନକାନି ।
କେଚିଦ୍ୱିଲଗ୍ନା ଦଶନାନ୍ତରେଷୁ
ସନ୍ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଚୂର୍ଣିତୈରୁତ୍ତମାଙ୍ଗୈଃ ॥୧୧-୨୭॥
ୟଥା ନଦୀନାଂ ବହବୋଽମ୍ବୁବେଗାଃ
ସମୁଦ୍ରମେବାଭିମୁଖା ଦ୍ରବନ୍ତି ।
ତଥା ତବାମୀ ନରଲୋକବୀରା
ବିଶନ୍ତି ବକ୍ତ୍ରାଣ୍ୟଭିବିଜ୍ୱଲନ୍ତି ॥୧୧-୨୮॥
ୟଥା ପ୍ରଦୀପ୍ତଂ ଜ୍ୱଲନଂ ପତଙ୍ଗା
ବିଶନ୍ତି ନାଶାୟ ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ ।
ତଥୈବ ନାଶାୟ ବିଶନ୍ତି ଲୋକାସ୍-
ତବାପି ବକ୍ତ୍ରାଣି ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ ॥୧୧-୨୯॥
ଲେଲିହ୍ୟସେ ଗ୍ରସମାନଃ ସମନ୍ତାଲ୍-
ଲୋକାନ୍ସମଗ୍ରାନ୍ୱଦନୈର୍ଜ୍ୱଲଦ୍ଭିଃ ।
ତେଜୋଭିରାପୂର୍ୟ ଜଗତ୍ସମଗ୍ରଂ
ଭାସସ୍ତବୋଗ୍ରାଃ ପ୍ରତପନ୍ତି ବିଷ୍ଣୋ ॥୧୧-୩୦॥
ଆଖ୍ୟାହି ମେ କୋ ଭବାନୁଗ୍ରରୂପୋ
ନମୋଽସ୍ତୁ ତେ ଦେବବର ପ୍ରସୀଦ ।
ବିଜ୍ଞାତୁମିଚ୍ଛାମି ଭବନ୍ତମାଦ୍ୟଂ
ନ ହି ପ୍ରଜାନାମି ତବ ପ୍ରବୃତ୍ତିମ୍ ॥୧୧-୩୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
କାଲୋଽସ୍ମି ଲୋକକ୍ଷୟକୃତ୍ପ୍ରବୃଦ୍ଧୋ
ଲୋକାନ୍ସମାହର୍ତୁମିହ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ।
ଋତେଽପି ତ୍ୱାଂ ନ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତି ସର୍ୱେ
ୟେଽବସ୍ଥିତାଃ ପ୍ରତ୍ୟନୀକେଷୁ ୟୋଧାଃ ॥୧୧-୩୨॥
ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱମୁତ୍ତିଷ୍ଠ ୟଶୋ ଲଭସ୍ୱ
ଜିତ୍ୱା ଶତ୍ରୂନ୍ ଭୁଙ୍କ୍ଷ୍ୱ ରାଜ୍ୟଂ ସମୃଦ୍ଧମ୍ ।
ମୟୈବୈତେ ନିହତାଃ ପୂର୍ୱମେବ
ନିମିତ୍ତମାତ୍ରଂ ଭବ ସବ୍ୟସାଚିନ୍ ॥୧୧-୩୩॥
ଦ୍ରୋଣଂ ଚ ଭୀଷ୍ମଂ ଚ ଜୟଦ୍ରଥଂ ଚ
କର୍ଣଂ ତଥାନ୍ୟାନପି ୟୋଧବୀରାନ୍ ।
ମୟା ହତାଂସ୍ତ୍ୱଂ ଜହି ମା ବ୍ୟଥିଷ୍ଠା
ୟୁଧ୍ୟସ୍ୱ ଜେତାସି ରଣେ ସପତ୍ନାନ୍ ॥୧୧-୩୪॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଏତଚ୍ଛ୍ରୁତ୍ୱା ବଚନଂ କେଶବସ୍ୟ
କୃତାଞ୍ଜଲିର୍ୱେପମାନଃ କିରୀଟୀ ।
ନମସ୍କୃତ୍ୱା ଭୂୟ ଏବାହ କୃଷ୍ଣଂ
ସଗଦ୍ଗଦଂ ଭୀତଭୀତଃ ପ୍ରଣମ୍ୟ ॥୧୧-୩୫॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ସ୍ଥାନେ ହୃଷୀକେଶ ତବ ପ୍ରକୀର୍ତ୍ୟା
ଜଗତ୍ପ୍ରହୃଷ୍ୟତ୍ୟନୁରଜ୍ୟତେ ଚ ।
ରକ୍ଷାଂସି ଭୀତାନି ଦିଶୋ ଦ୍ରବନ୍ତି
ସର୍ୱେ ନମସ୍ୟନ୍ତି ଚ ସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ ॥୧୧-୩୬॥
କସ୍ମାଚ୍ଚ ତେ ନ ନମେରନ୍ମହାତ୍ମନ୍
ଗରୀୟସେ ବ୍ରହ୍ମଣୋଽପ୍ୟାଦିକର୍ତ୍ରେ ।
ଅନନ୍ତ ଦେବେଶ ଜଗନ୍ନିବାସ
ତ୍ୱମକ୍ଷରଂ ସଦସତ୍ତତ୍ପରଂ ୟତ୍ ॥୧୧-୩୭॥
ତ୍ୱମାଦିଦେବଃ ପୁରୁଷଃ ପୁରାଣସ୍-
ତ୍ୱମସ୍ୟ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ପରଂ ନିଧାନମ୍ ।
ବେତ୍ତାସି ବେଦ୍ୟଂ ଚ ପରଂ ଚ ଧାମ
ତ୍ୱୟା ତତଂ ବିଶ୍ୱମନନ୍ତରୂପ ॥୧୧-୩୮॥
ବାୟୁର୍ୟମୋଽଗ୍ନିର୍ୱରୁଣଃ ଶଶାଙ୍କଃ
ପ୍ରଜାପତିସ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରପିତାମହଶ୍ଚ ।
ନମୋ ନମସ୍ତେଽସ୍ତୁ ସହସ୍ରକୃତ୍ୱଃ
ପୁନଶ୍ଚ ଭୂୟୋଽପି ନମୋ ନମସ୍ତେ ॥୧୧-୩୯॥
ନମଃ ପୁରସ୍ତାଦଥ ପୃଷ୍ଠତସ୍ତେ
ନମୋଽସ୍ତୁ ତେ ସର୍ୱତ ଏବ ସର୍ୱ ।
ଅନନ୍ତବୀର୍ୟାମିତବିକ୍ରମସ୍ତ୍ୱଂ
ସର୍ୱଂ ସମାପ୍ନୋଷି ତତୋଽସି ସର୍ୱଃ ॥୧୧-୪୦॥
ସଖେତି ମତ୍ୱା ପ୍ରସଭଂ ୟଦୁକ୍ତଂ
ହେ କୃଷ୍ଣ ହେ ୟାଦବ ହେ ସଖେତି ।
ଅଜାନତା ମହିମାନଂ ତବେଦଂ
ମୟା ପ୍ରମାଦାତ୍ପ୍ରଣୟେନ ବାପି ॥୧୧-୪୧॥
ୟଚ୍ଚାବହାସାର୍ଥମସତ୍ କୃତୋଽସି
ବିହାରଶୟ୍ୟାସନଭୋଜନେଷୁ ।
ଏକୋଽଥବାପ୍ୟଚ୍ୟୁତ ତତ୍ସମକ୍ଷଂ
ତତ୍କ୍ଷାମୟେ ତ୍ୱାମହମପ୍ରମେୟମ୍ ॥୧୧-୪୨॥
ପିତାସି ଲୋକସ୍ୟ ଚରାଚରସ୍ୟ
ତ୍ୱମସ୍ୟ ପୂଜ୍ୟଶ୍ଚ ଗୁରୁର୍ଗରୀୟାନ୍ ।
ନ ତ୍ୱତ୍ସମୋଽସ୍ତ୍ୟଭ୍ୟଧିକଃ କୁତୋଽନ୍ୟୋ
ଲୋକତ୍ରୟେଽପ୍ୟପ୍ରତିମପ୍ରଭାବ ॥୧୧-୪୩॥
ତସ୍ମାତ୍ପ୍ରଣମ୍ୟ ପ୍ରଣିଧାୟ କାୟଂ
ପ୍ରସାଦୟେ ତ୍ୱାମହମୀଶମୀଡ୍ୟମ୍ ।
ପିତେବ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ସଖେବ ସଖ୍ୟୁଃ
ପ୍ରିୟଃ ପ୍ରିୟାୟାର୍ହସି ଦେବ ସୋଢୁମ୍ ॥୧୧-୪୪॥
ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱଂ ହୃଷିତୋଽସ୍ମି ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା
ଭୟେନ ଚ ପ୍ରବ୍ୟଥିତଂ ମନୋ ମେ ।
ତଦେବ ମେ ଦର୍ଶୟ ଦେବ ରୂପଂ
ପ୍ରସୀଦ ଦେବେଶ ଜଗନ୍ନିବାସ ॥୧୧-୪୫॥
କିରୀଟିନଂ ଗଦିନଂ ଚକ୍ରହସ୍ତଂ
ଇଚ୍ଛାମି ତ୍ୱାଂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମହଂ ତଥୈବ ।
ତେନୈବ ରୂପେଣ ଚତୁର୍ଭୁଜେନ
ସହସ୍ରବାହୋ ଭବ ବିଶ୍ୱମୂର୍ତେ ॥୧୧-୪୬॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ମୟା ପ୍ରସନ୍ନେନ ତବାର୍ଜୁନେଦଂ
ରୂପଂ ପରଂ ଦର୍ଶିତମାତ୍ମୟୋଗାତ୍ ।
ତେଜୋମୟଂ ବିଶ୍ୱମନନ୍ତମାଦ୍ୟଂ
ୟନ୍ମେ ତ୍ୱଦନ୍ୟେନ ନ ଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱମ୍ ॥୧୧-୪୭॥
ନ ବେଦୟଜ୍ଞାଧ୍ୟୟନୈର୍ନ ଦାନୈର୍-
ନ ଚ କ୍ରିୟାଭିର୍ନ ତପୋଭିରୁଗ୍ରୈଃ ।
ଏବଂରୂପଃ ଶକ୍ୟ ଅହଂ ନୃଲୋକେ
ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ତ୍ୱଦନ୍ୟେନ କୁରୁପ୍ରବୀର ॥୧୧-୪୮॥
ମା ତେ ବ୍ୟଥା ମା ଚ ବିମୂଢଭାବୋ
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ରୂପଂ ଘୋରମୀଦୃଙ୍ ମମେଦମ୍ ।
ବ୍ୟପେତଭୀଃ ପ୍ରୀତମନାଃ ପୁନସ୍ତ୍ୱଂ
ତଦେବ ମେ ରୂପମିଦଂ ପ୍ରପଶ୍ୟ ॥୧୧-୪୯॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଇତ୍ୟର୍ଜୁନଂ ବାସୁଦେବସ୍ତଥୋକ୍ତ୍ୱା
ସ୍ୱକଂ ରୂପଂ ଦର୍ଶୟାମାସ ଭୂୟଃ ।
ଆଶ୍ୱାସୟାମାସ ଚ ଭୀତମେନଂ
ଭୂତ୍ୱା ପୁନଃ ସୌମ୍ୟବପୁର୍ମହାତ୍ମା ॥୧୧-୫୦॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱେଦଂ ମାନୁଷଂ ରୂପଂ ତବ ସୌମ୍ୟଂ ଜନାର୍ଦନ ।
ଇଦାନୀମସ୍ମି ସଂବୃତ୍ତଃ ସଚେତାଃ ପ୍ରକୃତିଂ ଗତଃ ॥୧୧-୫୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ସୁଦୁର୍ଦର୍ଶମିଦଂ ରୂପଂ ଦୃଷ୍ଟବାନସି ୟନ୍ମମ ।
ଦେବା ଅପ୍ୟସ୍ୟ ରୂପସ୍ୟ ନିତ୍ୟଂ ଦର୍ଶନକାଙ୍ କ୍ଷିଣଃ ॥୧୧-୫୨॥
ନାହଂ ବେଦୈର୍ନ ତପସା ନ ଦାନେନ ନ ଚେଜ୍ୟୟା ।
ଶକ୍ୟ ଏବଂବିଧୋ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଦୃଷ୍ଟବାନସି ମାଂ ୟଥା ॥୧୧-୫୩॥
ଭକ୍ତ୍ୟା ତ୍ୱନନ୍ୟୟା ଶକ୍ୟ ଅହମେବଂବିଧୋଽର୍ଜୁନ ।
ଜ୍ଞାତୁଂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଚ ତତ୍ତ୍ୱେନ ପ୍ରବେଷ୍ଟୁଂ ଚ ପରନ୍ତପ ॥୧୧-୫୪॥
ମତ୍କର୍ମକୃନ୍ମତ୍ପରମୋ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସଙ୍ଗବର୍ଜିତଃ ।
ନିର୍ୱୈରଃ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ୟଃ ସ ମାମେତି ପାଣ୍ଡବ ॥୧୧-୫୫॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ବିଶ୍ୱରୂପଦର୍ଶନୟୋଗୋ ନାମୈକାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୧॥
ଦ୍ୱାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ଭକ୍ତି ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଦ୍ୱାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଭକ୍ତିୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ଏବଂ ସତତୟୁକ୍ତା ୟେ ଭକ୍ତାସ୍ତ୍ୱାଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ୟେ ଚାପ୍ୟକ୍ଷରମବ୍ୟକ୍ତଂ ତେଷାଂ କେ ୟୋଗବିତ୍ତମାଃ ॥୧୨-୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ମୟ୍ୟାବେଶ୍ୟ ମନୋ ୟେ ମାଂ ନିତ୍ୟୟୁକ୍ତା ଉପାସତେ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ପରୟୋପେତାଃ ତେ ମେ ୟୁକ୍ତତମା ମତାଃ ॥୧୨-୨॥
ୟେ ତ୍ୱକ୍ଷରମନିର୍ଦ୍ଦେଶ୍ୟମବ୍ୟକ୍ତଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ସର୍ୱତ୍ରଗମଚିନ୍ତ୍ୟଞ୍ଚ କୂଟସ୍ଥମଚଲନ୍ଧ୍ରୁବମ୍ ॥୧୨-୩॥
ସନ୍ନିୟମ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ସର୍ୱତ୍ର ସମବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ତେ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ମାମେବ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ॥୧୨-୪॥
କ୍ଲେଶୋଽଧିକତରସ୍ତେଷାମବ୍ୟକ୍ତାସକ୍ତଚେତସାମ୍ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତା ହି ଗତିର୍ଦୁଃଖଂ ଦେହବଦ୍ଭିରବାପ୍ୟତେ ॥୧୨-୫॥
ୟେ ତୁ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ମୟି ସଂନ୍ୟସ୍ୟ ମତ୍ପରାଃ ।
ଅନନ୍ୟେନୈବ ୟୋଗେନ ମାଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତ ଉପାସତେ ॥୧୨-୬॥
ତେଷାମହଂ ସମୁଦ୍ଧର୍ତା ମୃତ୍ୟୁସଂସାରସାଗରାତ୍ ।
ଭବାମି ନଚିରାତ୍ପାର୍ଥ ମୟ୍ୟାବେଶିତଚେତସାମ୍ ॥୧୨-୭॥
ମୟ୍ୟେବ ମନ ଆଧତ୍ସ୍ୱ ମୟି ବୁଦ୍ଧିଂ ନିବେଶୟ ।
ନିବସିଷ୍ୟସି ମୟ୍ୟେବ ଅତ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଂ ନ ସଂଶୟଃ ॥୧୨-୮॥
ଅଥ ଚିତ୍ତଂ ସମାଧାତୁଂ ନ ଶକ୍ନୋଷି ମୟି ସ୍ଥିରମ୍ ।
ଅଭ୍ୟାସୟୋଗେନ ତତୋ ମାମିଚ୍ଛାପ୍ତୁଂ ଧନଞ୍ଜୟ ॥୧୨-୯॥
ଅଭ୍ୟାସେଽପ୍ୟସମର୍ଥୋଽସି ମତ୍କର୍ମପରମୋ ଭବ ।
ମଦର୍ଥମପି କର୍ମାଣି କୁର୍ୱନ୍ସିଦ୍ଧିମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥୧୨-୧୦॥
ଅଥୈତଦପ୍ୟଶକ୍ତୋଽସି କର୍ତ୍ତୁଂ ମଦ୍ୟୋଗମାଶ୍ରିତଃ ।
ସର୍ୱକର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଂ ତତଃ କୁରୁ ୟତାତ୍ମବାନ୍ ॥୧୨-୧୧॥
ଶ୍ରେୟୋ ହି ଜ୍ଞାନମଭ୍ୟାସାଜ୍ଜ୍ଞାନାଦ୍ଧ୍ୟାନଂ ବିଶିଷ୍ୟତେ ।
ଧ୍ୟାନାତ୍କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗସ୍ତ୍ୟାଗାଚ୍ଛାନ୍ତିରନନ୍ତରମ୍ ॥୧୨-୧୨॥
ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ମୈତ୍ରଃ କରୁଣ ଏବ ଚ ।
ନିର୍ମମୋ ନିରହଙ୍କାରଃ ସମଦୁଃଖସୁଖଃ କ୍ଷମୀ ॥୧୨-୧୩॥
ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ସତତଂ ୟୋଗୀ ୟତାତ୍ମା ଦୃଢନିଶ୍ଚୟଃ ।
ମୟ୍ୟର୍ପିତମନୋବୁଦ୍ଧିର୍ୟୋ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥୧୨-୧୪॥
ୟସ୍ମାନ୍ନୋଦ୍ୱିଜତେ ଲୋକୋ ଲୋକାନ୍ନୋଦ୍ୱିଜତେ ଚ ୟଃ ।
ହର୍ଷାମର୍ଷଭୟୋଦ୍ୱେଗୈର୍ମୁକ୍ତୋ ୟଃ ସ ଚ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥୧୨-୧୫॥
ଅନପେକ୍ଷଃ ଶୁଚିର୍ଦକ୍ଷ ଉଦାସୀନୋ ଗତବ୍ୟଥଃ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ ୟୋ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥୧୨-୧୬॥
ୟୋ ନ ହୃଷ୍ୟତି ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ନ ଶୋଚତି ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ।
ଶୁଭାଶୁଭପରିତ୍ୟାଗୀ ଭକ୍ତିମାନ୍ୟଃ ସ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥୧୨-୧୭॥
ସମଃ ଶତ୍ରୌ ଚ ମିତ୍ରେ ଚ ତଥା ମାନାପମାନୟୋଃ ।
ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖେଷୁ ସମଃ ସଙ୍ଗବିବର୍ଜିତଃ ॥୧୨-୧୮॥
ତୁଲ୍ୟନିନ୍ଦାସ୍ତୁତିର୍ମୌନୀ ସନ୍ତୁଷ୍ଟୋ ୟେନ କେନଚିତ୍ ।
ଅନିକେତଃ ସ୍ଥିରମତିର୍ଭକ୍ତିମାନ୍ମେ ପ୍ରିୟୋ ନରଃ ॥୧୨-୧୯॥
ୟେ ତୁ ଧର୍ମ୍ୟାମୃତମିଦଂ ୟଥୋକ୍ତଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନା ମତ୍ପରମା ଭକ୍ତାସ୍ତେଽତୀବ ମେ ପ୍ରିୟାଃ ॥୧୨-୨୦॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଭକ୍ତିୟୋଗୋ ନାମ ଦ୍ୱାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୨॥
ତ୍ରୟୋଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞବିଭାଗ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞବିଭାଗୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈବ କ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞମେବ ଚ ।
ଏତଦ୍ୱେଦିତୁମିଚ୍ଛାମି ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚ କେଶବ ॥୧୩-୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଇଦଂ ଶରୀରଂ କୌନ୍ତେୟ କ୍ଷେତ୍ରମିତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ।
ଏତଦ୍ୟୋ ବେତ୍ତି ତଂ ପ୍ରାହୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଇତି ତଦ୍ୱିଦଃ ॥୧୩-୨॥
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଚାପି ମାଂ ବିଦ୍ଧି ସର୍ୱକ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଭାରତ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋର୍ଜ୍ଞାନଂ ୟତ୍ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ମତଂ ମମ ॥୧୩-୩॥
ତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ୟଚ୍ଚ ୟାଦୃକ୍ଚ ୟଦ୍ୱିକାରି ୟତଶ୍ଚ ୟତ୍ ।
ସ ଚ ୟୋ ୟତ୍ପ୍ରଭାବଶ୍ଚ ତତ୍ସମାସେନ ମେ ଶୃଣୁ ॥୧୩-୪॥
ଋଷିଭିର୍ବହୁଧା ଗୀତଂ ଛନ୍ଦୋଭିର୍ୱିବିଧୈଃ ପୃଥକ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରପଦୈଶ୍ଚୈବ ହେତୁମଦ୍ଭିର୍ୱିନିଶ୍ଚିତୈଃ ॥୧୩-୫॥
ମହାଭୂତାନ୍ୟହଙ୍କାରୋ ବୁଦ୍ଧିରବ୍ୟକ୍ତମେବ ଚ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଦଶୈକଂ ଚ ପଞ୍ଚ ଚେନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରାଃ ॥୧୩-୬॥
ଇଚ୍ଛା ଦ୍ୱେଷଃ ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ସଙ୍ଘାତଶ୍ଚେତନା ଧୃତିଃ ।
ଏତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ସମାସେନ ସବିକାରମୁଦାହୃତମ୍ ॥୧୩-୭॥
ଅମାନିତ୍ୱମଦମ୍ଭିତ୍ୱମହିଂସା କ୍ଷାନ୍ତିରାର୍ଜବମ୍ ।
ଆଚାର୍ୟୋପାସନଂ ଶୌଚଂ ସ୍ଥୈର୍ୟମାତ୍ମବିନିଗ୍ରହଃ ॥୧୩-୮॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ବୈରାଗ୍ୟମନହଙ୍କାର ଏବ ଚ ।
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାବ୍ୟାଧିଦୁଃଖଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ ॥୧୩-୯॥
ଅସକ୍ତିରନଭିଷ୍ୱଙ୍ଗଃ ପୁତ୍ରଦାରଗୃହାଦିଷୁ ।
ନିତ୍ୟଂ ଚ ସମଚିତ୍ତତ୍ତ୍ୱମିଷ୍ଟାନିଷ୍ଟୋପପତ୍ତିଷୁ ॥୧୩-୧୦॥
ମୟି ଚାନନ୍ୟୟୋଗେନ ଭକ୍ତିରବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ ।
ବିବିକ୍ତଦେଶସେବିତ୍ୱମରତିର୍ଜନସଂସଦି ॥୧୩-୧୧॥
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାର୍ଥଦର୍ଶନମ୍ ।
ଏତଜ୍ଜ୍ଞାନମିତି ପ୍ରୋକ୍ତମଜ୍ଞାନଂ ୟଦତୋଽନ୍ୟଥା ॥୧୩-୧୨॥
ଜ୍ଞେୟଂ ୟତ୍ତତ୍ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱାମୃତମଶ୍ନୁତେ ।
ଅନାଦିମତ୍ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ ॥୧୩-୧୩॥
ସର୍ୱତଃ ପାଣିପାଦଂ ତତ୍ସର୍ୱତୋଽକ୍ଷିଶିରୋମୁଖମ୍ ।
ସର୍ୱତଃ ଶ୍ରୁତିମଲ୍ଲୋକେ ସର୍ୱମାବୃତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ॥୧୩-୧୪॥
ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଣାଭାସଂ ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟବିବର୍ଜିତମ୍ ।
ଅସକ୍ତଂ ସର୍ୱଭୃଚ୍ଚୈବ ନିର୍ଗୁଣଂ ଗୁଣଭୋକ୍ତୃ ଚ ॥୧୩-୧୫॥
ବହିରନ୍ତଶ୍ଚ ଭୂତାନାମଚରଂ ଚରମେବ ଚ ।
ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ୱାତ୍ତଦବିଜ୍ଞେୟଂ ଦୂରସ୍ଥଂ ଚାନ୍ତିକେ ଚ ତତ୍ ॥୧୩-୧୬॥
ଅବିଭକ୍ତଂ ଚ ଭୂତେଷୁ ବିଭକ୍ତମିବ ଚ ସ୍ଥିତମ୍ ।
ଭୂତଭର୍ତୃ ଚ ତଜ୍ଜ୍ଞେୟଂ ଗ୍ରସିଷ୍ଣୁ ପ୍ରଭବିଷ୍ଣୁ ଚ ॥୧୩-୧୭॥
ଜ୍ୟୋତିଷାମପି ତଜ୍ଜ୍ୟୋତିସ୍ତମସଃ ପରମୁଚ୍ୟତେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାନଗମ୍ୟଂ ହୃଦି ସର୍ୱସ୍ୟ ବିଷ୍ଠିତମ୍ ॥୧୩-୧୮॥
ଇତି କ୍ଷେତ୍ରଂ ତଥା ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚୋକ୍ତଂ ସମାସତଃ ।
ମଦ୍ଭକ୍ତ ଏତଦ୍ୱିଜ୍ଞାୟ ମଦ୍ଭାବାୟୋପପଦ୍ୟତେ ॥୧୩-୧୯॥
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈବ ବିଦ୍ଧ୍ୟନାଦୀ ଉଭାବପି ।
ବିକାରାଂଶ୍ଚ ଗୁଣାଂଶ୍ଚୈବ ବିଦ୍ଧି ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାନ୍ ॥୧୩-୨୦॥
କାର୍ୟକାରଣକର୍ତୃତ୍ୱେ ହେତୁଃ ପ୍ରକୃତିରୁଚ୍ୟତେ ।
ପୁରୁଷଃ ସୁଖଦୁଃଖାନାଂ ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱେ ହେତୁରୁଚ୍ୟତେ ॥୧୩-୨୧॥
ପୁରୁଷଃ ପ୍ରକୃତିସ୍ଥୋ ହି ଭୁଙ୍କ୍ତେ ପ୍ରକୃତିଜାନ୍ ଗୁଣାନ୍ ।
କାରଣଂ ଗୁଣସଙ୍ଗୋଽସ୍ୟ ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମସୁ ॥୧୩-୨୨॥
ଉପଦ୍ରଷ୍ଟାନୁମନ୍ତା ଚ ଭର୍ତା ଭୋକ୍ତା ମହେଶ୍ୱରଃ ।
ପରମାତ୍ମେତି ଚାପ୍ୟୁକ୍ତୋ ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ପୁରୁଷଃ ପରଃ ॥୧୩-୨୩॥
ୟ ଏବଂ ବେତ୍ତି ପୁରୁଷଂ ପ୍ରକୃତିଂ ଚ ଗୁଣୈଃ ସହ ।
ସର୍ୱଥା ବର୍ତ୍ତମାନୋଽପି ନ ସ ଭୂୟୋଽଭିଜାୟତେ ॥୧୩-୨୪॥
ଧ୍ୟାନେନାତ୍ମନି ପଶ୍ୟନ୍ତି କେଚିଦାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଅନ୍ୟେ ସାଙ୍ଖ୍ୟେନ ୟୋଗେନ କର୍ମୟୋଗେନ ଚାପରେ ॥୧୩-୨୫॥
ଅନ୍ୟେ ତ୍ୱେବମଜାନନ୍ତଃ ଶ୍ରୁତ୍ୱାନ୍ୟେଭ୍ୟ ଉପାସତେ ।
ତେଽପି ଚାତିତରନ୍ତ୍ୟେବ ମୃତ୍ୟୁଂ ଶ୍ରୁତିପରାୟଣାଃ ॥୧୩-୨୬॥
ୟାବତ୍ସଞ୍ଜାୟତେ କିଞ୍ଚିତ୍ସତ୍ତ୍ୱଂ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମମ୍ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗାତ୍ତଦ୍ୱିଦ୍ଧି ଭରତର୍ଷଭ ॥୧୩-୨୭॥
ସମଂ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ତିଷ୍ଠନ୍ତଂ ପରମେଶ୍ୱରମ୍ ।
ବିନଶ୍ୟତ୍ସ୍ୱବିନଶ୍ୟନ୍ତଂ ୟଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଶ୍ୟତି ॥୧୩-୨୮॥
ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍ହି ସର୍ୱତ୍ର ସମବସ୍ଥିତମୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ନ ହିନସ୍ତ୍ୟାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ତତୋ ୟାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥୧୩-୨୯॥
ପ୍ରକୃତ୍ୟୈବ ଚ କର୍ମାଣି କ୍ରିୟମାଣାନି ସର୍ୱଶଃ ।
ୟଃ ପଶ୍ୟତି ତଥାତ୍ମାନମକର୍ତାରଂ ସ ପଶ୍ୟତି ॥୧୩-୩୦॥
ୟଦା ଭୂତପୃଥଗ୍ଭାବମେକସ୍ଥମନୁପଶ୍ୟତି ।
ତତ ଏବ ଚ ବିସ୍ତାରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ତଦା ॥୧୩-୩୧॥
ଅନାଦିତ୍ୱାନ୍ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍ପରମାତ୍ମାୟମବ୍ୟୟଃ ।
ଶରୀରସ୍ଥୋଽପି କୌନ୍ତେୟ ନ କରୋତି ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥୧୩-୩୨॥
ୟଥା ସର୍ୱଗତଂ ସୌକ୍ଷ୍ମ୍ୟାଦାକାଶଂ ନୋପଲିପ୍ୟତେ ।
ସର୍ୱତ୍ରାବସ୍ଥିତୋ ଦେହେ ତଥାତ୍ମା ନୋପଲିପ୍ୟତେ ॥୧୩-୩୩॥
ୟଥା ପ୍ରକାଶୟତ୍ୟେକଃ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଲୋକମିମଂ ରବିଃ ।
କ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରୀ ତଥା କୃତ୍ସ୍ନଂ ପ୍ରକାଶୟତି ଭାରତ ॥୧୩-୩୪॥
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋରେବମନ୍ତରଂ ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା ।
ଭୂତପ୍ରକୃତିମୋକ୍ଷଂ ଚ ୟେ ବିଦୁର୍ୟାନ୍ତି ତେ ପରମ୍ ॥୧୩-୩୫॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞବିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୩॥
ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ଗୁଣତ୍ରୟବିଭାଗ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଚତୁର୍ଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଗୁଣତ୍ରୟବିଭାଗୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ପରଂ ଭୂୟଃ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ଜ୍ଞାନାନାଂ ଜ୍ଞାନମୁତ୍ତମମ୍ ।
ୟଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୁନୟଃ ସର୍ୱେ ପରାଂ ସିଦ୍ଧିମିତୋ ଗତାଃ ॥୧୪-୧॥
ଇଦଂ ଜ୍ଞାନମୁପାଶ୍ରିତ୍ୟ ମମ ସାଧର୍ମ୍ୟମାଗତାଃ ।
ସର୍ଗେଽପି ନୋପଜାୟନ୍ତେ ପ୍ରଲୟେ ନ ବ୍ୟଥନ୍ତି ଚ ॥୧୪-୨॥
ମମ ୟୋନିର୍ମହଦ୍ ବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମିନ୍ ଗର୍ଭଂ ଦଧାମ୍ୟହମ୍ ।
ସମ୍ଭବଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ତତୋ ଭବତି ଭାରତ ॥୧୪-୩॥
ସର୍ୱୟୋନିଷୁ କୌନ୍ତେୟ ମୂର୍ତ୍ତୟଃ ସମ୍ଭବନ୍ତି ୟାଃ ।
ତାସାଂ ବ୍ରହ୍ମ ମହଦ୍ୟୋନିରହଂ ବୀଜପ୍ରଦଃ ପିତା ॥୧୪-୪॥
ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜସ୍ତମ ଇତି ଗୁଣାଃ ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ ।
ନିବଧ୍ନନ୍ତି ମହାବାହୋ ଦେହେ ଦେହିନମବ୍ୟୟମ୍ ॥୧୪-୫॥
ତତ୍ର ସତ୍ତ୍ୱଂ ନିର୍ମଲତ୍ୱାତ୍ପ୍ରକାଶକମନାମୟମ୍ ।
ସୁଖସଙ୍ଗେନ ବଧ୍ନାତି ଜ୍ଞାନସଙ୍ଗେନ ଚାନଘ ॥୧୪-୬॥
ରଜୋ ରାଗାତ୍ମକଂ ବିଦ୍ଧି ତୃଷ୍ଣାସଙ୍ଗସମୁଦ୍ଭବମ୍ ।
ତନ୍ନିବଧ୍ନାତି କୌନ୍ତେୟ କର୍ମସଙ୍ଗେନ ଦେହିନମ୍ ॥୧୪-୭॥
ତମସ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଜଂ ବିଦ୍ଧି ମୋହନଂ ସର୍ୱଦେହିନାମ୍ ।
ପ୍ରମାଦାଲସ୍ୟନିଦ୍ରାଭିସ୍ତନ୍ନିବଧ୍ନାତି ଭାରତ ॥୧୪-୮॥
ସତ୍ତ୍ୱଂ ସୁଖେ ସଞ୍ଜୟତି ରଜଃ କର୍ମଣି ଭାରତ ।
ଜ୍ଞାନମାବୃତ୍ୟ ତୁ ତମଃ ପ୍ରମାଦେ ସଞ୍ଜୟତ୍ୟୁତ ॥୧୪-୯॥
ରଜସ୍ତମଶ୍ଚାଭିଭୂୟ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଭବତି ଭାରତ ।
ରଜଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ତମଶ୍ଚୈବ ତମଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜସ୍ତଥା ॥୧୪-୧୦॥
ସର୍ୱଦ୍ୱାରେଷୁ ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ ପ୍ରକାଶ ଉପଜାୟତେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ୟଦା ତଦା ବିଦ୍ୟାଦ୍ୱିବୃଦ୍ଧଂ ସତ୍ତ୍ୱମିତ୍ୟୁତ ॥୧୪-୧୧॥
ଲୋଭଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିରାରମ୍ଭଃ କର୍ମଣାମଶମଃ ସ୍ପୃହା ।
ରଜସ୍ୟେତାନି ଜାୟନ୍ତେ ବିବୃଦ୍ଧେ ଭରତର୍ଷଭ ॥୧୪-୧୨॥
ଅପ୍ରକାଶୋଽପ୍ରବୃତ୍ତିଶ୍ଚ ପ୍ରମାଦୋ ମୋହ ଏବ ଚ ।
ତମସ୍ୟେତାନି ଜାୟନ୍ତେ ବିବୃଦ୍ଧେ କୁରୁନନ୍ଦନ ॥୧୪-୧୩॥
ୟଦା ସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରବୃଦ୍ଧେ ତୁ ପ୍ରଲୟଂ ୟାତି ଦେହଭୃତ୍ ।
ତଦୋତ୍ତମବିଦାଂ ଲୋକାନମଲାନ୍ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ॥୧୪-୧୪॥
ରଜସି ପ୍ରଲୟଂ ଗତ୍ୱା କର୍ମସଙ୍ଗିଷୁ ଜାୟତେ ।
ତଥା ପ୍ରଲୀନସ୍ତମସି ମୂଢୟୋନିଷୁ ଜାୟତେ ॥୧୪-୧୫॥
କର୍ମଣଃ ସୁକୃତସ୍ୟାହୁଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ନିର୍ମଲଂ ଫଲମ୍ ।
ରଜସସ୍ତୁ ଫଲଂ ଦୁଃଖମଜ୍ଞାନଂ ତମସଃ ଫଲମ୍ ॥୧୪-୧୬॥
ସତ୍ତ୍ୱାତ୍ସଞ୍ଜାୟତେ ଜ୍ଞାନଂ ରଜସୋ ଲୋଭ ଏବ ଚ ।
ପ୍ରମାଦମୋହୌ ତମସୋ ଭବତୋଽଜ୍ଞାନମେବ ଚ ॥୧୪-୧୭॥
ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସତ୍ତ୍ୱସ୍ଥା ମଧ୍ୟେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ରାଜସାଃ ।
ଜଘନ୍ୟଗୁଣବୃତ୍ତିସ୍ଥା ଅଧୋ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ତାମସାଃ ॥୧୪-୧୮॥
ନାନ୍ୟଂ ଗୁଣେଭ୍ୟଃ କର୍ତାରଂ ୟଦା ଦ୍ରଷ୍ଟାନୁପଶ୍ୟତି ।
ଗୁଣେଭ୍ୟଶ୍ଚ ପରଂ ବେତ୍ତି ମଦ୍ଭାବଂ ସୋଽଧିଗଚ୍ଛତି ॥୧୪-୧୯॥
ଗୁଣାନେତାନତୀତ୍ୟ ତ୍ରୀନ୍ଦେହୀ ଦେହସମୁଦ୍ଭବାନ୍ ।
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାଦୁଃଖୈର୍ୱିମୁକ୍ତୋଽମୃତମଶ୍ନୁତେ ॥୧୪-୨୦॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
କୈର୍ଲିଙ୍ଗୈସ୍ତ୍ରୀନ୍ ଗୁଣାନେତାନତୀତୋ ଭବତି ପ୍ରଭୋ ।
କିମାଚାରଃ କଥଂ ଚୈତାଂସ୍ତ୍ରୀନ୍ ଗୁଣାନତିବର୍ତ୍ତତେ ॥୧୪-୨୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ପ୍ରକାଶଂ ଚ ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ମୋହମେବ ଚ ପାଣ୍ଡବ ।
ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ସମ୍ପ୍ରବୃତ୍ତାନି ନ ନିବୃତ୍ତାନି କାଙ୍କ୍ଷତି ॥୧୪-୨୨॥
ଉଦାସୀନବଦାସୀନୋ ଗୁଣୈର୍ୟୋ ନ ବିଚାଲ୍ୟତେ ।
ଗୁଣା ବର୍ତ୍ତନ୍ତ ଇତ୍ୟେବଂ ୟୋଽବତିଷ୍ଠତି ନେଙ୍ଗତେ ॥୧୪-୨୩॥
ସମଦୁଃଖସୁଖଃ ସ୍ୱସ୍ଥଃ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ।
ତୁଲ୍ୟପ୍ରିୟାପ୍ରିୟୋ ଧୀରସ୍ତୁଲ୍ୟନିନ୍ଦାତ୍ମସଂସ୍ତୁତିଃ ॥୧୪-୨୪॥
ମାନାପମାନୟୋସ୍ତୁଲ୍ୟସ୍ତୁଲ୍ୟୋ ମିତ୍ରାରିପକ୍ଷୟୋଃ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ ଗୁଣାତୀତଃ ସ ଉଚ୍ୟତେ ॥୧୪-୨୫॥
ମାଂ ଚ ୟୋଽବ୍ୟଭିଚାରେଣ ଭକ୍ତିୟୋଗେନ ସେବତେ ।
ସ ଗୁଣାନ୍ସମତୀତ୍ୟୈତାନ୍ ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ କଲ୍ପତେ ॥୧୪-୨୬॥
ବ୍ରହ୍ମଣୋ ହି ପ୍ରତିଷ୍ଠାହମମୃତସ୍ୟାବ୍ୟୟସ୍ୟ ଚ ।
ଶାଶ୍ୱତସ୍ୟ ଚ ଧର୍ମସ୍ୟ ସୁଖସ୍ୟୈକାନ୍ତିକସ୍ୟ ଚ ॥୧୪-୨୭॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଗୁଣତ୍ରୟବିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ଚତୁର୍ଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୪॥
ପଞ୍ଚଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ପଞ୍ଚଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ପୁରୁଷୋତ୍ତମୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୂଲମଧଃଶାଖମଶ୍ୱତ୍ଥଂ ପ୍ରାହୁରବ୍ୟୟମ୍ ।
ଛନ୍ଦାଂସି ୟସ୍ୟ ପର୍ଣାନି ୟସ୍ତଂ ବେଦ ସ ବେଦବିତ୍ ॥୧୫-୧॥
ଅଧଶ୍ଚୋର୍ଦ୍ଧ୍ୱଂ ପ୍ରସୃତାସ୍ତସ୍ୟ ଶାଖା
ଗୁଣପ୍ରବୃଦ୍ଧା ବିଷୟପ୍ରବାଲାଃ ।
ଅଧଶ୍ଚ ମୂଲାନ୍ୟନୁସନ୍ତତାନି
କର୍ମାନୁବନ୍ଧୀନି ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ ॥୧୫-୨॥
ନ ରୂପମସ୍ୟେହ ତଥୋପଲଭ୍ୟତେ
ନାନ୍ତୋ ନ ଚାଦିର୍ନ ଚ ସମ୍ପ୍ରତିଷ୍ଠା ।
ଅଶ୍ୱତ୍ଥମେନଂ ସୁବିରୂଢମୂଲଂ
ଅସଙ୍ଗଶସ୍ତ୍ରେଣ ଦୃଢେନ ଛିତ୍ତ୍ୱା ॥୧୫-୩॥
ତତଃ ପଦଂ ତତ୍ପରିମାର୍ଗିତବ୍ୟଂ
ୟସ୍ମିନ୍ ଗତା ନ ନିବର୍ତ୍ତନ୍ତି ଭୂୟଃ ।
ତମେବ ଚାଦ୍ୟଂ ପୁରୁଷଂ ପ୍ରପଦ୍ୟେ ।
ୟତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରସୃତା ପୁରାଣୀ ॥୧୫-୪॥
ନିର୍ମାନମୋହା ଜିତସଙ୍ଗଦୋଷା
ଅଧ୍ୟାତ୍ମନିତ୍ୟା ବିନିବୃତ୍ତକାମାଃ ।
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈର୍ୱିମୁକ୍ତାଃ ସୁଖଦୁଃଖସଂଜ୍ଞୈ-
ର୍ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟମୂଢାଃ ପଦମବ୍ୟୟଂ ତତ୍ ॥୧୫-୫॥
ନ ତଦ୍ଭାସୟତେ ସୂର୍ୟୋ ନ ଶଶାଙ୍କୋ ନ ପାବକଃ ।
ୟଦ୍ଗତ୍ୱା ନ ନିବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ତଦ୍ଧାମ ପରମଂ ମମ ॥୧୫-୬॥
ମମୈବାଂଶୋ ଜୀବଲୋକେ ଜୀବଭୂତଃ ସନାତନଃ ।
ମନଃଷଷ୍ଠାନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପ୍ରକୃତିସ୍ଥାନି କର୍ଷତି ॥୧୫-୭॥
ଶରୀରଂ ୟଦବାପ୍ନୋତି ୟଚ୍ଚାପ୍ୟୁତ୍କ୍ରାମତୀଶ୍ୱରଃ ।
ଗୃହୀତ୍ୱୈତାନି ସଂୟାତି ବାୟୁର୍ଗନ୍ଧାନିବାଶୟାତ୍ ॥୧୫-୮॥
ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଚକ୍ଷୁଃ ସ୍ପର୍ଶନଂ ଚ ରସନଂ ଘ୍ରାଣମେବ ଚ ।
ଅଧିଷ୍ଠାୟ ମନଶ୍ଚାୟଂ ବିଷୟାନୁପସେବତେ ॥୧୫-୯॥
ଉତ୍କ୍ରାମନ୍ତଂ ସ୍ଥିତଂ ବାପି ଭୁଞ୍ଜାନଂ ବା ଗୁଣାନ୍ୱିତମ୍ ।
ବିମୂଢା ନାନୁପଶ୍ୟନ୍ତି ପଶ୍ୟନ୍ତି ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷଃ ॥୧୫-୧୦॥
ୟତନ୍ତୋ ୟୋଗିନଶ୍ଚୈନଂ ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟାତ୍ମନ୍ୟବସ୍ଥିତମ୍ ।
ୟତନ୍ତୋଽପ୍ୟକୃତାତ୍ମାନୋ ନୈନଂ ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟଚେତସଃ ॥୧୫-୧୧॥
ୟଦାଦିତ୍ୟଗତଂ ତେଜୋ ଜଗଦ୍ଭାସୟତେଽଖିଲମ୍ ।
ୟଚ୍ଚନ୍ଦ୍ରମସି ୟଚ୍ଚାଗ୍ନୌ ତତ୍ତେଜୋ ବିଦ୍ଧି ମାମକମ୍ ॥୧୫-୧୨॥
ଗାମାବିଶ୍ୟ ଚ ଭୂତାନି ଧାରୟାମ୍ୟହମୋଜସା ।
ପୁଷ୍ଣାମି ଚୌଷଧୀଃ ସର୍ୱାଃ ସୋମୋ ଭୂତ୍ୱା ରସାତ୍ମକଃ ॥୧୫-୧୩॥
ଅହଂ ବୈଶ୍ୱାନରୋ ଭୂତ୍ୱା ପ୍ରାଣିନାଂ ଦେହମାଶ୍ରିତଃ ।
ପ୍ରାଣାପାନସମାୟୁକ୍ତଃ ପଚାମ୍ୟନ୍ନଂ ଚତୁର୍ୱିଧମ୍ ॥୧୫-୧୪॥
ସର୍ୱସ୍ୟ ଚାହଂ ହୃଦି ସନ୍ନିବିଷ୍ଟୋ
ମତ୍ତଃ ସ୍ମୃତିର୍ଜ୍ଞାନମପୋହନଞ୍ଚ ।
ବେଦୈଶ୍ଚ ସର୍ୱୈରହମେବ ବେଦ୍ୟୋ
ବେଦାନ୍ତକୃଦ୍ୱେଦବିଦେବ ଚାହମ୍ ॥୧୫-୧୫॥
ଦ୍ୱାବିମୌ ପୁରୁଷୌ ଲୋକେ କ୍ଷରଶ୍ଚାକ୍ଷର ଏବ ଚ ।
କ୍ଷରଃ ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି କୂଟସ୍ଥୋଽକ୍ଷର ଉଚ୍ୟତେ ॥୧୫-୧୬॥
ଉତ୍ତମଃ ପୁରୁଷସ୍ତ୍ୱନ୍ୟଃ ପରମାତ୍ମେତ୍ୟୁଦାହୃତଃ ।
ୟୋ ଲୋକତ୍ରୟମାବିଶ୍ୟ ବିଭର୍ତ୍ୟବ୍ୟୟ ଈଶ୍ୱରଃ ॥୧୫-୧୭॥
ୟସ୍ମାତ୍ କ୍ଷରମତୀତୋଽହମକ୍ଷରାଦପି ଚୋତ୍ତମଃ ।
ଅତୋଽସ୍ମି ଲୋକେ ବେଦେ ଚ ପ୍ରଥିତଃ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଃ ॥୧୫-୧୮॥
ୟୋ ମାମେବମସମ୍ମୂଢୋ ଜାନାତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମମ୍ ।
ସ ସର୍ୱବିଦ୍ଭଜତି ମାଂ ସର୍ୱଭାବେନ ଭାରତ ॥୧୫-୧୯॥
ଇତି ଗୁହ୍ୟତମଂ ଶାସ୍ତ୍ରମିଦମୁକ୍ତଂ ମୟାନଘ ।
ଏତଦ୍ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ସ୍ୟାତ୍ କୃତକୃତ୍ୟଶ୍ଚ ଭାରତ ॥୧୫-୨୦॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନ ସଂବାଦେ
ପୁରୁଷୋତ୍ତମୟୋଗୋ ନାମ ପଞ୍ଚଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୫॥
ଷୋଡ଼ଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ଦୈବାସୁରସମ୍ପଦ୍-ବିଭାଗ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ଷୋଡଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଦୈବାସୁରସମ୍ପଦ୍-ବିଭାଗୟୋଗଃ
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ଅଭୟଂ ସତ୍ତ୍ୱସଂଶୁଦ୍ଧିର୍ଜ୍ଞାନୟୋଗବ୍ୟବସ୍ଥିତିଃ ।
ଦାନଂ ଦମଶ୍ଚ ୟଜ୍ଞଶ୍ଚ ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟସ୍ତପ ଆର୍ଜବମ୍ ॥୧୬-୧॥
ଅହିଂସା ସତ୍ୟମକ୍ରୋଧସ୍ତ୍ୟାଗଃ ଶାନ୍ତିରପୈଶୁନମ୍ ।
ଦୟା ଭୂତେଷ୍ୱଲୋଲୁପ୍ତ୍ୱଂ ମାର୍ଦବଂ ହ୍ରୀରଚାପଲମ୍ ॥୧୬-୨॥
ତେଜଃ କ୍ଷମା ଧୃତିଃ ଶୌଚମଦ୍ରୋହୋ ନାତିମାନିତା ।
ଭବନ୍ତି ସମ୍ପଦଂ ଦୈବୀମଭିଜାତସ୍ୟ ଭାରତ ॥୧୬-୩॥
ଦମ୍ଭୋ ଦର୍ପୋଽଭିମାନଶ୍ଚ କ୍ରୋଧଃ ପାରୁଷ୍ୟମେବ ଚ ।
ଅଜ୍ଞାନଂ ଚାଭିଜାତସ୍ୟ ପାର୍ଥ ସମ୍ପଦମାସୁରୀମ୍ ॥୧୬-୪॥
ଦୈବୀ ସମ୍ପଦ୍ୱିମୋକ୍ଷାୟ ନିବନ୍ଧାୟାସୁରୀ ମତା ।
ମା ଶୁଚଃ ସମ୍ପଦଂ ଦୈବୀମଭିଜାତୋଽସି ପାଣ୍ଡବ ॥୧୬-୫॥
ଦ୍ୱୌ ଭୂତସର୍ଗୌ ଲୋକେଽସ୍ମିନ୍ଦୈବ ଆସୁର ଏବ ଚ ।
ଦୈବୋ ବିସ୍ତରଶଃ ପ୍ରୋକ୍ତ ଆସୁରଂ ପାର୍ଥ ମେ ଶୃଣୁ ॥୧୬-୬॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ନିବୃତ୍ତିଂ ଚ ଜନା ନ ବିଦୁରାସୁରାଃ ।
ନ ଶୌଚଂ ନାପି ଚାଚାରୋ ନ ସତ୍ୟଂ ତେଷୁ ବିଦ୍ୟତେ ॥୧୬-୭॥
ଅସତ୍ୟମପ୍ରତିଷ୍ଠଂ ତେ ଜଗଦାହୁରନୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ଅପରସ୍ପରସମ୍ଭୂତଂ କିମନ୍ୟତ୍କାମହୈତୁକମ୍ ॥୧୬-୮॥
ଏତାଂ ଦୃଷ୍ଟିମବଷ୍ଟଭ୍ୟ ନଷ୍ଟାତ୍ମାନୋଽଲ୍ପବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ପ୍ରଭବନ୍ତ୍ୟୁଗ୍ରକର୍ମାଣଃ କ୍ଷୟାୟ ଜଗତୋଽହିତାଃ ॥୧୬-୯॥
କାମମାଶ୍ରିତ୍ୟ ଦୁଷ୍ପୂରଂ ଦମ୍ଭମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ।
ମୋହାଦ୍ଗୃହୀତ୍ୱାସଦ୍ଗ୍ରାହାନ୍ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ୍ତେଽଶୁଚିବ୍ରତାଃ ॥୧୬-୧୦॥
ଚିନ୍ତାମପରିମେୟାଂ ଚ ପ୍ରଲୟାନ୍ତାମୁପାଶ୍ରିତାଃ ।
କାମୋପଭୋଗପରମା ଏତାବଦିତି ନିଶ୍ଚିତାଃ ॥୧୬-୧୧॥
ଆଶାପାଶଶତୈର୍ବଦ୍ଧାଃ କାମକ୍ରୋଧପରାୟଣାଃ ।
ଈହନ୍ତେ କାମଭୋଗାର୍ଥମନ୍ୟାୟେନାର୍ଥସଞ୍ଚୟାନ୍ ॥୧୬-୧୨॥
ଇଦମଦ୍ୟ ମୟା ଲବ୍ଧମିମଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟେ ମନୋରଥମ୍ ।
ଇଦମସ୍ତୀଦମପି ମେ ଭବିଷ୍ୟତି ପୁନର୍ଧନମ୍ ॥୧୬-୧୩॥
ଅସୌ ମୟା ହତଃ ଶତ୍ରୁର୍ହନିଷ୍ୟେ ଚାପରାନପି ।
ଈଶ୍ୱରୋଽହମହଂ ଭୋଗୀ ସିଦ୍ଧୋଽହଂ ବଲବାନ୍ସୁଖୀ ॥୧୬-୧୪॥
ଆଢ୍ୟୋଽଭିଜନବାନସ୍ମି କୋଽନ୍ୟୋଽସ୍ତି ସଦୃଶୋ ମୟା ।
ୟକ୍ଷ୍ୟେ ଦାସ୍ୟାମି ମୋଦିଷ୍ୟ ଇତ୍ୟଜ୍ଞାନବିମୋହିତାଃ ॥୧୬-୧୫॥
ଅନେକଚିତ୍ତବିଭ୍ରାନ୍ତା ମୋହଜାଲସମାବୃତାଃ ।
ପ୍ରସକ୍ତାଃ କାମଭୋଗେଷୁ ପତନ୍ତି ନରକେଽଶୁଚୌ ॥୧୬-୧୬॥
ଆତ୍ମସମ୍ଭାବିତାଃ ସ୍ତବ୍ଧା ଧନମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ।
ୟଜନ୍ତେ ନାମୟଜ୍ଞୈସ୍ତେ ଦମ୍ଭେନାବିଧିପୂର୍ୱକମ୍ ॥୧୬-୧୭॥
ଅହଙ୍କାରଂ ବଲଂ ଦର୍ପଂ କାମଂ କ୍ରୋଧଂ ଚ ସଂଶ୍ରିତାଃ ।
ମାମାତ୍ମପରଦେହେଷୁ ପ୍ରଦ୍ୱିଷନ୍ତୋଽଭ୍ୟସୂୟକାଃ ॥୧୬-୧୮॥
ତାନହଂ ଦ୍ୱିଷତଃ କ୍ରୂରାନ୍ ସଂସାରେଷୁ ନରାଧମାନ୍ ।
କ୍ଷିପାମ୍ୟଜସ୍ରମଶୁଭାନାସୁରୀଷ୍ୱେବ ୟୋନିଷୁ ॥୧୬-୧୯॥
ଆସୁରୀଂ ୟୋନିମାପନ୍ନା ମୂଢା ଜନ୍ମନି ଜନ୍ମନି ।
ମାମପ୍ରାପ୍ୟୈବ କୌନ୍ତେୟ ତତୋ ୟାନ୍ତ୍ୟଧମାଂ ଗତିମ୍ ॥୧୬-୨୦॥
ତ୍ରିବିଧଂ ନରକସ୍ୟେଦଂ ଦ୍ୱାରଂ ନାଶନମାତ୍ମନଃ ।
କାମଃ କ୍ରୋଧସ୍ତଥା ଲୋଭସ୍ତସ୍ମାଦେତତ୍ତ୍ରୟଂ ତ୍ୟଜେତ୍ ॥୧୬-୨୧॥
ଏତୈର୍ୱିମୁକ୍ତଃ କୌନ୍ତେୟ ତମୋଦ୍ୱାରୈସ୍ତ୍ରିଭିର୍ନରଃ ।
ଆଚରତ୍ୟାତ୍ମନଃ ଶ୍ରେୟସ୍ତତୋ ୟାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥୧୬-୨୨॥
ୟଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧିମୁତ୍ସୃଜ୍ୟ ବର୍ତ୍ତତେ କାମକାରତଃ ।
ନ ସ ସିଦ୍ଧିମବାପ୍ନୋତି ନ ସୁଖଂ ନ ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥୧୬-୨୩॥
ତସ୍ମାଚ୍ଛାସ୍ତ୍ରଂ ପ୍ରମାଣଂ ତେ କାର୍ୟାକାର୍ୟବ୍ୟବସ୍ଥିତୌ ।
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଶାସ୍ତ୍ରବିଧାନୋକ୍ତଂ କର୍ମ କର୍ତୁମିହାର୍ହସି ॥୧୬-୨୪॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଦୈବାସୁରସମ୍ପଦ୍ୱିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ଷୋଡଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୬॥
ସପ୍ତଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ଶ୍ରଦ୍ଧାତ୍ରୟବିଭାଗ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥ ସପ୍ତଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ଶ୍ରଦ୍ଧାତ୍ରୟବିଭାଗୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ୟେ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧିମୁତ୍ସୃଜ୍ୟ ୟଜନ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟାନ୍ୱିତାଃ ।
ତେଷାଂ ନିଷ୍ଠା ତୁ କା କୃଷ୍ଣ ସତ୍ତ୍ୱମାହୋ ରଜସ୍ତମଃ ॥୧୭-୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
ତ୍ରିବିଧା ଭବତି ଶ୍ରଦ୍ଧା ଦେହିନାଂ ସା ସ୍ୱଭାବଜା ।
ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ରାଜସୀ ଚୈବ ତାମସୀ ଚେତି ତାଂ ଶୃଣୁ ॥୧୭-୨॥
ସତ୍ତ୍ୱାନୁରୂପା ସର୍ୱସ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଭବତି ଭାରତ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାମୟୋଽୟଂ ପୁରୁଷୋ ୟୋ ୟଚ୍ଛ୍ରଦ୍ଧଃ ସ ଏବ ସଃ ॥୧୭-୩॥
ୟଜନ୍ତେ ସାତ୍ତ୍ୱିକା ଦେବାନ୍ୟକ୍ଷରକ୍ଷାଂସି ରାଜସାଃ ।
ପ୍ରେତାନ୍ଭୂତଗଣାଂଶ୍ଚାନ୍ୟେ ୟଜନ୍ତେ ତାମସା ଜନାଃ ॥୧୭-୪॥
ଅଶାସ୍ତ୍ରବିହିତଂ ଘୋରଂ ତପ୍ୟନ୍ତେ ୟେ ତପୋ ଜନାଃ ।
ଦମ୍ଭାହଙ୍କାରସଂୟୁକ୍ତାଃ କାମରାଗବଲାନ୍ୱିତାଃ ॥୧୭-୫॥
କର୍ଷୟନ୍ତଃ ଶରୀରସ୍ଥଂ ଭୂତଗ୍ରାମମଚେତସଃ ।
ମାଂ ଚୈବାନ୍ତଃଶରୀରସ୍ଥଂ ତାନ୍ୱିଦ୍ଧ୍ୟାସୁରନିଶ୍ଚୟାନ୍ ॥୧୭-୬॥
ଆହାରସ୍ତ୍ୱପି ସର୍ୱସ୍ୟ ତ୍ରିବିଧୋ ଭବତି ପ୍ରିୟଃ ।
ୟଜ୍ଞସ୍ତପସ୍ତଥା ଦାନଂ ତେଷାଂ ଭେଦମିମଂ ଶୃଣୁ ॥୧୭-୭॥
ଆୟୁଃସତ୍ତ୍ୱବଲାରୋଗ୍ୟସୁଖପ୍ରୀତିବିବର୍ଧନାଃ ।
ରସ୍ୟାଃ ସ୍ନିଗ୍ଧାଃ ସ୍ଥିରା ହୃଦ୍ୟା ଆହାରାଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକପ୍ରିୟାଃ ॥୧୭-୮॥
କଟ୍ୱମ୍ଲଲବଣାତ୍ୟୁଷ୍ଣତୀକ୍ଷ୍ଣରୂକ୍ଷବିଦାହିନଃ ।
ଆହାରା ରାଜସସ୍ୟେଷ୍ଟା ଦୁଃଖଶୋକାମୟପ୍ରଦାଃ ॥୧୭-୯॥
ୟାତୟାମଂ ଗତରସଂ ପୂତି ପର୍ୟୁଷିତଂ ଚ ୟତ୍ ।
ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟମପି ଚାମେଧ୍ୟଂ ଭୋଜନଂ ତାମସପ୍ରିୟମ୍ ॥୧୭-୧୦॥
ଅଫଲାକାଙ୍ କ୍ଷିଭିର୍ୟଜ୍ଞୋ ବିଧିଦୃଷ୍ଟୋ ୟ ଇଜ୍ୟତେ ।
ୟଷ୍ଟବ୍ୟମେବେତି ମନଃ ସମାଧାୟ ସ ସାତ୍ତ୍ୱିକଃ ॥୧୭-୧୧॥
ଅଭିସନ୍ଧାୟ ତୁ ଫଲଂ ଦମ୍ଭାର୍ଥମପି ଚୈବ ୟତ୍ ।
ଇଜ୍ୟତେ ଭରତଶ୍ରେଷ୍ଠ ତଂ ୟଜ୍ଞଂ ବିଦ୍ଧି ରାଜସମ୍ ॥୧୭-୧୨॥
ବିଧିହୀନମସୃଷ୍ଟାନ୍ନଂ ମନ୍ତ୍ରହୀନମଦକ୍ଷିଣମ୍ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବିରହିତଂ ୟଜ୍ଞଂ ତାମସଂ ପରିଚକ୍ଷତେ ॥୧୭-୧୩॥
ଦେବଦ୍ୱିଜଗୁରୁପ୍ରାଜ୍ଞପୂଜନଂ ଶୌଚମାର୍ଜବମ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟମହିଂସା ଚ ଶାରୀରଂ ତପ ଉଚ୍ୟତେ ॥୧୭-୧୪॥
ଅନୁଦ୍ୱେଗକରଂ ବାକ୍ୟଂ ସତ୍ୟଂ ପ୍ରିୟହିତଂ ଚ ୟତ୍ ।
ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟାଭ୍ୟସନଂ ଚୈବ ବାଙ୍ ମୟଂ ତପ ଉଚ୍ୟତେ ॥୧୭-୧୫॥
ମନଃ ପ୍ରସାଦଃ ସୌମ୍ୟତ୍ୱଂ ମୌନମାତ୍ମବିନିଗ୍ରହଃ ।
ଭାବସଂଶୁଦ୍ଧିରିତ୍ୟେତତ୍ତପୋ ମାନସମୁଚ୍ୟତେ ॥୧୭-୧୬॥
ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ପରୟା ତପ୍ତଂ ତପସ୍ତତ୍ତ୍ରିବିଧଂ ନରୈଃ ।
ଅଫଲାକାଙ୍ କ୍ଷିଭିର୍ୟୁକ୍ତୈଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ପରିଚକ୍ଷତେ ॥୧୭-୧୭॥
ସତ୍କାରମାନପୂଜାର୍ଥଂ ତପୋ ଦମ୍ଭେନ ଚୈବ ୟତ୍ ।
କ୍ରିୟତେ ତଦିହ ପ୍ରୋକ୍ତଂ ରାଜସଂ ଚଲମଧ୍ରୁବମ୍ ॥୧୭-୧୮॥
ମୂଢଗ୍ରାହେଣାତ୍ମନୋ ୟତ୍ପୀଡୟା କ୍ରିୟତେ ତପଃ ।
ପରସ୍ୟୋତ୍ସାଦନାର୍ଥଂ ବା ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥୧୭-୧୯॥
ଦାତବ୍ୟମିତି ୟଦ୍ଦାନଂ ଦୀୟତେଽନୁପକାରିଣେ ।
ଦେଶେ କାଲେ ଚ ପାତ୍ରେ ଚ ତଦ୍ଦାନଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥୧୭-୨୦॥
ୟତ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରାର୍ଥଂ ଫଲମୁଦ୍ଦିଶ୍ୟ ବା ପୁନଃ ।
ଦୀୟତେ ଚ ପରିକ୍ଲିଷ୍ଟଂ ତଦ୍ଦାନଂ ରାଜସଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥୧୭-୨୧॥
ଅଦେଶକାଲେ ୟଦ୍ଦାନମପାତ୍ରେଭ୍ୟଶ୍ଚ ଦୀୟତେ ।
ଅସତ୍ କୃତମବଜ୍ଞାତଂ ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥୧୭-୨୨॥
ଓଂତତ୍ସଦିତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶୋ ବ୍ରହ୍ମଣସ୍ତ୍ରିବିଧଃ ସ୍ମୃତଃ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣାସ୍ତେନ ବେଦାଶ୍ଚ ୟଜ୍ଞାଶ୍ଚ ବିହିତାଃ ପୁରା ॥୧୭-୨୩॥
ତସ୍ମାଦୋମିତ୍ୟୁଦାହୃତ୍ୟ ୟଜ୍ଞଦାନତପଃକ୍ରିୟାଃ ।
ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ବିଧାନୋକ୍ତାଃ ସତତଂ ବ୍ରହ୍ମବାଦିନାମ୍ ॥୧୭-୨୪॥
ତଦିତ୍ୟନଭିସନ୍ଧାୟ ଫଲଂ ୟଜ୍ଞତପଃକ୍ରିୟାଃ ।
ଦାନକ୍ରିୟାଶ୍ଚ ବିବିଧାଃ କ୍ରିୟନ୍ତେ ମୋକ୍ଷକାଙ୍ କ୍ଷିଭିଃ ॥୧୭-୨୫॥
ସଦ୍ଭାବେ ସାଧୁଭାବେ ଚ ସଦିତ୍ୟେତତ୍ପ୍ରୟୁଜ୍ୟତେ ।
ପ୍ରଶସ୍ତେ କର୍ମଣି ତଥା ସଚ୍ଛବ୍ଦଃ ପାର୍ଥ ୟୁଜ୍ୟତେ ॥୧୭-୨୬॥
ୟଜ୍ଞେ ତପସି ଦାନେ ଚ ସ୍ଥିତିଃ ସଦିତି ଚୋଚ୍ୟତେ ।
କର୍ମ ଚୈବ ତଦର୍ଥୀୟଂ ସଦିତ୍ୟେବାଭିଧୀୟତେ ॥୧୭-୨୭॥
ଅଶ୍ରଦ୍ଧୟା ହୁତଂ ଦତ୍ତଂ ତପସ୍ତପ୍ତଂ କୃତଂ ଚ ୟତ୍ ।
ଅସଦିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ପାର୍ଥ ନ ଚ ତତ୍ ପ୍ରେତ୍ୟ ନୋ ଇହ ॥୧୭-୨୮॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ଶ୍ରଦ୍ଧାତ୍ରୟବିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ସପ୍ତଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୭॥
ଅଷ୍ଟାଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ - ମୋକ୍ଷସଂନ୍ୟାସ ଯୋଗ
[ସମ୍ପାଦନା]ଅଥାଷ୍ଟାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ । ମୋକ୍ଷସଂନ୍ୟାସୟୋଗଃ
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ସଂନ୍ୟାସସ୍ୟ ମହାବାହୋ ତତ୍ତ୍ୱମିଚ୍ଛାମି ବେଦିତୁମ୍ ।
ତ୍ୟାଗସ୍ୟ ଚ ହୃଷୀକେଶ ପୃଥକ୍କେଶିନିଷୂଦନ ॥୧୮-୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ ।
କାମ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ନ୍ୟାସଂ ସଂନ୍ୟାସଂ କବୟୋ ବିଦୁଃ ।
ସର୍ୱକର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଂ ପ୍ରାହୁସ୍ତ୍ୟାଗଂ ବିଚକ୍ଷଣାଃ ॥୧୮-୨॥
ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ଦୋଷବଦିତ୍ୟେକେ କର୍ମ ପ୍ରାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ।
ୟଜ୍ଞଦାନତପଃକର୍ମ ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟମିତି ଚାପରେ ॥୧୮-୩॥
ନିଶ୍ଚୟଂ ଶୃଣୁ ମେ ତତ୍ର ତ୍ୟାଗେ ଭରତସତ୍ତମ ।
ତ୍ୟାଗୋ ହି ପୁରୁଷବ୍ୟାଘ୍ର ତ୍ରିବିଧଃ ସମ୍ପ୍ରକୀର୍ତ୍ତିତଃ ॥୧୮-୪॥
ୟଜ୍ଞଦାନତପଃକର୍ମ ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ କାର୍ୟମେବ ତତ୍ ।
ୟଜ୍ଞୋ ଦାନଂ ତପଶ୍ଚୈବ ପାବନାନି ମନୀଷିଣାମ୍ ॥୧୮-୫॥
ଏତାନ୍ୟପି ତୁ କର୍ମାଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲାନି ଚ ।
କର୍ତ୍ତବ୍ୟାନୀତି ମେ ପାର୍ଥ ନିଶ୍ଚିତଂ ମତମୁତ୍ତମମ୍ ॥୧୮-୬॥
ନିୟତସ୍ୟ ତୁ ସଂନ୍ୟାସଃ କର୍ମଣୋ ନୋପପଦ୍ୟତେ ।
ମୋହାତ୍ତସ୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗସ୍ତାମସଃ ପରିକୀର୍ତ୍ତିତଃ ॥୧୮-୭॥
ଦୁଃଖମିତ୍ୟେବ ୟତ୍କର୍ମ କାୟକ୍ଲେଶଭୟାତ୍ତ୍ୟଜେତ୍ ।
ସ କୃତ୍ୱା ରାଜସଂ ତ୍ୟାଗଂ ନୈବ ତ୍ୟାଗଫଲଂ ଲଭେତ୍ ॥୧୮-୮॥
କାର୍ୟମିତ୍ୟେବ ୟତ୍କର୍ମ ନିୟତଂ କ୍ରିୟତେଽର୍ଜୁନ ।
ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲଂ ଚୈବ ସ ତ୍ୟାଗଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକୋ ମତଃ ॥୧୮-୯॥
ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟ୍ୟକୁଶଲଂ କର୍ମ କୁଶଲେ ନାନୁଷଜ୍ଜତେ ।
ତ୍ୟାଗୀ ସତ୍ତ୍ୱସମାବିଷ୍ଟୋ ମେଧାବୀ ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ॥୧୮-୧୦॥
ନ ହି ଦେହଭୃତା ଶକ୍ୟଂ ତ୍ୟକ୍ତୁଂ କର୍ମାଣ୍ୟଶେଷତଃ ।
ୟସ୍ତୁ କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗୀ ସ ତ୍ୟାଗୀତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ॥୧୮-୧୧॥
ଅନିଷ୍ଟମିଷ୍ଟଂ ମିଶ୍ରଂ ଚ ତ୍ରିବିଧଂ କର୍ମଣଃ ଫଲମ୍ ।
ଭବତ୍ୟତ୍ୟାଗିନାଂ ପ୍ରେତ୍ୟ ନ ତୁ ସଂନ୍ୟାସିନାଂ କ୍ୱଚିତ୍ ॥୧୮-୧୨॥
ପଞ୍ଚୈତାନି ମହାବାହୋ କାରଣାନି ନିବୋଧ ମେ ।
ସାଙ୍ଖ୍ୟେ କୃତାନ୍ତେ ପ୍ରୋକ୍ତାନି ସିଦ୍ଧୟେ ସର୍ୱକର୍ମଣାମ୍ ॥୧୮-୧୩॥
ଅଧିଷ୍ଠାନଂ ତଥା କର୍ତା କରଣଂ ଚ ପୃଥଗ୍ୱିଧମ୍ ।
ବିବିଧାଶ୍ଚ ପୃଥକ୍ଚେଷ୍ଟା ଦୈବଂ ଚୈବାତ୍ର ପଞ୍ଚମମ୍ ॥୧୮-୧୪॥
ଶରୀରବାଙ୍ ମନୋଭିର୍ୟତ୍କର୍ମ ପ୍ରାରଭତେ ନରଃ ।
ନ୍ୟାୟ୍ୟଂ ବା ବିପରୀତଂ ବା ପଞ୍ଚୈତେ ତସ୍ୟ ହେତବଃ ॥୧୮-୧୫॥
ତତ୍ରୈବଂ ସତି କର୍ତାରମାତ୍ମାନଂ କେବଲଂ ତୁ ୟଃ ।
ପଶ୍ୟତ୍ୟକୃତବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାନ୍ନ ସ ପଶ୍ୟତି ଦୁର୍ମତିଃ ॥୧୮-୧୬॥
ୟସ୍ୟ ନାହଙ୍କୃତୋ ଭାବୋ ବୁଦ୍ଧିର୍ୟସ୍ୟ ନ ଲିପ୍ୟତେ ।
ହତ୍ୱାଽପି ସ ଇମାଁଲ୍ଲୋକାନ୍ନ ହନ୍ତି ନ ନିବଧ୍ୟତେ ॥୧୮-୧୭॥
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ପରିଜ୍ଞାତା ତ୍ରିବିଧା କର୍ମଚୋଦନା ।
କରଣଂ କର୍ମ କର୍ତେତି ତ୍ରିବିଧଃ କର୍ମସଙ୍ଗ୍ରହଃ ॥୧୮-୧୮॥
ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚ କର୍ତା ଚ ତ୍ରିଧୈବ ଗୁଣଭେଦତଃ ।
ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ ଗୁଣସଙ୍ଖ୍ୟାନେ ୟଥାବଚ୍ଛୃଣୁ ତାନ୍ୟପି ॥୧୮-୧୯॥
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ୟେନୈକଂ ଭାବମବ୍ୟୟମୀକ୍ଷତେ ।
ଅବିଭକ୍ତଂ ବିଭକ୍ତେଷୁ ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ବିଦ୍ଧି ସାତ୍ତ୍ୱିକମ୍ ॥୧୮-୨୦॥
ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ତୁ ୟଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ନାନାଭାବାନ୍ପୃଥଗ୍ୱିଧାନ୍ ।
ବେତ୍ତି ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ବିଦ୍ଧି ରାଜସମ୍ ॥୧୮-୨୧॥
ୟତ୍ତୁ କୃତ୍ସ୍ନବଦେକସ୍ମିନ୍କାର୍ୟେ ସକ୍ତମହୈତୁକମ୍ ।
ଅତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥବଦଲ୍ପଂ ଚ ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥୧୮-୨୨॥
ନିୟତଂ ସଙ୍ଗରହିତମରାଗଦ୍ୱେଷତଃ କୃତମ୍ ।
ଅଫଲପ୍ରେପ୍ସୁନା କର୍ମ ୟତ୍ତତ୍ସାତ୍ତ୍ୱିକମୁଚ୍ୟତେ ॥୧୮-୨୩॥
ୟତ୍ତୁ କାମେପ୍ସୁନା କର୍ମ ସାହଙ୍କାରେଣ ବା ପୁନଃ ।
କ୍ରିୟତେ ବହୁଲାୟାସଂ ତଦ୍ରାଜସମୁଦାହୃତମ୍ ॥୧୮-୨୪॥
ଅନୁବନ୍ଧଂ କ୍ଷୟଂ ହିଂସାମନପେକ୍ଷ୍ୟ ଚ ପୌରୁଷମ୍ ।
ମୋହାଦାରଭ୍ୟତେ କର୍ମ ୟତ୍ତତ୍ତାମସମୁଚ୍ୟତେ ॥୧୮-୨୫॥
ମୁକ୍ତସଙ୍ଗୋଽନହଂବାଦୀ ଧୃତ୍ୟୁତ୍ସାହସମନ୍ୱିତଃ ।
ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋର୍ନିର୍ୱିକାରଃ କର୍ତା ସାତ୍ତ୍ୱିକ ଉଚ୍ୟତେ ॥୧୮-୨୬॥
ରାଗୀ କର୍ମଫଲପ୍ରେପ୍ସୁର୍ଲୁବ୍ଧୋ ହିଂସାତ୍ମକୋଽଶୁଚିଃ ।
ହର୍ଷଶୋକାନ୍ୱିତଃ କର୍ତା ରାଜସଃ ପରିକୀର୍ତ୍ତିତଃ ॥୧୮-୨୭॥
ଅୟୁକ୍ତଃ ପ୍ରାକୃତଃ ସ୍ତବ୍ଧଃ ଶଠୋ ନୈଷ୍କୃତିକୋଽଲସଃ ।
ବିଷାଦୀ ଦୀର୍ଘସୂତ୍ରୀ ଚ କର୍ତା ତାମସ ଉଚ୍ୟତେ ॥୧୮-୨୮॥
ବୁଦ୍ଧେର୍ଭେଦଂ ଧୃତେଶ୍ଚୈବ ଗୁଣତସ୍ତ୍ରିବିଧଂ ଶୃଣୁ ।
ପ୍ରୋଚ୍ୟମାନମଶେଷେଣ ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ଧନଞ୍ଜୟ ॥୧୮-୨୯॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ନିବୃତ୍ତିଂ ଚ କାର୍ୟାକାର୍ୟେ ଭୟାଭୟେ ।
ବନ୍ଧଂ ମୋକ୍ଷଂ ଚ ୟା ବେତ୍ତି ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ॥୧୮-୩୦॥
ୟୟା ଧର୍ମମଧର୍ମଂ ଚ କାର୍ୟଂ ଚାକାର୍ୟମେବ ଚ ।
ଅୟଥାବତ୍ପ୍ରଜାନାତି ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ ରାଜସୀ ॥୧୮-୩୧॥
ଅଧର୍ମଂ ଧର୍ମମିତି ୟା ମନ୍ୟତେ ତମସାବୃତା ।
ସର୍ୱାର୍ଥାନ୍ୱିପରୀତାଂଶ୍ଚ ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ ତାମସୀ ॥୧୮-୩୨॥
ଧୃତ୍ୟା ୟୟା ଧାରୟତେ ମନଃପ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟାଃ ।
ୟୋଗେନାବ୍ୟଭିଚାରିଣ୍ୟା ଧୃତିଃ ସା ପାର୍ଥ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ॥୧୮-୩୩॥
ୟୟା ତୁ ଧର୍ମକାମାର୍ଥାନ୍ଧୃତ୍ୟା ଧାରୟତେଽର୍ଜୁନ ।
ପ୍ରସଙ୍ଗେନ ଫଲାକାଙ୍କ୍ଷୀ ଧୃତିଃ ସା ପାର୍ଥ ରାଜସୀ ॥୧୮-୩୪॥
ୟୟା ସ୍ୱପ୍ନଂ ଭୟଂ ଶୋକଂ ବିଷାଦଂ ମଦମେବ ଚ ।
ନ ବିମୁଞ୍ଚତି ଦୁର୍ମେଧା ଧୃତିଃ ସା ପାର୍ଥ ତାମସୀ ॥୧୮-୩୫॥
ସୁଖଂ ତ୍ୱିଦାନୀଂ ତ୍ରିବିଧଂ ଶୃଣୁ ମେ ଭରତର୍ଷଭ ।
ଅଭ୍ୟାସାଦ୍ରମତେ ୟତ୍ର ଦୁଃଖାନ୍ତଂ ଚ ନିଗଚ୍ଛତି ॥୧୮-୩୬॥
ୟତ୍ତଦଗ୍ରେ ବିଷମିବ ପରିଣାମେଽମୃତୋପମମ୍ ।
ତତ୍ସୁଖଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ପ୍ରୋକ୍ତମାତ୍ମବୁଦ୍ଧିପ୍ରସାଦଜମ୍ ॥୧୮-୩୭॥
ବିଷୟେନ୍ଦ୍ରିୟସଂୟୋଗାଦ୍ୟତ୍ତଦଗ୍ରେଽମୃତୋପମମ୍ ।
ପରିଣାମେ ବିଷମିବ ତତ୍ସୁଖଂ ରାଜସଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥୧୮-୩୮॥
ୟଦଗ୍ରେ ଚାନୁବନ୍ଧେ ଚ ସୁଖଂ ମୋହନମାତ୍ମନଃ ।
ନିଦ୍ରାଲସ୍ୟପ୍ରମାଦୋତ୍ଥଂ ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥୧୮-୩୯॥
ନ ତଦସ୍ତି ପୃଥିବ୍ୟାଂ ବା ଦିବି ଦେବେଷୁ ବା ପୁନଃ ।
ସତ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରକୃତିଜୈର୍ମୁକ୍ତଂ ୟଦେଭିଃ ସ୍ୟାତ୍ତ୍ରିଭିର୍ଗୁଣୈଃ ॥୧୮-୪୦॥
ବ୍ରାହ୍ମଣକ୍ଷତ୍ରିୟବିଶାଂ ଶୂଦ୍ରାଣାଂ ଚ ପରନ୍ତପ ।
କର୍ମାଣି ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବୈର୍ଗୁଣୈଃ ॥୧୮-୪୧॥
ଶମୋ ଦମସ୍ତପଃ ଶୌଚଂ କ୍ଷାନ୍ତିରାର୍ଜବମେବ ଚ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିଜ୍ଞାନମାସ୍ତିକ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥୧୮-୪୨॥
ଶୌର୍ୟଂ ତେଜୋ ଧୃତିର୍ଦାକ୍ଷ୍ୟଂ ୟୁଦ୍ଧେ ଚାପ୍ୟପଲାୟନମ୍ ।
ଦାନମୀଶ୍ୱରଭାବଶ୍ଚ କ୍ଷାତ୍ରଂ କର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥୧୮-୪୩॥
କୃଷିଗୌରକ୍ଷ୍ୟବାଣିଜ୍ୟଂ ବୈଶ୍ୟକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ।
ପରିଚର୍ୟାତ୍ମକଂ କର୍ମ ଶୂଦ୍ରସ୍ୟାପି ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥୧୮-୪୪॥
ସ୍ୱେ ସ୍ୱେ କର୍ମଣ୍ୟଭିରତଃ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ଲଭତେ ନରଃ ।
ସ୍ୱକର୍ମନିରତଃ ସିଦ୍ଧିଂ ୟଥା ବିନ୍ଦତି ତଚ୍ଛୃଣୁ ॥୧୮-୪୫॥
ୟତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିର୍ଭୂତାନାଂ ୟେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ।
ସ୍ୱକର୍ମଣା ତମଭ୍ୟର୍ଚ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଂ ବିନ୍ଦତି ମାନବଃ ॥୧୮-୪୬॥
ଶ୍ରେୟାନ୍ସ୍ୱଧର୍ମୋ ବିଗୁଣଃ ପରଧର୍ମାତ୍ସ୍ୱନୁଷ୍ଠିତାତ୍ ।
ସ୍ୱଭାବନିୟତଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍ ॥୧୮-୪୭॥
ସହଜଂ କର୍ମ କୌନ୍ତେୟ ସଦୋଷମପି ନ ତ୍ୟଜେତ୍ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭା ହି ଦୋଷେଣ ଧୂମେନାଗ୍ନିରିବାବୃତାଃ ॥୧୮-୪୮॥
ଅସକ୍ତବୁଦ୍ଧିଃ ସର୍ୱତ୍ର ଜିତାତ୍ମା ବିଗତସ୍ପୃହଃ ।
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସିଦ୍ଧିଂ ପରମାଂ ସଂନ୍ୟାସେନାଧିଗଚ୍ଛତି ॥୧୮-୪୯॥
ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତୋ ୟଥା ବ୍ରହ୍ମ ତଥାପ୍ନୋତି ନିବୋଧ ମେ ।
ସମାସେନୈବ କୌନ୍ତେୟ ନିଷ୍ଠା ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ୟା ପରା ॥୧୮-୫୦॥
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ବିଶୁଦ୍ଧୟା ୟୁକ୍ତୋ ଧୃତ୍ୟାତ୍ମାନଂ ନିୟମ୍ୟ ଚ ।
ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ୱିଷୟାଂସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ବ୍ୟୁଦସ୍ୟ ଚ ॥୧୮-୫୧॥
ବିବିକ୍ତସେବୀ ଲଘ୍ୱାଶୀ ୟତବାକ୍କାୟମାନସଃ ।
ଧ୍ୟାନୟୋଗପରୋ ନିତ୍ୟଂ ବୈରାଗ୍ୟଂ ସମୁପାଶ୍ରିତଃ ॥୧୮-୫୨॥
ଅହଙ୍କାରଂ ବଲଂ ଦର୍ପଂ କାମଂ କ୍ରୋଧଂ ପରିଗ୍ରହମ୍ ।
ବିମୁଚ୍ୟ ନିର୍ମମଃ ଶାନ୍ତୋ ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ କଲ୍ପତେ ॥୧୮-୫୩॥
ବ୍ରହ୍ମଭୂତଃ ପ୍ରସନ୍ନାତ୍ମା ନ ଶୋଚତି ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ।
ସମଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ମଦ୍ଭକ୍ତିଂ ଲଭତେ ପରାମ୍ ॥୧୮-୫୪॥
ଭକ୍ତ୍ୟା ମାମଭିଜାନାତି ୟାବାନ୍ୟଶ୍ଚାସ୍ମି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ତତୋ ମାଂ ତତ୍ତ୍ୱତୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିଶତେ ତଦନନ୍ତରମ୍ ॥୧୮-୫୫॥
ସର୍ୱକର୍ମାଣ୍ୟପି ସଦା କୁର୍ୱାଣୋ ମଦ୍ୱ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ।
ମତ୍ପ୍ରସାଦାଦବାପ୍ନୋତି ଶାଶ୍ୱତଂ ପଦମବ୍ୟୟମ୍ ॥୧୮-୫୬॥
ଚେତସା ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମୟି ସଂନ୍ୟସ୍ୟ ମତ୍ପରଃ ।
ବୁଦ୍ଧିୟୋଗମୁପାଶ୍ରିତ୍ୟ ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ସତତଂ ଭବ ॥୧୮-୫୭॥
ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ସର୍ୱଦୁର୍ଗାଣି ମତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ତରିଷ୍ୟସି ।
ଅଥ ଚେତ୍ତ୍ୱମହଙ୍କାରାନ୍ନ ଶ୍ରୋଷ୍ୟସି ବିନଙ୍କ୍ଷ୍ୟସି ॥୧୮-୫୮॥
ୟଦହଙ୍କାରମାଶ୍ରିତ୍ୟ ନ ୟୋତ୍ସ୍ୟ ଇତି ମନ୍ୟସେ ।
ମିଥ୍ୟୈଷ ବ୍ୟବସାୟସ୍ତେ ପ୍ରକୃତିସ୍ତ୍ୱାଂ ନିୟୋକ୍ଷ୍ୟତି ॥୧୮-୫୯॥
ସ୍ୱଭାବଜେନ କୌନ୍ତେୟ ନିବଦ୍ଧଃ ସ୍ୱେନ କର୍ମଣା ।
କର୍ତ୍ତୁଂ ନେଚ୍ଛସି ୟନ୍ମୋହାତ୍କରିଷ୍ୟସ୍ୟବଶୋଽପି ତତ୍ ॥୧୮-୬୦॥
ଈଶ୍ୱରଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ହୃଦ୍ଦେଶେଽର୍ଜୁନ ତିଷ୍ଠତି ।
ଭ୍ରାମୟନ୍ସର୍ୱଭୂତାନି ୟନ୍ତ୍ରାରୂଢାନି ମାୟୟା ॥୧୮-୬୧॥
ତମେବ ଶରଣଂ ଗଚ୍ଛ ସର୍ୱଭାବେନ ଭାରତ ।
ତତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ପରାଂ ଶାନ୍ତିଂ ସ୍ଥାନଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ଶାଶ୍ୱତମ୍ ॥୧୮-୬୨॥
ଇତି ତେ ଜ୍ଞାନମାଖ୍ୟାତଂ ଗୁହ୍ୟାଦ୍ଗୁହ୍ୟତରଂ ମୟା ।
ବିମୃଶ୍ୟୈତଦଶେଷେଣ ୟଥେଚ୍ଛସି ତଥା କୁରୁ ॥୧୮-୬୩॥
ସର୍ୱଗୁହ୍ୟତମଂ ଭୂୟଃ ଶୃଣୁ ମେ ପରମଂ ବଚଃ ।
ଇଷ୍ଟୋଽସି ମେ ଦୃଢମିତି ତତୋ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ତେ ହିତମ୍ ॥୧୮-୬୪॥
ମନ୍ମନା ଭବ ମଦ୍ଭକ୍ତୋ ମଦ୍ୟାଜୀ ମାଂ ନମସ୍କୁରୁ ।
ମାମେବୈଷ୍ୟସି ସତ୍ୟଂ ତେ ପ୍ରତିଜାନେ ପ୍ରିୟୋଽସି ମେ ॥୧୮-୬୫॥
ସର୍ୱଧର୍ମାନ୍ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ମାମେକଂ ଶରଣଂ ବ୍ରଜ ।
ଅହଂ ତ୍ୱା ସର୍ୱପାପେଭ୍ୟୋ ମୋକ୍ଷୟିଷ୍ୟାମି ମା ଶୁଚଃ ॥୧୮-୬୬॥
ଇଦଂ ତେ ନାତପସ୍କାୟ ନାଭକ୍ତାୟ କଦାଚନ ।
ନ ଚାଶୁଶ୍ରୂଷବେ ବାଚ୍ୟଂ ନ ଚ ମାଂ ୟୋଽଭ୍ୟସୂୟତି ॥୧୮-୬୭॥
ୟ ଇଦଂ ପରମଂ ଗୁହ୍ୟଂ ମଦ୍ଭକ୍ତେଷ୍ୱଭିଧାସ୍ୟତି ।
ଭକ୍ତିଂ ମୟି ପରାଂ କୃତ୍ୱା ମାମେବୈଷ୍ୟତ୍ୟସଂଶୟଃ ॥୧୮-୬୮॥
ନ ଚ ତସ୍ମାନ୍ମନୁଷ୍ୟେଷୁ କଶ୍ଚିନ୍ମେ ପ୍ରିୟକୃତ୍ତମଃ ।
ଭବିତା ନ ଚ ମେ ତସ୍ମାଦନ୍ୟଃ ପ୍ରିୟତରୋ ଭୁବି ॥୧୮-୬୯॥
ଅଧ୍ୟେଷ୍ୟତେ ଚ ୟ ଇମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସଂବାଦମାବୟୋଃ ।
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ ତେନାହମିଷ୍ଟଃ ସ୍ୟାମିତି ମେ ମତିଃ ॥୧୮-୭୦॥
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନନସୂୟଶ୍ଚ ଶୃଣୁୟାଦପି ୟୋ ନରଃ ।
ସୋଽପି ମୁକ୍ତଃ ଶୁଭାଁଲ୍ଲୋକାନ୍ପ୍ରାପ୍ନୁୟାତ୍ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍ ॥୧୮-୭୧॥
କଚ୍ଚିଦେତଚ୍ଛ୍ରୁତଂ ପାର୍ଥ ତ୍ୱୟୈକାଗ୍ରେଣ ଚେତସା ।
କଚ୍ଚିଦଜ୍ଞାନସମ୍ମୋହଃ ପ୍ରନଷ୍ଟସ୍ତେ ଧନଞ୍ଜୟ ॥୧୮-୭୨॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ନଷ୍ଟୋ ମୋହଃ ସ୍ମୃତିର୍ଲବ୍ଧା ତ୍ୱତ୍ପ୍ରସାଦାନ୍ମୟାଚ୍ୟୁତ ।
ସ୍ଥିତୋଽସ୍ମି ଗତସନ୍ଦେହଃ କରିଷ୍ୟେ ବଚନଂ ତବ ॥୧୮-୭୩॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ ।
ଇତ୍ୟହଂ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ପାର୍ଥସ୍ୟ ଚ ମହାତ୍ମନଃ ।
ସଂବାଦମିମମଶ୍ରୌଷମଦ୍ଭୁତଂ ରୋମହର୍ଷଣମ୍ ॥୧୮-୭୪॥
ବ୍ୟାସପ୍ରସାଦାଚ୍ଛ୍ରୁତବାନେତଦ୍ଗୁହ୍ୟମହଂ ପରମ୍ ।
ୟୋଗଂ ୟୋଗେଶ୍ୱରାତ୍ କୃଷ୍ଣାତ୍ସାକ୍ଷାତ୍କଥୟତଃ ସ୍ୱୟମ୍ ॥୧୮-୭୫॥
ରାଜନ୍ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂବାଦମିମମଦ୍ଭୁତମ୍ ।
କେଶବାର୍ଜୁନୟୋଃ ପୁଣ୍ୟଂ ହୃଷ୍ୟାମି ଚ ମୁହୁର୍ମୁହୁଃ ॥୧୮-୭୬॥
ତଚ୍ଚ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ରୂପମତ୍ୟଦ୍ଭୁତଂ ହରେଃ ।
ବିସ୍ମୟୋ ମେ ମହାନ୍ ରାଜନ୍ହୃଷ୍ୟାମି ଚ ପୁନଃ ପୁନଃ ॥୧୮-୭୭॥
ୟତ୍ର ୟୋଗେଶ୍ୱରଃ କୃଷ୍ଣୋ ୟତ୍ର ପାର୍ଥୋ ଧନୁର୍ଧରଃ ।
ତତ୍ର ଶ୍ରୀର୍ୱିଜୟୋ ଭୂତିର୍ଧ୍ରୁବା ନୀତିର୍ମତିର୍ମମ ॥୧୮-୭୮॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ
ମୋକ୍ଷସଂନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ ଅଷ୍ଟାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୮॥