ପାତଞ୍ଜଲୟୋଗସୂତ୍ରାଣି

॥ ମହର୍ଷି ପତଞ୍ଜଲି ପ୍ରଣୀତଂ ଯୋଗଦର୍ଶନମ୍ ॥

॥ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ॥ ସମାଧି-ପାଦଃ ॥

ଅଥ ଯୋଗାନୁଶାସନମ୍ ॥ ୧.୧॥
ଯୋଗଶ୍ଚିତ୍ତବୃତ୍ତିନିରୋଧଃ ॥ ୧.୨॥
ତଦା ଦ୍ରଷ୍ଟୁଃ ସ୍ୱରୂପେଽବସ୍ଥାନମ୍ ॥ ୧.୩॥
ବୃତ୍ତିସାରୂପ୍ୟମିତରତ୍ର ॥ ୧.୪॥
ବୃତ୍ତୟଃ ପଞ୍ଚତୟ୍ୟଃ କ୍ଲିଷ୍ଟାଽକ୍ଲିଷ୍ଟାଃ ॥ ୧.୫॥
ପ୍ରମାଣବିପର୍ୟଯବିକଲ୍ପନିଦ୍ରାସ୍ମୃତୟଃ ॥ ୧.୬॥
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁମାନାଗମାଃ ପ୍ରମାଣାନି ॥ ୧.୭॥
ବିପର୍ୟଯୋ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନମତଦ୍ରୂପପ୍ରତିଷ୍ଠମ୍ ॥ ୧.୮॥
ଶବ୍ଦଜ୍ଞାନାନୁପାତୀ ବସ୍ତୁଶୂନ୍ୟୋ ବିକଲ୍ପଃ ॥ ୧.୯॥
ଅଭାବପ୍ରତ୍ୟଯାଲମ୍ବନା ବୃତ୍ତିର୍ନିଦ୍ରା ॥ ୧.୧୦॥
ଅନୁଭୂତବିଷୟାସଂପ୍ରମୋଷଃ ସ୍ମୃତିଃ ॥ ୧.୧୧॥
ଅଭ୍ୟାସବୈରାଗ୍ୟାଭ୍ୟାଂ ତନ୍ନିରୋଧଃ ॥ ୧.୧୨॥
ତତ୍ର ସ୍ଥିତୌ ଯତ୍ନୋଽଭ୍ୟାସଃ ॥ ୧.୧୩॥
ସ ତୁ ଦୀର୍ଘକାଲନୈରନ୍ତର୍ୟସତ୍କାରାସେବିତୋ ଦୃଢଭୂମିଃ ॥ ୧.୧୪॥
ଦୃଷ୍ଟାନୁଶ୍ରବିକବିଷୟବିତୃଷ୍ଣସ୍ୟ ବଶୀକାରସଂଜ୍ଞା ବୈରାଗ୍ୟମ୍ ॥ ୧.୧୫॥
ତତ୍ପରଂ ପୁରୁଷଖ୍ୟାତେର୍ଗୁଣବୈତୃଷ୍ଣ୍ୟମ୍ ॥ ୧.୧୬॥
ବିତର୍କବିଚାରାନନ୍ଦାସ୍ମିତାରୂପାନୁଗମାତ୍ ସଂପ୍ରଜ୍ଞାତଃ ॥ ୧.୧୭॥
ବିରାମପ୍ରତ୍ୟଯାଭ୍ୟାସପୂର୍ୱଃ ସଂସ୍କାରଶେଷୋଽନ୍ୟଃ ॥ ୧.୧୮॥
ଭବପ୍ରତ୍ୟଯୋ ବିଦେହପ୍ରକୃତିଲୟାନାମ୍ ॥ ୧.୧୯॥
ଶ୍ରଦ୍ଧାବୀର୍ୟସ୍ମୃତିସମାଧିପ୍ରଜ୍ଞାପୂର୍ୱକ ଇତରେଷାମ୍ ॥ ୧.୨୦॥
ତୀବ୍ରସଂବେଗାନାମାସନ୍ନଃ ॥ ୧.୨୧॥
ମୃଦୁମଧ୍ୟାଧିମାତ୍ରତ୍ୱାତ୍ ତତୋଽପି ବିଶେଷଃ ॥ ୧.୨୨॥
ଈଶ୍ୱରପ୍ରଣିଧାନାଦ୍ୱା ॥ ୧.୨୩॥
କ୍ଲେଶକର୍ମବିପାକାଶୟୈରପରାମୃଷ୍ଟଃ ପୁରୁଷବିଶେଷ ଈଶ୍ୱରଃ ॥ ୧.୨୪॥
ତତ୍ର ନିରତିଶୟଂ ସାର୍ୱଜ୍ଞବୀଜମ୍ ॥ ୧.୨୫॥
ସ ପୂର୍ୱେଷାମପି ଗୁରୁଃ କାଲେନାନବଚ୍ଛେଦାତ୍ ॥ ୧.୨୬॥
ତସ୍ୟ ବାଚକଃ ପ୍ରଣବଃ ॥ ୧.୨୭॥
ତଜ୍ଜପସ୍ତଦର୍ଥଭାବନମ୍ ॥ ୧.୨୮॥
ତତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଚେତନାଧିଗମୋଽପ୍ୟନ୍ତରାୟାଭାବଶ୍ଚ ॥ ୧.୨୯॥
ବ୍ୟାଧିସ୍ତ୍ୟାନସଂଶୟପ୍ରମାଦାଲସ୍ୟାବିରତି-
ଭ୍ରାନ୍ତିଦର୍ଶନାଲବ୍ଧଭୂମିକତ୍ୱାନବସ୍ଥିତତ୍ୱାନି
ଚିତ୍ତବିକ୍ଷେପାସ୍ତେଽନ୍ତରାୟାଃ ॥ ୧.୩୦॥
ଦୁଃଖଦୌର୍ମନସ୍ୟାଙ୍ଗମେଜୟତ୍ୱଶ୍ୱାସପ୍ରଶ୍ୱାସା ବିକ୍ଷେପସହଭୁବଃ ॥ ୧.୩୧॥
ତତ୍ପ୍ରତିଷେଧାର୍ଥମେକତତ୍ତ୍ୱାଭ୍ୟାସଃ ॥ ୧.୩୨॥
ମୈତ୍ରୀକରୁଣାମୁଦିତୋପେକ୍ଷାଣାଂ ସୁଖଦୁଃଖପୁଣ୍ୟାପୁଣ୍ୟବିଷୟାଣାଂ
ଭାବନାତଶ୍ଚିତ୍ତପ୍ରସାଦନମ୍ ॥ ୧.୩୩॥
ପ୍ରଚ୍ଛର୍ଦନବିଧାରଣାଭ୍ୟାଂ ବା ପ୍ରାଣସ୍ୟ ॥ ୧.୩୪॥
ବିଷୟବତୀ ବା ପ୍ରବୃତ୍ତିରୁତ୍ପନ୍ନା ମନସଃ ସ୍ଥିତିନିବନ୍ଧିନୀ ॥ ୧.୩୫॥
ବିଶୋକା ବା ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତୀ ॥ ୧.୩୬॥
ବୀତରାଗବିଷୟଂ ବା ଚିତ୍ତମ୍ ॥ ୧.୩୭॥
ସ୍ୱପ୍ନନିଦ୍ରାଜ୍ଞାନାଲମ୍ବନଂ ବା ॥ ୧.୩୮॥
ଯଥାଭିମତଧ୍ୟାନାଦ୍ୱା ॥ ୧.୩୯॥
ପରମାଣୁ ପରମମହତ୍ତ୍ୱାନ୍ତୋଽସ୍ୟ ବଶୀକାରଃ ॥ ୧.୪୦॥
କ୍ଷୀଣବୃତ୍ତେରଭିଜାତସ୍ୟେବ ମଣେର୍ଗ୍ରହୀତୃଗ୍ରହଣଗ୍ରାହ୍ୟେଷୁ
ତତ୍ସ୍ଥତଦଞ୍ଜନତା ସମାପତ୍ତିଃ ॥ ୧.୪୧॥
ତତ୍ର ଶବ୍ଦାର୍ଥଜ୍ଞାନବିକଲ୍ପୈଃ ସଂକୀର୍ଣା ସବିତର୍କା ସମାପତ୍ତିଃ ॥ ୧.୪୨॥
ସ୍ମୃତିପରିଶୁଦ୍ଧୌ ସ୍ୱରୂପଶୂନ୍ୟେବାର୍ଥମାତ୍ରନିର୍ଭାସା ନିର୍ୱିତର୍କା ॥ ୧.୪୩॥
ଏତୟୈବ ସବିଚାରା ନିର୍ୱିଚାରା ଚ ସୂକ୍ଷ୍ମବିଷୟା ବ୍ୟାଖ୍ୟାତା ॥ ୧.୪୪॥
ସୂକ୍ଷ୍ମବିଷୟତ୍ୱଂ ଚାଲିଙ୍ଗପର୍ୟବସାନମ୍ ॥ ୧.୪୫॥
ତା ଏବ ସବୀଜଃ ସମାଧିଃ ॥ ୧.୪୬॥
ନିର୍ୱିଚାରବୈଶାରଦ୍ୟେଽଧ୍ୟାତ୍ମପ୍ରସାଦଃ ॥ ୧.୪୭॥
ଋତମ୍ଭରା ତତ୍ର ପ୍ରଜ୍ଞା ॥ ୧.୪୮॥
ଶ୍ରୁତାନୁମାନପ୍ରଜ୍ଞାଭ୍ୟାମନ୍ୟବିଷୟା ବିଶେଷାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ॥ ୧.୪୯॥
ତଜ୍ଜଃ ସଂସ୍କାରୋଽନ୍ୟସଂସ୍କାରପ୍ରତିବନ୍ଧୀ ॥ ୧.୫୦॥
ତସ୍ୟାପି ନିରୋଧେ ସର୍ୱନିରୋଧାନ୍ନିର୍ବୀଜଃ ସମାଧିଃ ॥ ୧.୫୧॥
॥ ଇତି ପତଞ୍ଜଲି-ବିରଚିତେ ଯୋଗ-ସୂତ୍ରେ ପ୍ରଥମଃ ସମାଧି-ପାଦଃ ॥

॥ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ॥ ସାଧନ-ପାଦଃ ॥

ତପଃସ୍ୱାଧ୍ୟାୟେଶ୍ୱରପ୍ରଣିଧାନାନି କ୍ରିୟାୟୋଗଃ ॥ ୨.୧॥
ସମାଧିଭାବନାର୍ଥଃ କ୍ଲେଶତନୂକରଣାର୍ଥଶ୍ଚ ॥ ୨.୨॥
ଅବିଦ୍ୟାସ୍ମିତାରାଗଦ୍ୱେଷାଭିନିବେଶାଃ କ୍ଲେଶାଃ ॥ ୨.୩॥
ଅବିଦ୍ୟା କ୍ଷେତ୍ରମୁତ୍ତରେଷାଂ ପ୍ରସୁପ୍ତତନୁବିଚ୍ଛିନ୍ନୋଦାରାଣାମ୍ ॥ ୨.୪॥
ଅନିତ୍ୟାଶୁଚିଦୁଃଖାନାତ୍ମସୁ ନିତ୍ୟଶୁଚିସୁଖାତ୍ମଖ୍ୟାତିରବିଦ୍ୟା ॥ ୨.୫॥
ଦୃଗ୍ଦର୍ଶନଶକ୍ତ୍ୟୋରେକାତ୍ମତେବାସ୍ମିତା ॥ ୨.୬॥
ସୁଖାନୁଶୟୀ ରାଗଃ ॥ ୨.୭॥
ଦୁଃଖାନୁଶୟୀ ଦ୍ୱେଷଃ ॥ ୨.୮॥
ସ୍ୱରସବାହୀ ବିଦୁଷୋଽପି ତଥାରୂଢୋଽଭିନିବେଶଃ ॥ ୨.୯॥
ତେ ପ୍ରତିପ୍ରସବହେୟାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମାଃ ॥ ୨.୧୦॥
ଧ୍ୟାନହେୟାସ୍ତଦ୍ୱୃତ୍ତୟଃ ॥ ୨.୧୧॥
କ୍ଲେଶମୂଲଃ କର୍ମାଶୟୋ ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟଜନ୍ମବେଦନୀୟଃ ॥ ୨.୧୨॥
ସତି ମୂଲେ ତଦ୍ୱିପାକୋ ଜାତ୍ୟାୟୁର୍ଭୋଗାଃ ॥ ୨.୧୩॥
ତେ ହ୍ଲାଦପରିତାପଫଲାଃ ପୁଣ୍ୟାପୁଣ୍ୟହେତୁତ୍ୱାତ୍ ॥ ୨.୧୪॥
ପରିଣାମତାପସଂସ୍କାରଦୁଃଖୈର୍ଗୁଣବୃତ୍ତିବିରୋଧାଚ୍ଚ ଦୁଃଖମେବ ସର୍ୱଂ ବିବେକିନଃ ॥ ୨.୧୫॥
ହେୟଂ ଦୁଃଖମନାଗତମ୍ ॥ ୨.୧୬॥
ଦ୍ରଷ୍ଟୃଦୃଶ୍ୟଯୋଃ ସଂୟୋଗୋ ହେୟହେତୁଃ ॥ ୨.୧୭॥
ପ୍ରକାଶକ୍ରିୟାସ୍ଥିତିଶୀଲଂ ଭୂତେନ୍ଦ୍ରିୟାତ୍ମକଂ
ଭୋଗାପବର୍ଗାର୍ଥଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ॥ ୨.୧୮॥
ବିଶେଷାବିଶେଷଲିଙ୍ଗମାତ୍ରାଲିଙ୍ଗାନି ଗୁଣପର୍ୱାଣି ॥ ୨.୧୯॥
ଦ୍ରଷ୍ଟା ଦୃଶିମାତ୍ରଃ ଶୁଦ୍ଧୋଽପି ପ୍ରତ୍ୟଯାନୁପଶ୍ୟଃ ॥ ୨.୨୦॥
ତଦର୍ଥ ଏବ ଦୃଶ୍ୟସ୍ୟାତ୍ମା ॥ ୨.୨୧॥
କୃତାର୍ଥଂ ପ୍ରତି ନଷ୍ଟମପ୍ୟନଷ୍ଟଂ ତଦନ୍ୟସାଧାରଣତ୍ୱାତ୍ ॥ ୨.୨୨॥
ସ୍ୱସ୍ୱାମିଶକ୍ତ୍ୟୋଃ ସ୍ୱରୂପୋପଲବ୍ଧିହେତୁଃ ସଂୟୋଗଃ ॥ ୨.୨୩॥
ତସ୍ୟ ହେତୁରବିଦ୍ୟା ॥ ୨.୨୪॥
ତଦଭାବାତ୍ ସଂୟୋଗାଭାବୋ ହାନଂ ତଦ୍ଦୃଶେଃ କୈବଲ୍ୟମ୍ ॥ ୨.୨୫॥
ବିବେକଖ୍ୟାତିରବିପ୍ଲବା ହାନୋପାୟଃ ॥ ୨.୨୬॥
ତସ୍ୟ ସପ୍ତଧା ପ୍ରାନ୍ତଭୂମିଃ ପ୍ରଜ୍ଞା ॥ ୨.୨୭॥
ଯୋଗାଙ୍ଗାନୁଷ୍ଠାନାଦଶୁଦ୍ଧିକ୍ଷୟେ ଜ୍ଞାନଦୀପ୍ତିରା ବିବେକଖ୍ୟାତେଃ ॥ ୨.୨୮॥
ଯମନିୟମାସନପ୍ରାଣାୟାମପ୍ରତ୍ୟାହାରଧାରଣାଧ୍ୟାନସମାଧୟୋଽଷ୍ଟାବଙ୍ଗାନି ॥ ୨.୨୯॥
ଅହିଂସାସତ୍ୟାସ୍ତେୟବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟାପରିଗ୍ରହା ଯମାଃ ॥ ୨.୩୦॥
ଜାତିଦେଶକାଲସମୟାନବଚ୍ଛିନ୍ନାଃ ସାର୍ୱଭୌମା ମହାବ୍ରତମ୍ ॥ ୨.୩୧॥
ଶୌଚସଂତୋଷତପଃସ୍ୱାଧ୍ୟାୟେଶ୍ୱରପ୍ରଣିଧାନାନି ନିୟମାଃ ॥ ୨.୩୨॥
ବିତର୍କବାଧନେ ପ୍ରତିପକ୍ଷଭାବନମ୍ ॥ ୨.୩୩॥
ବିତର୍କା ହିଂସାଦୟଃ କୃତକାରିତାନୁମୋଦିତା ଲୋଭକ୍ରୋଧମୋହପୂର୍ୱକା
ମୃଦୁମଧ୍ୟାଧିମାତ୍ରା ଦୁଃଖାଜ୍ଞାନାନନ୍ତଫଲା ଇତି ପ୍ରତିପକ୍ଷଭାବନମ୍ ॥ ୨.୩୪॥
ଅହିଂସାପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାଂ ତତ୍ସନ୍ନିଧୌ ବୈରତ୍ୟାଗଃ ॥ ୨.୩୫॥
ସତ୍ୟପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାଂ କ୍ରିୟାଫଲାଶ୍ରୟତ୍ୱମ୍ ॥ ୨.୩୬॥
ଅସ୍ତେୟପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାଂ ସର୍ୱରତ୍ନୋପସ୍ଥାନମ୍ ॥ ୨.୩୭॥
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାଂ ବୀର୍ୟଲାଭଃ ॥ ୨.୩୮॥
ଅପରିଗ୍ରହସ୍ଥୈର୍ୟେ ଜନ୍ମକଥଂତାସମ୍ବୋଧଃ ॥ ୨.୩୯॥
ଶୌଚାତ୍ ସ୍ୱାଙ୍ଗଜୁଗୁପ୍ସା ପରୈରସଂସର୍ଗଃ ॥ ୨.୪୦॥
ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିସୌମନସ୍ୟୈକାଗ୍ର୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଜୟାତ୍ମଦର୍ଶନ-ଯୋଗ୍ୟତ୍ୱାନି ଚ ॥ ୨.୪୧॥
ସଂତୋଷାଦନୁତ୍ତମସୁଖଲାଭଃ ॥ ୨.୪୨॥
କାୟେନ୍ଦ୍ରିୟସିଦ୍ଧିରଶୁଦ୍ଧିକ୍ଷୟାତ୍ ତପସଃ ॥ ୨.୪୩॥
ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟାଦ୍ ଇଷ୍ଟଦେବତାସଂପ୍ରୟୋଗଃ ॥ ୨.୪୪॥
ସମାଧିସିଦ୍ଧିରୀଶ୍ୱରପ୍ରଣିଧାନାତ୍ ॥ ୨.୪୫॥
ସ୍ଥିରସୁଖମ୍ ଆସନମ୍ ॥ ୨.୪୬॥
ପ୍ରୟତ୍ନଶୈଥିଲ୍ୟାନନ୍ତସମାପତ୍ତିଭ୍ୟାମ୍ ॥ ୨.୪୭॥
ତତୋ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାନଭିଘାତଃ ॥ ୨.୪୮॥
ତସ୍ମିନ୍ସତି ଶ୍ୱାସପ୍ରଶ୍ୱାସୟୋର୍ଗତିବିଚ୍ଛେଦଃ ପ୍ରାଣାୟାମଃ ॥ ୨.୪୯॥
ବାହ୍ୟାଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ତମ୍ଭବୃତ୍ତିର୍ଦେଶକାଲସଂଖ୍ୟାଭିଃ ପରିଦୃଷ୍ଟୋ ଦୀର୍ଘସୂକ୍ଷ୍ମଃ ॥ ୨.୫୦॥
ବାହ୍ୟାଭ୍ୟନ୍ତରବିଷୟାକ୍ଷେପୀ ଚତୁର୍ଥଃ ॥ ୨.୫୧॥
ତତଃ କ୍ଷୀୟତେ ପ୍ରକାଶାବରଣମ୍ ॥ ୨.୫୨॥
ଧାରଣାସୁ ଚ ଯୋଗ୍ୟତା ମନସଃ ॥ ୨.୫୩॥
ସ୍ୱବିଷୟାସଂପ୍ରୟୋଗେ ଚିତ୍ତସ୍ୱରୂପାନୁକାର ଇବେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ପ୍ରତ୍ୟାହାରଃ ॥ ୨.୫୪॥
ତତଃ ପରମା ବଶ୍ୟତେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମ୍ ॥ ୨.୫୫॥
॥ ଇତି ପତଞ୍ଜଲି-ବିରଚିତେ ଯୋଗ-ସୂତ୍ରେ ଦ୍ୱିତୀୟଃ ସାଧନ-ପାଦଃ ॥

॥ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ॥ ବିଭୂତି-ପାଦଃ ॥

ଦେଶବନ୍ଧଶ୍ଚିତ୍ତସ୍ୟ ଧାରଣା ॥ ୩.୧॥
ତତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟଯୈକତାନତା ଧ୍ୟାନମ୍ ॥ ୩.୨॥
ତଦେବାର୍ଥମାତ୍ରନିର୍ଭାସଂ ସ୍ୱରୂପଶୂନ୍ୟମିବ ସମାଧିଃ ॥ ୩.୩॥
ତ୍ରୟମେକତ୍ର ସଂୟମଃ ॥ ୩.୪॥
ତଜ୍ଜୟାତ୍ପ୍ରଜ୍ଞାଲୋକଃ ॥ ୩.୫॥
ତସ୍ୟ ଭୂମିଷୁ ବିନିୟୋଗଃ ॥ ୩.୬॥
ତ୍ରୟମନ୍ତରଙ୍ଗଂ ପୂର୍ୱେଭ୍ୟଃ ॥ ୩.୭॥
ତଦପି ବହିରଙ୍ଗଂ ନିର୍ବୀଜସ୍ୟ ॥ ୩.୮॥
ବ୍ୟୁତ୍ଥାନନିରୋଧସଂସ୍କାରୟୋରଭିଭବପ୍ରାଦୁର୍ଭାବୌ
ନିରୋଧକ୍ଷଣଚିତ୍ତାନ୍ୱୟୋ ନିରୋଧପରିଣାମଃ ॥ ୩.୯॥
ତସ୍ୟ ପ୍ରଶାନ୍ତବାହିତା ସଂସ୍କାରାତ୍ ॥ ୩.୧୦॥
ସର୍ୱାର୍ଥତୈକାଗ୍ରତୟୋଃ କ୍ଷୟୋଦୟୌ ଚିତ୍ତସ୍ୟ ସମାଧିପରିଣାମଃ ॥ ୩.୧୧॥
ତତଃ ପୁନଃ ଶାନ୍ତୋଦିତୌ ତୁଲ୍ୟପ୍ରତ୍ୟଯୌ ଚିତ୍ତସ୍ୟୈକାଗ୍ରତାପରିଣାମଃ ॥ ୩.୧୨॥
ଏତେନ ଭୂତେନ୍ଦ୍ରିୟେଷୁ ଧର୍ମଲକ୍ଷଣାବସ୍ଥାପରିଣାମା ବ୍ୟାଖ୍ୟାତାଃ ॥ ୩.୧୩॥
ଶାନ୍ତୋଦିତାବ୍ୟପଦେଶ୍ୟଧର୍ମାନୁପାତୀ ଧର୍ମୀ ॥ ୩.୧୪॥
କ୍ରମାନ୍ୟତ୍ୱଂ ପରିଣାମାନ୍ୟତ୍ୱେ ହେତୁଃ ॥ ୩.୧୫॥
ପରିଣାମତ୍ରୟସଂୟମାଦ୍ ଅତୀତାନାଗତଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୧୬॥
ଶବ୍ଦାର୍ଥପ୍ରତ୍ୟଯାନାମିତରେତରାଧ୍ୟାସାତ୍
ସଙ୍କରସ୍ତତ୍ପ୍ରବିଭାଗସଂୟମାତ୍ସର୍ୱଭୂତରୁତଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୧୭॥
ସଂସ୍କାରସାକ୍ଷାତ୍କରଣାତ୍ପୂର୍ୱଜାତିଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୧୮॥
ପ୍ରତ୍ୟଯସ୍ୟ ପରଚିତ୍ତଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୧୯॥
ନ ଚ ତତ୍ସାଲମ୍ବନଂ ତସ୍ୟାବିଷୟୀଭୂତତ୍ୱାତ୍ ॥ ୩.୨୦॥
କାୟରୂପସଂୟମାତ୍ତଦ୍ଗ୍ରାହ୍ୟଶକ୍ତିସ୍ତମ୍ଭେ
ଚକ୍ଷୁଃପ୍ରକାଶାସଂପ୍ରୟୋଗେଽନ୍ତର୍ଧାନମ୍ ॥ ୩.୨୧॥
ସୋପକ୍ରମଂ ନିରୁପକ୍ରମଂ ଚ କର୍ମ ତତ୍ସଂୟମାଦପରାନ୍ତଜ୍ଞାନମରିଷ୍ଟେଭ୍ୟୋ ବା ॥ ୩.୨୨॥
ମୈତ୍ର୍ୟାଦିଷୁ ବଲାନି ॥ ୩.୨୩॥
ବଲେଷୁ ହସ୍ତିବଲାଦୀନି ॥ ୩.୨୪॥
ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟାଲୋକନ୍ୟାସାତ୍ସୂକ୍ଷ୍ମବ୍ୟବହିତବିପ୍ରକୃଷ୍ଟଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୨୫॥
ଭୁବନଜ୍ଞାନଂ ସୂର୍ୟେ ସଂୟମାତ୍ ॥ ୩.୨୬॥
ଚନ୍ଦ୍ରେ ତାରାବ୍ୟୂହଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୨୭॥
ଧ୍ରୁବେ ତଦ୍ଗତିଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୨୮॥
ନାଭିଚକ୍ରେ କାୟବ୍ୟୂହଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୨୯॥
କଣ୍ଠକୂପେ କ୍ଷୁତ୍ପିପାସାନିବୃତ୍ତିଃ ॥ ୩.୩୦॥
କୂର୍ମନାଡ୍ୟାଂ ସ୍ଥୈର୍ୟମ୍ ॥ ୩.୩୧॥
ମୂର୍ଧଜ୍ୟୋତିଷି ସିଦ୍ଧଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୩.୩୨॥
ପ୍ରାତିଭାଦ୍ୱା ସର୍ୱମ୍ ॥ ୩.୩୩॥
ହୃଦୟେ ଚିତ୍ତସଂବିତ୍ ॥ ୩.୩୪॥
ସତ୍ତ୍ୱପୁରୁଷୟୋରତ୍ୟନ୍ତାସଂକୀର୍ଣୟୋଃ ପ୍ରତ୍ୟଯାବିଶେଷୋ ଭୋଗଃ ପରାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ସ୍ୱାର୍ଥସଂୟମାତ୍ପୁରୁଷଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୩୫॥
ତତଃ ପ୍ରାତିଭଶ୍ରାବଣବେଦନାଦର୍ଶାସ୍ୱାଦବାର୍ତା ଜାୟନ୍ତେ ॥ ୩.୩୬॥
ତେ ସମାଧାବୁପସର୍ଗା ବ୍ୟୁତ୍ଥାନେ ସିଦ୍ଧୟଃ ॥ ୩.୩୭॥
ବନ୍ଧକାରଣଶୈଥିଲ୍ୟାତ୍ପ୍ରଚାରସଂବେଦନାଚ୍ଚ ଚିତ୍ତସ୍ୟ ପରଶରୀରାବେଶଃ ॥ ୩.୩୮॥
ଉଦାନଜୟାଜ୍ଜଲପଙ୍କକଣ୍ଟକାଦିଷ୍ୱସଙ୍ଗ ଉତ୍କ୍ରାନ୍ତିଶ୍ଚ ॥ ୩.୩୯॥
ସମାନଜୟାଜ୍ଜ୍ୱଲନମ୍ ॥ ୩.୪୦॥
ଶ୍ରୋତ୍ରାକାଶୟୋଃ ସମ୍ବନ୍ଧସଂୟମାଦ୍ଦିବ୍ୟଂ ଶ୍ରୋତ୍ରମ୍ ॥ ୩.୪୧॥
କାୟାକାଶୟୋଃ ସମ୍ବନ୍ଧସଂୟମାଲ୍ଲଘୁତୂଲ-ସମାପତ୍ତେଶ୍ଚାକାଶଗମନମ୍ ॥ ୩.୪୨॥
ବହିରକଲ୍ପିତା ବୃତ୍ତିର୍ମହାବିଦେହା ତତଃ ପ୍ରକାଶାବରଣକ୍ଷୟଃ ॥ ୩.୪୩॥
ସ୍ଥୂଲସ୍ୱରୂପସୂକ୍ଷ୍ମାନ୍ୱୟାର୍ଥବତ୍ତ୍ୱସଂୟମାଦ୍ଭୂତଜୟଃ ॥ ୩.୪୪॥
ତତୋଽଣିମାଦିପ୍ରାଦୁର୍ଭାବଃ କାୟସମ୍ପତ୍ତଦ୍ଧର୍ମାନଭିଘାତଶ୍ଚ ॥ ୩.୪୫॥
ରୂପଲାବଣ୍ୟବଲବଜ୍ରସଂହନନତ୍ୱାନି କାୟସମ୍ପତ୍ ॥ ୩.୪୬॥
ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପାସ୍ମିତାନ୍ୱୟାର୍ଥବତ୍ତ୍ୱସଂୟମାଦିନ୍ଦ୍ରିୟଜୟଃ ॥ ୩.୪୭॥
ତତୋ ମନୋଜବିତ୍ୱଂ ବିକରଣଭାବଃ ପ୍ରଧାନଜୟଶ୍ଚ ॥ ୩.୪୮॥
ସତ୍ତ୍ୱପୁରୁଷାନ୍ୟତାଖ୍ୟାତିମାତ୍ରସ୍ୟ ସର୍ୱଭାବାଧିଷ୍ଠାତୃତ୍ୱଂ ସର୍ୱଜ୍ଞାତୃତ୍ୱଂ ଚ ॥ ୩.୪୯॥
ତଦ୍ୱୈରାଗ୍ୟାଦପି ଦୋଷବୀଜକ୍ଷୟେ କୈବଲ୍ୟମ୍ ॥ ୩.୫୦॥
ସ୍ଥାନ୍ୟୁପନିମନ୍ତ୍ରଣେ ସଙ୍ଗସ୍ମୟାକରଣଂ ପୁନରନିଷ୍ଟପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍ ॥ ୩.୫୧॥
କ୍ଷଣତତ୍କ୍ରମୟୋଃ ସଂୟମାଦ୍ୱିବେକଜଂ ଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୫୨॥
ଜାତିଲକ୍ଷଣଦେଶୈରନ୍ୟତାନବଚ୍ଛେଦାତ୍ ତୁଲ୍ୟଯୋସ୍ତତଃ ପ୍ରତିପତ୍ତିଃ ॥ ୩.୫୩॥
ତାରକଂ ସର୍ୱବିଷୟଂ ସର୍ୱଥାବିଷୟମ୍ ଅକ୍ରମଂ ଚେତି ବିବେକଜଂ ଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ୩.୫୪॥
ସତ୍ତ୍ୱପୁରୁଷୟୋଃ ଶୁଦ୍ଧିସାମ୍ୟେ କୈବଲ୍ୟମିତି ॥ ୩.୫୫॥
॥ ଇତି ପତଞ୍ଜଲି-ବିରଚିତେ ଯୋଗ-ସୂତ୍ରେ ତୃତୀୟୋ ବିଭୂତି-ପାଦଃ ॥

॥ ଚତୁର୍ଥୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥ ॥ କୈବଲ୍ୟ-ପାଦଃ ॥

ଜନ୍ମୌଷଧିମନ୍ତ୍ରତପଃସମାଧିଜାଃ ସିଦ୍ଧୟଃ ॥ ୪.୧॥
ଜାତ୍ୟନ୍ତରପରିଣାମଃ ପ୍ରକୃତ୍ୟାପୂରାତ୍ ॥ ୪.୨॥
ନିମିତ୍ତମପ୍ରୟୋଜକଂ ପ୍ରକୃତୀନାଂ ବରଣଭେଦସ୍ତୁ ତତଃ କ୍ଷେତ୍ରିକବତ୍ ॥ ୪.୩॥
ନିର୍ମାଣଚିତ୍ତାନ୍ୟସ୍ମିତାମାତ୍ରାତ୍ ॥ ୪.୪॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଭେଦେ ପ୍ରୟୋଜକଂ ଚିତ୍ତମେକମନେକେଷାମ୍ ॥ ୪.୫॥
ତତ୍ର ଧ୍ୟାନଜମନାଶୟମ୍ ॥ ୪.୬॥
କର୍ମାଶୁକ୍ଲାକୃଷ୍ଣଂ ଯୋଗିନସ୍ତ୍ରିବିଧମିତରେଷାମ୍ ॥ ୪.୭॥
ତତସ୍ତଦ୍ୱିପାକାନୁଗୁଣାନାମେବାଭିବ୍ୟକ୍ତିର୍ୱାସନାନାମ୍ ॥ ୪.୮॥
ଜାତିଦେଶକାଲବ୍ୟବହିତାନାମପ୍ୟାନନ୍ତର୍ୟଂ ସ୍ମୃତିସଂସ୍କାରୟୋରେକରୂପତ୍ୱାତ୍ ॥ ୪.୯॥
ତାସାମନାଦିତ୍ୱଂ ଚାଶିଷୋ ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ॥ ୪.୧୦॥
ହେତୁଫଲାଶ୍ରୟାଲମ୍ବନୈଃ ସଂଗୃହୀତତ୍ୱାଦେଷାମଭାବେ ତଦଭାବଃ ॥ ୪.୧୧॥
ଅତୀତାନାଗତଂ ସ୍ୱରୂପତୋଽସ୍ତ୍ୟଧ୍ୱଭେଦାଦ୍ଧର୍ମାଣାମ୍ ॥ ୪.୧୨॥
ତେ ବ୍ୟକ୍ତସୂକ୍ଷ୍ମା ଗୁଣାତ୍ମାନଃ ॥ ୪.୧୩॥
ପରିଣାମୈକତ୍ୱାଦ୍ୱସ୍ତୁତତ୍ତ୍ୱମ୍ ॥ ୪.୧୪॥
ବସ୍ତୁସାମ୍ୟେ ଚିତ୍ତଭେଦାତ୍ତୟୋର୍ୱିଭକ୍ତଃ ପନ୍ଥାଃ ॥ ୪.୧୫॥
ନ ଚୈକଚିତ୍ତତନ୍ତ୍ରଂ ବସ୍ତୁ ତଦପ୍ରମାଣକଂ ତଦା କିଂ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ୪.୧୬॥
ତଦୁପରାଗାପେକ୍ଷିତ୍ୱାଚ୍ଚିତ୍ତସ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଜ୍ଞାତାଜ୍ଞାତମ୍ ॥ ୪.୧୭॥
ସଦା ଜ୍ଞାତାଶ୍ଚିତ୍ତବୃତ୍ତୟସ୍ତତ୍ପ୍ରଭୋଃ ପୁରୁଷସ୍ୟାପରିଣାମିତ୍ୱାତ୍ ॥ ୪.୧୮॥
ନ ତତ୍ସ୍ୱାଭାସଂ ଦୃଶ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ॥ ୪.୧୯॥
ଏକସମୟେ ଚୋଭୟାନବଧାରଣମ୍ ॥ ୪.୨୦॥
ଚିତ୍ତାନ୍ତରଦୃଶ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିବୁଦ୍ଧେରତିପ୍ରସଙ୍ଗଃ ସ୍ମୃତିସଙ୍କରଶ୍ଚ ॥ ୪.୨୧॥
ଚିତେରପ୍ରତିସଂକ୍ରମାୟାସ୍ତଦାକାରାପତ୍ତୌ ସ୍ୱବୁଦ୍ଧିସଂବେଦନମ୍ ॥ ୪.୨୨॥
ଦ୍ରଷ୍ଟୃଦୃଶ୍ୟୋପରକ୍ତଂ ଚିତ୍ତଂ ସର୍ୱାର୍ଥମ୍ ॥ ୪.୨୩॥
ତଦସଂଖ୍ୟେୟବାସନାଭିଶ୍ଚିତ୍ରମପି ପରାର୍ଥଂ ସଂହତ୍ୟକାରିତ୍ୱାତ୍ ॥ ୪.୨୪॥
ବିଶେଷଦର୍ଶିନ ଆତ୍ମଭାବଭାବନାବିନିବୃତ୍ତିଃ ॥ ୪.୨୫॥
ତଦା ବିବେକନିମ୍ନଂ କୈବଲ୍ୟପ୍ରାଗ୍ଭାରଂ ଚିତ୍ତମ୍ ॥ ୪.୨୬॥
ତଚ୍ଛିଦ୍ରେଷୁ ପ୍ରତ୍ୟଯାନ୍ତରାଣି ସଂସ୍କାରେଭ୍ୟଃ ॥ ୪.୨୭॥
ହାନମେଷାଂ କ୍ଲେଶବଦୁକ୍ତମ୍ ॥ ୪.୨୮॥
ପ୍ରସଂଖ୍ୟାନେଽପ୍ୟକୁସୀଦସ୍ୟ ସର୍ୱଥା ବିବେକଖ୍ୟାତେର୍ଧର୍ମମେଘଃ ସମାଧିଃ ॥ ୪.୨୯॥
ତତଃ କ୍ଲେଶକର୍ମନିବୃତ୍ତିଃ ॥ ୪.୩୦॥
ତଦା ସର୍ୱାବରଣମଲାପେତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନସ୍ୟାନନ୍ତ୍ୟାଜ୍ଜ୍ଞେୟମଲ୍ପମ୍ ॥ ୪.୩୧॥
ତତଃ କୃତାର୍ଥାନାଂ ପରିଣାମକ୍ରମସମାପ୍ତିର୍ଗୁଣାନାମ୍ ॥ ୪.୩୨॥
କ୍ଷଣପ୍ରତିୟୋଗୀ ପରିଣାମାପରାନ୍ତନିର୍ଗ୍ରାହ୍ୟଃ କ୍ରମଃ ॥ ୪.୩୩॥
ପୁରୁଷାର୍ଥଶୂନ୍ୟାନାଂ ଗୁଣାନାଂ ପ୍ରତିପ୍ରସବଃ କୈବଲ୍ୟଂ ସ୍ୱରୂପପ୍ରତିଷ୍ଠା ବା ଚିତିଶକ୍ତିରିତି ॥ ୪.୩୪॥

॥ ଇତି ପତଞ୍ଜଲି-ବିରଚିତେ ଯୋଗ-ସୂତ୍ରେ ଚତୁର୍ଥଃ କୈବଲ୍ୟ-ପାଦଃ ॥
॥ ଇତି ଶ୍ରୀ ପାତଞ୍ଜଲ-ଯୋଗ-ସୂତ୍ରାଣି ॥