ପରଲୋକଗତ ଦାଶରଥି କବିଚନ୍ଦ୍ର

                ଉତ୍କଳାକାଶରୁ ଗୋଟିଏ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳନକ୍ଷତ୍ର ଅସ୍ତମିତ ହୋଇଅଛି । ପଣ୍ଡିତ ଦାଶରଥି କବିଚନ୍ଦ୍ର ମାନବଲୀଳା ସମ୍ବରଣ କରିଅଛନ୍ତି । ଏହାଙ୍କ ପରି ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ଓଡ଼ିଶାରେ ନାହାନ୍ତି, ଏହା ମୁଁ କହୁନାହିଁ, ମାତ୍ର ଏହାଙ୍କର ଯେଉଁ ଅସାଧାରଣ ଶକ୍ତି ଥିଲା ସେଥିର ଉଦାହାରଣ ଓଡ଼ିଶାରେ ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ । ସଂସ୍କୃତ କବିତା ରଚନା ବିଷୟରେ ସମଗ୍ର ଉକ୍ରଳରେ କେବଳ ୨ ଜଣ ପ୍ରକୃତ କ୍ଷମତାପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ଦେଖାଯାନ୍ତି । ପ୍ରଥମ ତିଗିରିୟା ନିବାସୀ ଭୁବନି ବଡ଼ପଣ୍ଡା, ଦ୍ୱିତୀୟ ବାଣପୁର ନିବାସୀ ଦାଶରଥି କବିଚନ୍ଦ୍ର । ପ୍ରଥମୋକ୍ତ ମହାତ୍ମା ଗୁଣଗ୍ରାହୀ ସାହିତ୍ୟ ରସିକ ବାମଡା ମହାରାଜ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ସୁଢ଼ଳଦେବଙ୍କର ଆଶ୍ରୟରେ ଦିନ ଯାପନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଦାଶରଥି ଖଲ୍ଲିକୋଟରେ ବହୁକାଳ ଅବସ୍ଥାନାନନ୍ତର ଓଡ଼ିଶା, ଗଡ଼ଜାତ, ବଙ୍ଗ, ବିହାର, ରିମା, ଦରଭଙ୍ଗା ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଭ୍ରମଣ ପୂର୍ବକ ବାନରୀପ୍ରାୟ ବାଗ୍ଦେବୀଙ୍କୁ ନର୍ତ୍ତନ କରାଇ କଥଞ୍ଚିତ୍ ଜୀବିକା ଅର୍ଜନ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରାୟ ୭-୮ଦିନ ହେଲା ଉକ୍ତ ମହାତ୍ମା କାଳଗର୍ଭରେ ଲୀନ ହେଲେ ।

 

                ଦାଶରଥିଙ୍କର କେମନ୍ତ  ଅସାଧାରଣ ଶକ୍ତି ଥିଲା, ତାହା ଯେଉଁମାନେ ଚାକ୍ଷୁଷ କରିନାହାନ୍ତି କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନାଦ୍ୱାରା ତାହା ସେମାନଙ୍କର ବୋଧଗମ୍ୟ ହେବନାହିଁ । ଦାଶରଥି ଜଣେ ଅଷ୍ଟାବଧାନୀ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ । ତାହାଙ୍କର ଅଲୌକିକ ଅଷ୍ଟାବଧାନୀ କାର୍ଯ୍ୟ ପୁରୀ ଏବଂ କଟକରେ ଅନେକ ଭଦ୍ରଲୋକ ଦେଖିଥିବେ । ମାତ୍ର ଯେଉଁମାନେ ସଂସ୍କୃତ ଜାଣନ୍ତି ଏବଂ ସଂସ୍କୃତ କବିତାର ରସାସ୍ୱାଦନରେ ପଟୁ କେବଳ ସେହିମାନେ ଦାଶରଥିଙ୍କର ଉପସ୍ଥିତ କବିତା ଶକ୍ତିର ପ୍ରସର ଅନୁଭବ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେଉଥିଲେ । ପୂଜ୍ୟପାଦ ଭୁବନି ବଡ଼ପଣ୍ଡାଙ୍କୁ ମୁଁ ଦେଖିନାହିଁ, ମାତ୍ର ତାହାଙ୍କର ସୁଯୋଗ୍ୟ ପୁତ୍ରଙ୍କଠାରୁ ତାହାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ ପ୍ରତିଭାର ଯେଉଁ ପରିଚୟ ପାଇଅଛି ତାହା ଅତି ବିସ୍ମୟକର । ଦାଶରଥି, ପଣ୍ଡିତ ମହୋଦୟଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଏକ ତୁଳାଦଣ୍ଡରେ ତୁଳିତ ହେବାର ଅନୁପଯୁକ୍ତ ନଥିଲେ ।

                ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ପନ୍ଦର ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ମୁଁ ପୁରୀରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲି । ସେହି ସମୟରେ ଦାଶରଥିଙ୍କ ସହିତ ମୋର ପ୍ରଥମ ସାକ୍ଷାତ । ନୈୟାୟିକ ପ୍ରବର ପଣ୍ଡିତ ହରିହର ଦାସ ଦାଶରଥିଙ୍କୁ ମୋହ ସଙ୍ଗେ ପରିଚୟ କରାଇଦେଇ ତାହାଙ୍କର ପ୍ରତିଭାର ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରଶଂସା କଲେ । ଦାଶରଥି ପାଦପୂରଣ ଅଭିପ୍ରାୟରେ ମୋତେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନ କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ମୁଁ ଯେଉଁ ପ୍ରଶ୍ନ କଲି ସେ ଅବଲୀଳାକ୍ରମେ ସେଥିରେ ସନ୍ତୋଷଜନକ ଉତ୍ତର ଦେଲେ । ପାଦପୂରଣରେ ତାହାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ କୌଶଳ ଦେଖି ମୁଁ ଚମକ୍ରୃତ ହେଲି । କଥା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ତାହାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ବଙ୍ଗଳା କବିତାର ଭାବ ଗ୍ରହଣ କରି ସଂସ୍କୃତ କବିତା ରଚନା କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲି । କବିଚନ୍ଦ୍ର ସେହିକ୍ଷଣି କହିଲେ -

                                ନମାମଂ ରାମଂ ମଣିମୌଳି ମଣ୍ଡନା

                                ସଙ୍ଗୀ ସମୋଦା ନରମୁଣ୍ଡମାଳିନୀ

                                ଯଥା ପ୍ରଭାତେ ଲତିକା ପ୍ରସୂନ ଭୂତ୍

                                ବସନ୍ତବାତଂ ହିମବିନ୍ଦୁଶାଳିନୀ ।

                ଶ୍ରୋତାମାନେ ଆନନ୍ଦରେ ଗଦ୍ଗଦ୍ ହୋଇ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନ କରିବାକୁ ମୋତେ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ମୁଁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବଙ୍ଗୀୟ କବିତା ପଢ଼ି ସେଥିର ଭାବ ତାହାଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ଦେଇ ଶାର୍ଦ୍ଧୂଳବିକ୍ରୀଡ଼ିତ ଛନ୍ଦରେ କବିତା ରଚନା କରିବାକୁ କହିଲି ।

                                ""ରାଜକାର୍ଯ୍ୟ ସାଧି ଯଥା ବିରାମ ମନ୍ଦିରେ

                                ରାଜେନ୍ଦ୍ର ରାଖେନ ଦେବ ଖୁଲି ସଯତନେ

                                କିରୀଟ, ରାଖିଲି ଖୁଲି ଅସ୍ତାଚଳ ଚୂଡ଼େ

                                ଦିନଦେବ ଦିନାନ୍ତେ ଦିନରତନ ତମୋହାମିହିରେ ।

 

                ଦାଶରଥି ପ୍ରାୟ ୨-୩ ମିନିଟ୍ ମଧ୍ୟରେ କବିତା ରଚନା କରିଦେଲେ । ସମଗ୍ର କବିତା ମୋହୋର ମନେନାହି । ଯେତିକି ମନେଅଛି ତାହା ଏହି -

                                ନିତ୍ୟୋ ଦୀପ୍ତି ନିରସ୍ର ବିଶ୍ୱ ତମସଂ ଚଣ୍ଡାଂଶୁମୁଷ୍ଣୀବତ୍

                                ଅସ୍ତକ୍ଷ୍ମାଧର ମସ୍ତକୋ ପରିବିଧୌତ୍ରୁଟ୍ୟାଧିପୋବାସର

                                ଆନନେ୍ଦାଦୟ ଭୋଷିତ ପ୍ରକୃତିକ

                                ........ ନାଗ ଦନ୍ତାନ୍ତରେ

                                .........................

                                .............. ଯଦ୍ୱତ ଦରି ଜୃମ୍ଭତେ ।

                ଏହି ପ୍ରଥମ ସାକ୍ଷାତରେ ଦାଶରଥି ଏହିପରି ଆଠଦଶୋଟି କବିତା ରଚନା କରି ସମବେତ ସମସ୍ତ ଶ୍ରୋତାଙ୍କୁ ଚମକ୍ରୃତ ଏବଂ ମୋହିତ କରାଇଥିଲେ । ଏହି ସମୟରୁ ତାହାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମୋହର ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁତା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ତାହାଙ୍କ ସହିତ ଯେତେଥର ସାକ୍ଷାତ ହୋଇଅଛି, ତାହାଙ୍କର ଅମୃତନିସ୍ୟନ୍ଦିନୀ ସରସ୍ୱତୀ ମୋହୋର କର୍ଣ୍ଣ ପବିତ୍ର କରିଅଛି । ଅଳ୍ପଦିନ ତଳେ ସେ କଟକକୁ ଆସିଥିଲେ । କଥା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ରୂପବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ସ୍ୱରଚିତ କେତେଗୁଡ଼ିଏ କବିତା ମୋତେ ଶୁଣାଇ ଉକ୍ତ ବିଷୟକ ଉକ୍ରୃଷ୍ଟତମ ପ୍ରାଚୀନ କବିତା ଯାହାକି ମୋ ପଢ଼ିବାରେ ଆସିଅଛି ଆବୃତ୍ତି କରିବାକୁ ମୋତେ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ମୁଁ ନିମ୍ନଲିଖିତ କବିତା କହିଲି -

                                ପରିପାଣ୍ଡୁ ଦୁର୍ବଳ କପୋଳ ସୁନ୍ଦରଂ

                                ଦଧତୀ ବିଲୋଳ କବରୀକ ମାନଙ୍କ

                                କରୁଣସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତିରଥବା ଶରୀରିଣୀ

                                ବିରହବ୍ୟଥେବ ବନମେତି ଜାନକୀ ।।

                ଏହି କବିତା ଶୁଣିବା ମାତ୍ରକେ କବିଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଗଣ୍ଡସ୍ଥଳ ଆନନ୍ଦାଶ୍ରୁରେ ଅଭିଷିକ୍ତ ହେଲା । ଗଦ୍ଗଦ୍ ହୋଇ କହିଲେ, ""ଧନ୍ୟ କ୍ଷମତା! ଆହା! ଏ ଶ୍ଳୋକ ଯେ ଲେଖିଛି ସଂସାର ସମ୍ପଦ ତାକୁ କେତେ? ଆଜ ମୋର ସୁପ୍ରଭାତ । - ଏହା କହି ଆନନ୍ଦରେ ବିହ୍ୱଳ ହୋଇ ପ୍ରାୟ ୭-୮ ଥର ସେହି ଶ୍ଳୋକ ପଢ଼ିଲେ ଏବଂ ଉତ୍ତର ରାମଚରିତ ଗ୍ରନ୍ଥ କିଣିବା ସକାଶେ ନିରତିଶୟ ବ୍ୟଗ୍ରତା ପ୍ରକାଶ କଲେ । ଦାଶରଥିଙ୍କର ରୁଚି କେମନ୍ତ ଉନ୍ନତ ଓ ମାର୍ଜିତ ଥିଲା ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ପାଠକେ ଏହି ସାମାନ୍ୟ ଘଟଣାରୁ ତାହା ବୁଝିପାରିବେ ।

                ବଡ଼ ଦୁଃଖର କଥା ଯେ, ଶେଷାବସ୍ଥାରେ ଦାଶରଥିଙ୍କୁ ଅର୍ଥାଭାବ ଜନିତ କଷ୍ଟ ଭୋଗ କରିବାକୁ ହେଲା । "ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୋଷୋ ଗୁଣରାଶିନାଶୀ' - ଦାଶରଥି ଏହି ପ୍ରବାଦର ସଜୀବ ଉଦାହରଣ ପ୍ରାୟ ଇତସ୍ତତଃ ବିଚରଣ କରୁଥିଲେ । ତାହାଙ୍କର ଦର୍ପଣବତ୍ ନିର୍ମଳ ପ୍ରତିଭା କ୍ରମଶଃ ନିଶ୍ୱାସାନ୍ଧ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଦାରୁଣ ଅନ୍ନଚିନ୍ତା ସବୁବେଳେ ତାହାଙ୍କୁ ଆକୁଳ କଲା । କୌଣସି ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ଗ୍ରାହକଙ୍କର ଆଶ୍ରୟ ଲାଭକରି ସ୍ୱକୀୟ ନୈସର୍ଗିକ ପ୍ରବୃତ୍ତି ଚରିତାର୍ଥ କରିବେ ଏବଂ କାବ୍ୟାଦି ରଚନା କରି ଉକ୍ରଳ ସାହିତ୍ୟ ସଂସାରରେ କୀର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରିବେ ଏହି ଇଚ୍ଛା ସର୍ବଦା ତାହାଙ୍କ ମନରେ ଜାଗରୂକ ଥିଲା । ମାତ୍ର ତାହାଙ୍କର ଏହି ସାଧୁଇଚ୍ଛା ଫଳବତୀ ହେଲାନାହିଁ । ପ୍ରତିଭାଶାଳୀ ଦାଶରଥିଙ୍କର ପରିଣାମ ଅରଣ୍ୟକୁସୁମର ପରିଣାମ ପରି ଶୋଚନୀୟ ହେଲା ।

 

                ଦାଶରଥି ନିତାନ୍ତ ଆଡ଼ମ୍ବରଶୂନ୍ୟ ଥିଲେ; ଅଥଚ ବିନୟାଚ୍ଛନ୍ନ ସାଧୁଗର୍ବ ତାହାଙ୍କଠାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଥିଲା । ଦିନେ ସେ ନିତାନ୍ତ ନିଃସମ୍ବଳ ହୋଇ ମୋହ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । କଥା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମୁଁ ତାହାଙ୍କୁ କୌଣସି ଧନୀ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଲି । ଦାଶରଥି କହିଲେ, ""ସହସ୍ର କଷ୍ଟ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେପରି ଲୋକର ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ମୋହର ପ୍ରବୃତ୍ତି ହୁଏନାହିଁ, ଅଗ୍ରାହକ ବଦାନ୍ୟଠାରୁ ଗ୍ରାହକ ମିତଦାତା ଭଲ । - ଏହା କହି ସେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କବିତାଟି ପାଠକଲେ -

                                କ୍ଷୁତ୍ କ୍ଷାମୋଽପି ଜରାକୃଶୋଽପି

                                                 ଶିଥିଳପ୍ରାଣୋଽପି କଷ୍ଟାଂଦଶା

                                ମାପନ୍ନୋଽପି ବିପନ୍ନ ଦିଧିତିରପି

                                                   ପ୍ରାଣେଷୁ ଶ୍ୱେତସ୍ୱପି

                                ମତେ ଚ ଭ୍ର କଠୋର କୁମ୍ଭମିଶିତ

                                                   ଗ୍ରାସେକ ବଦ୍ଧସ୍ପୃହଃ

                                କିଂ ଜୀର୍ଣ୍ଣତୃଣମତ୍ତି ମନମହତାମଗ୍ରେସରଃ କେଶରୀ ।।

 

(କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟଙ୍କ ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧଟି "ସଂସ୍କାରକ' ପତ୍ରିକାର ତା ୩୦.୧.୧୮୮୬ ରିଖ ସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା)