କେନ୍ଦ୍ର କରି କୌଣସି ଅଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇନଥାଏ କିମ୍ବା ଦ୍ୱିତୀୟ ଦେବତା ପରି ଇଏ କୌଣସି ଅବତାର ଗ୍ରହଣ କରିବା କିମ୍ବା ଏହାଙ୍କୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଧର୍ମ ସଂପ୍ରଦାୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ବର୍ଣ୍ଣିତ ନଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହାଙ୍କଠାରେ ମାନବ ସମାଜର ସର୍ବୋତ୍ତମ ସାଂସ୍କୃତିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ନିହିତ ଥାଏ । ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ମାନବ ରୂପରେ ସଂସାର ମଧ୍ୟରେ ବଞ୍ଚି ରହିବାକୁ ହେଲେ କି ପ୍ରକାର କର୍ତ୍ତବ୍ୟନିଷ୍ଠ ଓ ଆଚାର ବିଚାରଧାରା ଗ୍ରହଣ କରିବା ଉଚିତ, ସେ ସବୁର ଆଦର୍ଶ ଚିନ୍ତା ଏହାଙ୍କଠାରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହାଙ୍କୁ ‘ସାଂସ୍କୃତିକ ଦେବତା’ କୁହାଯାଏ । ଉତ୍କଳର ଜଗନ୍ନାଥ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଦେବତା, ଯାହାଙ୍କ ସହିତ ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓତପ୍ରୋତ ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ । ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଆଉ ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି, ଅନ୍ୟତ୍ର ପୂଜିତ ଦେବତାଙ୍କ ନାମ ସହିତ ସେହି ଦେଶର ଧର୍ମ ବା ସଂସ୍କୃତି ଜଡ଼ିତ ଥିବା ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଉତ୍କଳର ଧର୍ମ କହିଲେ 'ଜଗନ୍ନାଥ ଧର୍ମ', ସଂସ୍କୃତି କହିଲେ 'ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି', ଇତିହାସ କହିଲେ 'ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଇତିହାସ' । ଜଗନ୍ନାଥ ହିଁ ଉତ୍କଳବାସୀଙ୍କ ଧର୍ମ ଓ ବିଶ୍ୱାସର ପ୍ରାଣକେନ୍ଦ୍ର (୬୯) ।
Since the time of inception of Jagannath worship and over the past many centuries, there have been diverse currents and cross currents moulding the concepts and religious outlook of the people. Attempts have been made by scholars to trace the origin of Jagannath to... Buddhist, Jain, Sabar, Vedic or Brahmanical sources. Visit of great teachers like Sankaracharya, Ramanuja and Chitanya are land-marks in the history of evolution of the religious spirit of people of the land. In course of time the various creed and ideologies merged into a composite religion which absorbed and assimilated the essence of all religions. This religion is Jagannath Dharma or an eternal symbol of a cultural assimilation (90) ।
ସମୟକ୍ରମେ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମମତ ଓ ବିଚାରଧାରାର ବିଲୟ ନ ଘଟି ଏକ ମିଶ୍ରଧର୍ମରେ ପରିଣତ ହେଲା, ଯାହାକି ସବୁ ଧର୍ମର ସାରତତ୍ତ୍ୱକୁ ବିଶୋଷିତ କରି ସମୀକରଣ ବା ନିଜସ୍ୱୀକରଣ କରିଦେଲା । ଏହି ‘ମିଶ୍ରଧର୍ମ' ହିଁ ଜଗନ୍ନାଥ ଧର୍ମ- ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସମୀକରଣର ଶାଶ୍ୱତ ପ୍ରତୀକ ।
୬୯, କୃଷ୍ଟି ଓ ଦୃଷ୍ଟି- ଡକ୍ଟର ବେଣୀମାଧବ ପାଢ଼ୀ । ୭୦. Report of the Sri Jagannath Temple Administration Improvement Committee
(Published in 1980)
