ଆମ ଦେବଦେବୀ/ଶିବ
ଏକ ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ଯେ ଆମର ମୋଟ ଦେବଦେବୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ୩୩ କୋଟି । କିନ୍ତୁ ଏହି ୩୩ କୋଟି ଦେବଦେବୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତିନିଜଣ ଦେବତା ମୁଖ୍ୟ । ସେହି ତିନି ଦେବତା ହେଉଛନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ଣୁ ଓ ଶିବ । ବ୍ରହ୍ମା ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା, ବିଷ୍ଣୁ ପାଳନ କର୍ତ୍ତା ଓ ଶିବ ସଂହାର କର୍ତ୍ତା । ଏଣୁ ବ୍ରହ୍ମା-ବିଷ୍ଣୁ-ମହେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ସୃଷ୍ଟି-ସ୍ଥିତି-ପ୍ରଳୟର ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।
ଶିବଙ୍କ ଜନ୍ମ ସମ୍ପର୍କରେ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ବହୁ କାହାଣୀ ରହିଛି । ତେବେ ଗୋଟିଏ କଥା ପ୍ରାୟ ସବୁ କାହାଣୀରେ ସମାନ ଯେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନାଭିରୁ ବ୍ରହ୍ମା ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଭ୍ରୂଲତାର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁରୁ ଶିବ ଜାତ ହୋଇଥିଲେ ।
ଅନ୍ୟ ସବୁ ଦେବତାଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଶିବଙ୍କର ରୂପ ଓ ଗୁଣର ବିଶେଷତ୍ୱ ରହିଛି । ସେଥିରୁ କେତୋଟି ହେଉଛି, ସେ ବାଘଛାଲ ଉପରେ ବସି ଥାଆନ୍ତି ଓ ବାଘଛାଲ ପିନ୍ଧି ଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଗଳା, ହାତ, ବାହୁ ଓ ଅଣ୍ଟା ଆଦିରେ ସାପମାନେ ଅଳଙ୍କାର ପରି ରହିଥାଆନ୍ତି । ବୃଷଭ ତାଙ୍କର ବାହନ । ତାଙ୍କର କେଶ ଲମ୍ବା ଓ ମଥାର କେଶରେ ପଞ୍ଚମୀ ତିଥିର ଜହ୍ନ ଶୋଭା ପାଉଥାଏ । ପବିତ୍ର ଗଙ୍ଗାନଦୀର ଜଳଧାରା ସେଥିରୁ ଝରିଡ଼ୁଥାଏ । ସେ ହାତରେ ତ୍ରିଶୂଳ ଧରିଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଗଳାରେ ନରମୁଣ୍ଡ ମାଳ ଶୋଭା ପାଉଥାଏ ଏବଂ ସେ ସାରା ଦେହରେ ଭସ୍ମ ବୋଳି ହୋଇଥାଆନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏସବୁ ବ୍ୟତୀତ ଶିବଙ୍କର ଆଉ କେତୋଟି ବିଶେଷତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ସେଥିରୁ ଗୋଟିଏ ହେଉଛି, ତାଙ୍କର କପାଳରେ ଥିବା ତୃତୀୟ ନେତ୍ର । ଶିବଙ୍କର ଏହି ତୃତୀୟ ନେତ୍ରଟି କିପରି ସୃଷ୍ଟି ହେଲା, ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ପୁରାଣରେ ଥିବା କାହାଣୀ ଖୁବ୍ କୌତୂହଳ ଉଦ୍ଧୀପକ । ପାର୍ବତୀ ହେଉଛନ୍ତି ଶିବଙ୍କର ପତ୍ନୀ । ଥରେ ସେ ମଜାରେ ଶିବଙ୍କର ଦୁଇ ଆଖି ବୁଜି ଧରିଲେ । ଶିବଙ୍କ ଆଖି ବୁଜି ହୋଇଯିବାରୁ ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀରେ ଅନ୍ଧକାର ଛାଇଗଲା । ଚାରିଆଡେ଼ ହାହାକାର ପଡ଼ିଗଲା । ସମସ୍ତେ ଭୟଭୀତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ସମସ୍ତେ ଭାବିଲେ, ଚରାଚର ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟି ଏଇଠି ଧ୍ୱଂସ ପାଇଯିବ । ମାତ୍ର ସେତିକିବେଳେ ଏକ ଅଦ୍ଭୁତ ଘଟଣା ଘଟିଲା । ଶିବଙ୍କର କପାଳରୁ ଆକସ୍ମିକ ଭାବରେ ଏକ ଆଲୋକରେଖା ବାହାରିଲା । ତାହା ଥିଲା ତାଙ୍କ ତୃତୀୟ ନେତ୍ରର ଜ୍ୟୋତି । ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀକୁ ଆକସ୍ମିକ ବିପତ୍ତିରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ସେହି ତୃତୀୟ ନେତ୍ରର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ।
ଶିବଙ୍କର ଏହି ତୃତୀୟ ନେତ୍ରର ଶକ୍ତି ଅତି ଅଦ୍ଭୁତ । ତାହାର ଜ୍ୟୋତି ଏତେ ତୀବ୍ର ଯେ, ତାହା କ୍ଷଣକେ ସବୁକିଛି ପୋଡିଜାଳି ଭସ୍ମ କରିଦେଇପାରେ । ଥରେ ଶିବ ତପସ୍ୟା କରୁଥିବା ବେଳେ କାମଦେବ ତାଙ୍କର ତପସ୍ୟା ଭଙ୍ଗ କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଶିବଙ୍କର ଏହି ତୃତୀୟ ନେତ୍ରର ଜ୍ୟୋତି ତାଙ୍କୁ ଜାଳି ପୋଡି ପାଉଁଶ କରି
ଶିବଙ୍କର ଏହି ତୃତୀୟ ନେତ୍ର ପାଇଁ ହିଁ ଶିବଙ୍କର ନାଆଁ ତ୍ରିଲୋଚନ ବା ତ୍ର୍ୟମ୍ବକ ।
ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଶିବଙ୍କର ବିବିଧ ରୂପର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି । ସେହି ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁସାରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଶିବଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ଗଢ଼ା ଯାଇଛି । ସେହିସବୁ ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କରେ ଶିବଙ୍କ ମସ୍ତକରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ଗଙ୍ଗା, ହସ୍ତରେ ତ୍ରିଶୂଳ ଓ ରୁଦ୍ରାକ୍ଷମାଳା ଏବଂ ବେକ, ବାହୁ ଓ ହାତରେ ସର୍ପ ଆଦି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଆଉ କେତେକ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଶିବ ଦେହସାରା ଭସ୍ମ ବୋଳି ହୋଇ, ବାହନ ନନ୍ଦୀ ଉପରେ ବସିଥିବା ଦେଖାଯାଏ । ନନ୍ଦୀ ଏକ ବୃଷଭ । ତାହାର ଦେହର ରଙ୍ଗ ଶୁଭ୍ର । ଆଖି ନରମ ଓ ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର । ସେ ଧର୍ମରାଜଙ୍କର ପ୍ରତୀକ ବୋଲି ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି ।
ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣରେ ଲେଖାଅଛି, ଥରେ ଧର୍ମଙ୍କ ମନରେ ଇଚ୍ଛା ହେଲା, ସେ ଦେବାଧିଦେବ ଶିବଙ୍କର ବାହନ ହେବେ । ସେଥିପାଇଁ ସେ ଦୀର୍ଘକାଳ ତପସ୍ୟା କଲେ । ଶେଷରେ ଶିବ ତାଙ୍କ ତପସ୍ୟାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ନିଜର ବାହନ ରୂପେ ସ୍ୱୀକାର କଲେ । ମାତ୍ର ସ୍ୱୟଂ ଧର୍ମ ତ ବାହନ ହୋଇପାରିବେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ଏକ ବୃଷଭରେ ପରିଣତ ହେଲେ । ଏହି ବୃଷଭ ହିଁ ନନ୍ଦୀ । ଏଣୁ ବୃଷଭଙ୍କୁ ଶିବଙ୍କର ବାହନ ଓ ଧର୍ମଙ୍କର ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ପୂଜା କରାଯାଏ ।
ଶିବଙ୍କର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାଆଁ ହେଲା ରୁଦ୍ର । ଶିବଙ୍କର ଏହି ରୁଦ୍ର ନାମ ପଛରେ ଏକ ସୁନ୍ଦର କାହାଣୀ ଅଛି । ସେହି କାହାଣୀରେ କୁହାଯାଇଛି, ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ କଳ୍ପ ବା ସୃଷ୍ଟିର ଆରମ୍ଭ ହେଲା, ସେତେବେଳେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନାଭିଦ୍ମରୁ ବ୍ରହ୍ମା ଜନ୍ମହେଲେ । ତା’ ପରେ ସେ ଚାହିଁଲେ, ସୃଷ୍ଟି ସର୍ଜନା ପାଇଁ ଆଉଜଣେ ଦେବତା ସୃଷ୍ଟି ହୁଅନ୍ତୁ । ତେଣୁ ସେ ଧ୍ୟାନରେ ବସିଲେ । ସେହି ଧ୍ୟାନ କରିବା ଅବସ୍ଥାରେ ତାଙ୍କ କୋଳରେ ଗୋଟିଏ ନୀଳ ବର୍ଣ୍ଣର ଶିଶୁୁପୁତ୍ର ଦେଖାଦେଲା । ସେହି ଶିଶୁ ଖୁବ୍ ଜୋରରେ ପାଟିକରି କାନ୍ଦୁଥିଲା । ବ୍ରହ୍ମା ତାକୁ ତା’ର କାନ୍ଦର କାରଣ ପଚାରିବାରୁ ସେ କହିଲା, ମୁଁ କିଏ? ମୋ’ ନାଆଁ କ’ଣ? ତା'ପରେ ବ୍ରହ୍ମା ତାଙ୍କୁ କହିଲେ, ମା’ ରୁଦ- ଅର୍ଥାତ୍ କାନ୍ଦ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସେହି ଶିଶୁର କାନ୍ଦ ବନ୍ଦ ହେଲା ନାହିଁ । ଫଳରେ ବ୍ରହ୍ମା ତାକୁ କହିଲେ, ତୁମ ନାଆଁ ‘ରୁଦ୍ର’ । ତଥାପି ତାହାର କାନ୍ଦ ବନ୍ଦ ହେଲା ନାହିଁ । ଏଣୁ ସେ ଯେତେଥର କାନ୍ଦିଲା, ବ୍ରହ୍ମା ତାକୁ ସେତେଥର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ନୂଆ ନାଆଁ ଦେଲେ । ଉଲ୍ଳେଖ ଅଛି ଯେ, ରୁଦ୍ର ନାଆଁ ପାଇବା ପରେ ବି ଶିଶୁଟି ସାତଥର କାନ୍ଦିଥିଲା । ତେଣୁ ବ୍ରହ୍ମା ତାକୁ ଆଉ ସାତଟି ନାଆଁ ଦେଇଥିଲେ । ସେହି ସାତ ନାଆଁ ହେଉଛି, ଭବ, ସର୍ବ, ଈଶାନ, ପଶୁପତି, ଭୀମ, ଉଗ୍ର ଓ ମହାଦେବ ।
ବାରମ୍ବାର କାନ୍ଦିବାରୁ ବ୍ରହ୍ମା, ଶିବଙ୍କୁ ଏଗାରଟି ନାଆଁ ଦେଇଥିଲେ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କେତେକ ପୁରାଣରେ ଲେଖାଅଛି । ସେହି ଏଗାରଟି ନାଆଁ ଅନୁସାରେ ଶିବ ଏକାଦଶ ରୁଦ୍ର ଭାବରେ ପରିଚିତ । କେବଳ ଏହି ଗୋଟିଏ ନୁହେଁ, ଶିବଙ୍କର ଜନ୍ମ ଓ ନାମ ସମ୍ପର୍କରେ ଆହୁରି ବହୁ କାହାଣୀ ରହିଛି । ଗୋଟିଏ କାହାଣୀରେ, ଶିବ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ କ୍ରୋଧରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବାର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ସେଥିରେ କୁହାଯାଇଛି, ବ୍ରହ୍ମା ଯେତେବେଳେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନାଭିଦ୍ମରୁ ପ୍ରକଟ ହେଲେ, ସେତେବେଳେ ମଧୁ ଓ କୈଟଭ ନାମରେ ଦୁଇଜଣ ଅସୁର ତାଙ୍କୁ ମାରିପକାଇବା ପାଇଁ ଧାଇଁ ଆସିଲେ । ତେଣୁ ବ୍ରହ୍ମା ଖୁବ୍ ରାଗିଗଲେ । ଫଳରେ ତାଙ୍କ କ୍ରୋଧରୁ ଶିବ ଜନ୍ମ ହେଲେ । ସେହି ଶିବ ରୁଦ୍ର ବା ଶୂଳପାଣି ନାମରେ ପରିଚିତ ।
ଶିବଙ୍କର ପରିବାର ଖୁବ୍ ବିରାଟ । ଶିବ ମହାମେରୁ ପର୍ବତର ଶିଖରରେ ରହନ୍ତି । ସେଠାରେ ନଅଟି ନଗ୍ର ଅଛି । ସେହି ନଅ ନଗ୍ର ମଧ୍ୟରୁ ଶିବଙ୍କର ଯେଉଁ ନଗ୍ରଟି, ତାହାର ନାଆଁ ଯଶୋବତୀ । ସେହି ଯଶୋବତୀ ପୁରରେ ଶିବ ଓ ତାଙ୍କର ପରିବାର ରହନ୍ତି । ଶିବଙ୍କର ପରିବାର କହିଲେ, ଦୁଇ ପତ୍ନୀ- ଗଙ୍ଗା ଓ ପାର୍ବତୀ । ଶିବଙ୍କର ଦୁଇ ପୁତ୍ର ଗଣେଶ ଓ କାର୍ତ୍ତିକ ।
ଗଣେଶଙ୍କର ସିଦ୍ଧି ଓ ବୁଦ୍ଧି ନାମରେ ଦୁଇ ପତ୍ନୀ ଏବଂ କ୍ଷେମ ଓ ଲୋଭ ନାମରେ ଦୁଇ ପୁତ୍ର । ତାଙ୍କର ବାହନ ମୂଷିକ । କାର୍ତ୍ତିକଙ୍କର ପତ୍ନୀ ଦେବସେନା ଓ ବାହନ ମୟୂର । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ବିଜୟା ଆଦି ଅନେକ ସଖୀ, ଏକାଦଶ ରୁଦ୍ର, ରୁଦ୍ରାଣୀ, ଚଉଷଠୀ ଯୋଗିନୀ, ମାତୃକା ଓ ଭୈରବ ଆଦି ବହୁ ସହଚର ଓ ସହଚରୀ ଅଛନ୍ତି । ପାର୍ବତୀଙ୍କର ବାହନ ସିଂହ ଓ ଶିବଙ୍କର ବାହନ ଧର୍ମାବତାର ନନ୍ଦୀ । ଏ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ମିଶାଇ ଶିବଙ୍କର ଏକ ବିରାଟ ପରିବାର ।
ଶିବ ଅନେକ ଅବତାର ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ବୋଲି ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି । ତେବେ ସେହି ଅବତାରଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ଣ୍ଣାବତାର ନୁହେଁ, ଅଂଶାବତାର । ସେହି ଅଂଶାବତାର ଗୁଡ଼ିକ ଭିତରୁ ମୁଖ୍ୟ କେତୋଟି ହେଉଛି, ଦୁର୍ବାସା, ବାନର, ଶକ୍ତି ଓ ବରୁଣ । ଅଂଶାବତାର ରୂପେ ସେ ବିଭିନ୍ନ ଦୈତ୍ୟ ଓ ଦାନବଙ୍କୁ ସଂହାର କରିଥିଲେ । ପୁଣି ତପଚାରୀ ମୁନି ଋଷିଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ବହୁ ବର ଦେଇଥିଲେ । ଶିବ ନିଜେ ଓ ନିଜର ଅଂଶାବତାରରେ ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ବର ଦେଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଅଗଣନ । ସେମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ ହେଉଛନ୍ତି - ସିଂହବକ୍ତ୍ର, ରୁକ୍ମୀ, ବାଣ, ସୁଦକ୍ଷିଣ, ଶାଲ୍ୱ, ବୃକାସୁର, ରତିଦେବୀ, ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ, ଭୃଗୁ, ଗାନ୍ଧାରୀ, ପ୍ରଭଞ୍ଜନ, ଶ୍ୱେତକୀ, ଜରାସନ୍ଧ, ବାଣାସୁର, ସଗର, ଭଗୀରଥ, ଜୟଦ୍ରଥ, ସୋମଦତ୍ତ, ତଣ୍ଡୀ, ସ୍କନ୍ଦ, ଅରୁନ୍ଧତୀ, ଅମ୍ବା ଓ ପରଶୁରାମ ।
ଶିବଙ୍କର ଆୟୁଧ ଭିତରେ ପିନାକ ଧନୁ ଓ ତ୍ରିଶୂଳ ମୁଖ୍ୟ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆୟୁଧ ମଧ୍ୟରୁ କେତୋଟି ହେଉଛି, ଟଙ୍କ (ଛେଣି), କୃପାଣ, ବଜ୍ର, ଅଗ୍ନିଯୁକ୍ତ କପାଳ, ସର୍ପ, ଘଣ୍ଟା, ଅଙ୍କୁଶ ଓ ପାଶ ।
ଶିବଙ୍କର କେତୋଟି ହାତ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ସାଧାରଣତଃ ତାଙ୍କୁ ଦୁଇ ହାତ ବିଶିଷ୍ଟ ରୂପେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଲେ ମଧ୍ୟ ଚାରିହାତ, ଆଠହାତ ଓ ଦଶହାତ ଥିବା ଶିବଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ରହିଛି ।
ଶିବଙ୍କର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ସ୍ୱରୂପ ମଧ୍ୟ ଅଛି । ସେହି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ୱରୂପ ମଧ୍ୟରେ ଉମାମହେଶ୍ୱର, ଅର୍ଦ୍ଧ-ନାରୀଶ୍ୱର, ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ, ପଞ୍ଚାନନ, ଏକବକ୍ତ୍ର, ପଶୁପତି, କୃତ୍ତିବାସ, ଦକ୍ଷିଣମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଯୋଗୀଶ୍ୱର ଆଦି ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ଶିବଙ୍କର ଏହିସବୁ ସ୍ୱରୂପ ଲିଙ୍ଗରୂପରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । ଶିବଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା ଅପେକ୍ଷା ଏହି ଲିଙ୍ଗପୂଜା ଅଧିକ ପ୍ରିୟ । ଏହି ଲିଙ୍ଗ ପୁଣି ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାର । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ଶିବଲିଙ୍ଗ ସ୍ୱୟଂଭୂ । ତାଙ୍କୁ କେହି ନିର୍ମାଣ କରି ନଥାନ୍ତି ବା ତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ନେଇ ହୁଏ ନାହିଁ । ଆଉ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ଶିବଲିଙ୍ଗ ଧାତୁ, ପ୍ରସ୍ତର ଓ ରତ୍ନାଦିରେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥାଏ । ତାହା ଚଳନ୍ତି ଶିବଲିଙ୍ଗ ।
ଶିବଙ୍କର ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗମାନ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହିଛି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ଖୁବ୍ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ସେହି ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋର୍ତିଲିଙ୍ଗ ହେଉଛନ୍ତି, ୧- ଗୁଜୁରାଟ ପ୍ରଭାସତୀର୍ଥର ଶ୍ରୀସୋମନାଥ, ୨- ଗୁଜୁରାଟ ଦ୍ୱାରକା ନିକଟସ୍ଥ ଶ୍ରୀନାଗେଶ୍ୱର, ୩- ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ନର୍ମଦା ନଦୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ଓଁ ଆକାରର ଏକ ଦ୍ୱୀପର ଶ୍ରୀଓଁକାରେଶ୍ୱର, ୪- ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ନାସିକ୍ ନିକଟସ୍ଥ ଗୋଦାବରୀ ନଦୀର ଉତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥଳର ଶ୍ରୀତ୍ର୍ୟମ୍ବକେଶ୍ୱର, ୫- ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଅଉରଙ୍ଗାବାଦ-ଦୌଲତାବାଦ-ଏଲୋରା ନିକଟ ଶ୍ରୀଘୃଷ୍ଣେଶ୍ୱର, ୬- ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ପୁନେ ନିକଟସ୍ଥ ସହ୍ୟାଦ୍ରି ପର୍ବତର ଶ୍ରୀଭୀମାଶଙ୍କର, ୭- ତାମିଲନାଡ଼ୁର ରାମେଶ୍ୱରମ୍ର ରାମନାଥ ଶ୍ରୀରାମେଶ୍ୱର, ୮- ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର କୃଷ୍ଣାନଦୀକୂଳସ୍ଥ ଶ୍ରୀଶୈଳମ୍ ପର୍ବତର ଶ୍ରୀମଲ୍ଲିକାର୍ଜୁନମ୍, ୯- ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟର ଦେଓଘର ବା ବୈଦ୍ୟନାଥ ଧାମର ଶ୍ରୀବୈଦ୍ୟନାଥ, ୧୦- ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର କାଶୀ ବନାରସ ବା ବାରାଣସୀର ଶ୍ରୀବିଶ୍ୱନାଥ ଏବଂ ୧୧- ହିମାଳୟ ପର୍ବତ କୋଳସ୍ଥ ଉତ୍ତରାଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟର ଶ୍ରୀକେଦାରନାଥ ।
ତେବେ ଏ ସଂପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଷୟ ହେଉଛି, ଆମ ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ବିରାଜମାନ ଶ୍ରୀଲିଙ୍ଗରାଜ ହେଉଛନ୍ତି ଏହି ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କର ଅଧୀଶ୍ୱର । ସବୁ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ଶ୍ରୀଲିଙ୍ଗରାଜଙ୍କର ଅଂଶବିଶେଷ । ଏ ସଂପର୍କରେ 'ଏକାମ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରିକା' ଗ୍ରନ୍ଥରେ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଭାବେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ।
ଶିବଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଅନେକ କାହାଣୀ ଖୁବ୍ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଓ ଲୋକପ୍ରିୟ । ସେଥିରୁ ଦୁଇଟି କାହାଣୀ ହେଉଛି, ଗଙ୍ଗାଙ୍କର ଅବତରଣ ଓ ଗରଳ ପାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ।
ଗଙ୍ଗା ହେଉଛନ୍ତି ସ୍ୱର୍ଗର ନଦୀ । ପୃଥିବୀକୁ ପବିତ୍ର କରିବା ପାଇଁ ସେ ଧରାପୃଷ୍ଠକୁ ଅବତରଣ କରିଥିଲେ । ସେ ଯେତେବେଳେ ଧରାବତରଣ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କଲେ, ସେତେବେଳେ ସମସ୍ତେ ଆଶଙ୍କା କଲେ ଯେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଖର ଜଳଧାରାରେ ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀ ଭାସିଯିବ ବା ଧ୍ୱଂସ ହୋଇଯିବ । ତାହାର ପ୍ରତିକାର ପାଇଁ ସେ ଶିବଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ । ସେହି ପ୍ରାର୍ଥନାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଶିବ ତାଙ୍କର ଜଟା ପାତିଦେଲେ । ଗଙ୍ଗା ସ୍ୱର୍ଗରୁ ପ୍ରଥମେ ତାଙ୍କର ଜଟା ଉପରକୁ ଓହ୍ଲାଇ ସେଠାରୁ ନଦୀ ରୂରେ ବହି ଆସିଲେ । ପୃଥିବୀର କିଛି ଅନିଷ୍ଟ ହେଲା ନାହିଁ ।
ଗରଳ ପାନ ପ୍ରସଙ୍ଗରୁ ଶିବଙ୍କ ଉଦାରତାର ମହତ୍ ପରିଚୟ ମିଳେ । ଯେତେବେଳେ ଦେବତା ଓ ଅସୁର ମିଶି କ୍ଷୀରସମୁଦ୍ର ମନ୍ଥନ କଲେ, ବାସୁକୀସର୍ପ ରଜୁ ଓ ମନ୍ଦର ପର୍ବତ ଖୁଆଦଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲେ । ସେହି ମନ୍ଥନରୁ କାଳକୂଟ ବିଷ ବାହାରିଲା । ବାସୁକୀ ମଧ୍ୟ ବିଷ ବାନ୍ତି କଲେ । ସେହି ବିଷ ଏତେ ଭୟାନକ ଥିଲା ଯେ, ସେଥିରେ ସମଗ୍ର ଚରାଚର ଧ୍ୱଂସ ପାଇ ଯିବାର ଆଶଙ୍କା ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ମାତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଧ୍ୱଂସ ମୁଖରୁ ବଞ୍ଚାଇବା ପାଇଁ ଶିବ ସେହି ଗରଳତକ ପିଇଦେଲେ । ଫଳରେ ତାଙ୍କର କଣ୍ଠଦେଶ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଗଲା । ସେହିଦିନଠୁ ସେ ନୀଳକଣ୍ଠ ଭାବରେ ପରିଚିତ ହେଲେ ।
ଶିବ ଦେବାଧିଦେବ ମହାଦେବ ହେଲେ ହେଁ ନିଜେ ଆଡ଼ମ୍ବରରେ ରହନ୍ତି ନାହିଁ । ସରଳ ଓ ସାଧାସିଧା ଭାବରେ ଚଳନ୍ତି । ଶିବଙ୍କର ଏହି ସ୍ୱଭାବର ଚମତ୍କାର ପରିଚୟ ମିଳେ ଜୀମୂତକେତୁ ଉପାଖ୍ୟାନରୁ-
ଥରେ ଖରାଦିନେ ପାର୍ବତୀ ଖୁବ୍ କଷ୍ଟ ପାଇଲେ । ଶିବଙ୍କୁ କହିଲେ, ଦେବାଧିଦେବ ମହାଦେବ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ତୁମର ଖଣ୍ଡିଏ ଘର ନାହିଁ । ଯଶୋବତୀପୁର ଓ ସବୁ ଧନସମ୍ପଦ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦେଇଦେଇ ତୁମେ ବାହାରେ ବାହାରେ ବୁଲୁଛ । ଚାଲ, ଖରା ତାପରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ଘର ଖଣ୍ଡିଏ କରି ରହିବା । ମାତ୍ର ଶିବ ତାଙ୍କୁ କହିଲେ, ଗଛ ଛାଇ ତ ଆମକୁ ଖରା ତାପରୁ ରକ୍ଷା କରିପାରିବ, ଘର ଖଣ୍ଡିଏ କ’ଣ ବା ଦରକାର? ପାର୍ବତୀ ବୁଝିଗଲେ ।
ଖରାଦିନ ଯାଇ ବର୍ଷା ଦିନ ଆସିଲା । ଆକାଶରେ କଳାହାଣ୍ଡିଆ ମେଘ ଘୋଟିଗଲା । ପାର୍ବତୀ କହିଲେ, ଖରାଦିନେ ସିନା ଆମେ ଗଛ ଛାଇରେ କଟାଇ ଦେଲେ, ଏବେ ବର୍ଷାଦିନ ଆସିଲାଣି । ଏ ଘୋର ବର୍ଷାରେ ବିନା ଘରରେ କିପରି ରହିବା? ଶିବ ତାଙ୍କୁ ପୁଣି ବୁଝାଇ କହିଲେ, ଆମର ଧନ ସମ୍ପଦ ଏତେ କାହିଁ ଯେ ଆମେ ଘର କରି ରହିବା? ଦେଖୁଛ ତ, ମୁଁ ବାଘଛାଲ ଖଣ୍ଡିଏକୁ ଲୁଗା କରି ପିନ୍ଧିଛି । ଶେଷନାଗଙ୍କୁ ପଇତା କରି ପକାଇଛି । ନୀଳ ସର୍ପ
ମୋର କଟିସୂତା । ପଦ୍ମ ଓ ପିଙ୍ଗଳ କାନର କୁଣ୍ଡଳ । ବାହୁର ବାହୁଟି ଓ ହାତର କଙ୍କଣ କରି ତ ମୁଁ କମ୍ବଳ, ନାଗଧନଞ୍ଜୟ, ତକ୍ଷକ ଆଦି ସର୍ପଙ୍କୁ ପିନ୍ଧିଛି । ଦେହରେ ପାଉଁଶ ବୋଳି ହୋଇଛି । ଏଣୁ ବର୍ଷାରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ବରଂ ଚାଲ, ଆମେ ବାଦଲ ଉପରକୁ ଚାଲିଯିବା । ବର୍ଷା ଆମକୁ ହଇରାଣ କରିପାରିବ ନାହିଁ ।
ତା’ପରେ ଶିବ ଓ ପାର୍ବତୀ ବାଦଲ ଉପରକୁ ଚାଲିଗଲେ । ବାଦଲର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାଆଁ ଜୀମୂତ । କେତୁ ଅର୍ଥାତ୍ କେତନ ବା ପତାକା- ଯାହା ଉପରେ ଉଡେ । ତେଣୁ, ସେଇ ଦିନଠୁ ଶିବଙ୍କର ନାଆଁ ହେଲା ଜୀମୂତକେତୁ ।
ଏହିପରି ଶିବଙ୍କର ସରଳତା ଓ ଉଦାରତାର ବହୁ କାହାଣୀ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ରହିଛି । ସେ ଭାରି ଦୟାଳୁ । କେହି ତାଙ୍କୁ ନିଷ୍ଠାର ସହ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି । ମାତ୍ର ସେ ଅନ୍ୟାୟ ସହନ୍ତି ନାହିଁ । ସେ ରାଗିଲେ ମୁହୂର୍ତ୍ତକରେ ସମଗ୍ର ଚରାଚରକୁ ଧ୍ୱଂସ କରିଦେଇ ପାରନ୍ତି । ଶ୍ୱଶୁର ଦକ୍ଷ ତାଙ୍କର ପତ୍ନୀ ସତୀ (ପାର୍ବତୀ)ଙ୍କୁ ଅପମାନିତ କରିବାରୁ ସତୀ ଦକ୍ଷଙ୍କ ଯଜ୍ଞ କୁଣ୍ଡରେ ଝାସ ଦେଇଥିଲେ । ସେହି ଘଟଣାରେ ଶିବ ରାଗିଯାଇ ଦକ୍ଷଙ୍କ ଯଜ୍ଞକୁ ଧ୍ୱଂସ କରି ଦେଇଥିଲେ । ସତୀଙ୍କ ଶବକୁ ଧରି ତାଣ୍ଡବ ନୃତ୍ୟ କରିଥିଲେ ।
ମାଘ କୃଷ୍ଣ ଚତୁର୍ଦ୍ଧଶୀ ଦିନଟି ଶିବ ଚତୁର୍ଦ୍ଧଶୀ ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ଏହିଦିନ ଭାରତରେ ଚାରିଆଡେ଼ ଶିବ ପୂଜା କରାଯାଏ । ସେଦିନ ସାରାରାତି ଉଜାଗର ରହି ଲୋକମାନେ ଦୀପ ଜାଳି ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି । ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କଲେ ବହୁ ଶୁଭ ଫଳ ମିଳିଥାଏ । ଶିବ ମଧ୍ୟ ପରମ ଶାନ୍ତ ଓ ଯୋଗୀରାଜ । ତେଣୁ ମନର ଶାନ୍ତି ଓ ଚରିତ୍ରର ସଂଯମ ପାଇଁ ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରାଯାଏ ।
ଶିବଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ୱରୂପ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଧ୍ୟାନ ଅଛି । ମହାଦେବ ବା ମହେଶ ଭାବରେ ଶିବଙ୍କୁ ଯେଉଁ ଧ୍ୟାନ କରାଯାଇଛି, ତାହା ଖୁବ୍ ଚମତ୍କାର । ସେହି ଧ୍ୟାନଟି ହେଉଛି-
ଧ୍ୟାୟେନ୍ନିତ୍ୟଂ ମହେଶଂ ରଜତଗିରିନିଭଂ ଚାରୁଚନ୍ଦ୍ରାବତଂସଂ
ରତ୍ନକଳ୍ପୋଜ୍ଜ୍ୱଳାଙ୍ଗ ପରଶୁମୃଗବରା ଭୀତିହସ୍ତଂ ପ୍ରସନ୍ନମ୍
ପଦ୍ମାସୀନଂ ସମନ୍ତାତ୍ ସ୍ତୁତମମରଗଣୈ ର୍ବ୍ୟାଘ୍ରକୃତ୍ତିଂ ବସନଂ
ବିଶ୍ୱାଦ୍ୟଂ ବିଶ୍ୱବୀଜଂ ନିଖିଳଭୟହରଂ ପଞ୍ଚବକ୍ତ୍ରଂ ତ୍ରିନେତ୍ରମ୍ ॥
ଅର୍ଥାତ୍- ରୂପା ପର୍ବତ ପରି ଯାହାଙ୍କର ଶରୀରର କାନ୍ତି; ଯେ ସୁନ୍ଦର ଚନ୍ଦ୍ରମାଙ୍କୁ ଅଳଙ୍କାର ରୂପେ ଧାରଣ କରିଥାନ୍ତି; ରତ୍ନାଦି ଆଭରଣରେ ଯାହାଙ୍କର ଶରୀର ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ; ଯାହାଙ୍କର ହାତରେ ପରଶୁମୃଗ, ବର ଓ ଅଭୟ ଆଦି ଶୋଭିତ; ଯେ ଚିର ପ୍ରସନ୍ନ, ଶାନ୍ତ ଓ ପଦ୍ମାସନରେ ଆସୀନ; ଦେବତାମାନେ ଯାହାଙ୍କୁ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ରହି ସ୍ତୁତି କରୁଥାଆନ୍ତି; ଯେ ବ୍ୟାଘ୍ର ଚର୍ମ ପରିଧାନ କରିଥାନ୍ତି ଏବଂ ଏହି ବିଶ୍ୱର ଆଦି ଓ ସଂସାରସୃଷ୍ଟିର ବୀଜ; ଯେ ସମସ୍ତ ଭୟର ବିନାଶକାରୀ; ଯାହାଙ୍କର ପଞ୍ଚମୁଖ ଓ ତ୍ରିନେତ୍ର- ସେହି ଦେବାଧିଦେବ ମହାଦେବ ଶିବଙ୍କୁ ନିତ୍ୟ ଧ୍ୟାନ କରିବା ଉଚିତ ।
 |
 |
 |
 |
|
|
|