ଆମ ଦେବଦେବୀ/ସୂର୍ଯ୍ୟ
ପୁରାଣରେ ଯେଉଁସବୁ ଦେବଦେବୀଙ୍କ କଥା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅନ୍ୟତମ । ଋକ୍ବେଦର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରଧାନ ଦେବତା ହେଉଛନ୍ତି ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଗୁଣ, କର୍ମ ଓ ଅବସ୍ଥା ଭେଦରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ସବିତା, ବରୁଣ, ବିଷ୍ଣୁ, ପୁଷା, ଅର୍ଯମା, ମାତରିଶ୍ୱା, ଭଗ, ମିତ୍ର, ତ୍ୱଷ୍ଟା ପ୍ରଭୃତି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନାମ ରହିଛି । ଋକ୍ବେଦ ଅନୁଯାୟୀ ସୂର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ତେଜ
ସୂର୍ଯ୍ୟ ଯଦି ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପରି ପରଂବ୍ରହ୍ମ, ତେବେ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଯେପରି ବିଭିନ୍ନ ଅବତାର ରହିଛି, ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର କ’ଣ ସେପରି ଅବତାର ରହିଛି? ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ପୁରାଣରେ ଗୋଟିଏ କାହାଣୀ ମିଳେ । କାହାଣୀଟି ହେଉଛି-
ଥରେ ଦେବତା ଓ ଅସୁରମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଘୋର ଯୁଦ୍ଧ ହେଲା । ସେହି ଯୁଦ୍ଧରେ ଦୈତ୍ୟ ଓ ଦାନବମାନେ ମିଶି ଯୁଦ୍ଧ କଲେ । ଫଳରେ ଦେବତାମାନେ ଯୁଦ୍ଧରେ ହାରିଗଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ଭାରି ଅପମାନ ହେଲା । ଲାଜରେ ସେମାନେ ଯାଇ ଯେ ଯେଉଁଠି ପାରିଲେ ଲୁଚିଲେ । ସେହି ଘଟଣାରେ ଦେବତାମାନଙ୍କ ମାତା ଅଦିତି ଖୁବ୍ ଦୁଃଖିତ ହେଲେ । ସେହି ଦୁଃସ୍ଥିତିରୁ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ପାଇଁ ସେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି କହିଲେ, ହେ ଭଗବାନ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବ, ଆପଣ ଗୋପ ବା କିରଣମାନଙ୍କର ପ୍ରଭୁ । କେବଳ ମୁଁ ନୁହେଁ, ମୋର ପୁତ୍ର ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଆପଣଙ୍କର ଭକ୍ତ । ଆପଣଙ୍କର ଶୁଭ ଦୃଷ୍ଟି ନ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ସୌଭାଗ୍ୟ ଫେରିବ ନାହିଁ । ଦେବତାମାନଙ୍କର ରାଜ୍ୟ ଓ ଯଜ୍ଞଭାଗ ଦୈତ୍ୟ ଓ ଦାନବମାନେ ଛଡ଼ାଇ ନେଇଛନ୍ତି । ଏଣୁ ଆପଣ ମୋର ଗର୍ଭରୁ ମୋର ପୁତ୍ରରୂପେ ପ୍ରକଟ ହୋଇ ଦୈତ୍ୟ ଓ ଦାନବମାନଙ୍କ ପ୍ରକୋପରୁ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରନ୍ତୁ ।
ଅଦିତିଙ୍କର ସେହି ପ୍ରାର୍ଥନାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବତା ପ୍ରସନ୍ନ ହେଲେ । କହିଲେ, ‘ହେ ଦେବମାତା ଅଦିତି ! ମୁଁ ସହସ୍ର ଅଂଶରେ ତୁମର ଗର୍ଭରୁ ପ୍ରକଟ ହେବି ଏବଂ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଏହି ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା କରିବି ।’ ଏହା କହି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇଗଲେ ।
ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ଅଦିତିଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ପ୍ରକଟ ହେବା ପାଇଁ ସମ୍ମତ ହୋଇଛନ୍ତି, ଏ ଖବର ଜାଣି ଦେବପିତା କଶ୍ୟପ ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ । ଯଥା ସମୟରେ ଅଦିତି ଓ କଶ୍ୟପଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବ ଜନ୍ମ ହେଲେ । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ସେହି ଅବତାର ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡ ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ।
ସୃଷ୍ଟିର ଆରମ୍ଭ କାଳରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନାଭିପଦ୍ମରୁ ବ୍ରହ୍ମା ଜାତ ହୋଇଥିଲେ । ସେହି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପୁତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ମରୀଚି । ମରୀଚିଙ୍କ ଠାରୁ ମହର୍ଷି କଶ୍ୟପ ଜାତ ହୋଇଥିଲେ । କଶ୍ୟପ ଓ ଅଦିତିଙ୍କର ପୁତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ଦେବତାମାନେ । ଏଣୁ କଶ୍ୟପ ଓ ଅଦିତିଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବାରୁ ସମ୍ପର୍କରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥିଲେ ଦେବତାମାନଙ୍କର ଭାଇ । କଶ୍ୟପଙ୍କ ପୁତ୍ର ହେବାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାଆଁ ମଧ୍ୟ ହେଲା କାଶ୍ୟପେୟ ।
ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଆହୁରି ବହୁ ବିଷୟ ମଧ୍ୟ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ତାହା ହେଉଛି, କଶ୍ୟପ ଓ ଅଦିତିଙ୍କ ଠାରୁ ଅନେକ ପୁତ୍ର ଜାତ୍ର ହୋଇଥିଲେ । ସେମାନେ ଆଦିତ୍ୟ, ବସୁ ଓ ରୁଦ୍ର ନାମରେ ପରିଚିତ । ଅଗ୍ନିପୁରାଣ ଓ ମହାଭାରତ ଆଦିରେ ଦ୍ୱାଦଶ ଆଦିତ୍ୟଙ୍କର ନାମ ଅଛି । ଅଗ୍ନି ପୁରାଣ ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ଦ୍ୱାଦଶ ଆଦିତ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ବରୁଣ, ସୂର୍ଯ୍ୟ, ସହସ୍ରାଂଶୁ, ଧାତା, ତପନ, ସବିତା, ଗଭସ୍ତି, ରବି, ପର୍ଜନ୍ୟ, ତ୍ୱଷ୍ଟା, ମିତ୍ର ଓ ବିଷ୍ଣୁ । ମାତ୍ର ମହାଭାରତରେ ଏହି ନାମ ସାମାନ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ଲେଖାଅଛି । ସେହି ନାମଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି- ଧାତା, ଅର୍ଯମା, ମିତ୍ର, ଶକ୍ର, ବରୁଣ, ଅଂଶ, ଭଗ, ବିବସ୍ୱାନ, ପୁଷା, ସବିତା, ତ୍ୱଷ୍ଟା ଓ ବିଷ୍ଣୁ । ଏସବୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରତିନାମ । ଏହି ଦ୍ୱାଦଶ ଆଦିତ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ହିଁ ଆଲୋକ ଓ ଉତ୍ତାପ ଦିଅନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବିବସ୍ୱାନଙ୍କ ଠାରୁ ଈଷ୍ୱାକୁ ଜାତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ।
ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଥିବା ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁଯାୟୀ, ଉତ୍ପତ୍ତିବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଏକ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଗୋଲାକାର ପିଣ୍ଡ ରୂପରେ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ନାମ ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡ । ଦେବଶିଳ୍ପୀ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ତାଙ୍କ ସହିତ ନିଜର କନ୍ୟା ସଂଜ୍ଞାଙ୍କୁ ବିବାହ ଦେଇଥିଲେ । ସୁରେଣୁ, ରାଜ୍ଞୀ, ଦୌ, ତ୍ୱାଷ୍ଟ୍ରୀ, ପ୍ରଭା ଆଦି ଅନେକ ନାମରେ ସଂଜ୍ଞା ପରିଚିତା । ମାତ୍ର, ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ବିବାହ କଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରଖର ତେଜ ସମ୍ଭାଳିବା ସଂଜ୍ଞାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଖୁବ୍ କଷ୍ଟକର ହେଲା । ସେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ସିଧା ଚାହିଁପାରିଲେ ନାହିଁ । ଚାହିଁଲେ ତାଙ୍କର ଆଖି ମୁଦି ହୋଇଗଲା । ତଥାପି ସେ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ସେବାଯତ୍ନରେ ହେଳା କରୁ ନଥିଲେ । ତାଙ୍କର ବୈବସ୍ୱତ ମନୁ, ଯମ ଓ ଯମୀ ନାମରେ ତିନିଟି ସନ୍ତାନ ମଧ୍ୟ ଜାତ ହୋଇଥିଲେ ।
ତଥାପି ବି, ସଂଜ୍ଞାଙ୍କ ମନରେ କେତେବେଳେ ହେଲେ ସୁଖ ନଥାଏ । କାରଣ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରି ଏତେ ସୁନ୍ଦର ସ୍ୱାମୀ ପାଇ ମଧ୍ୟ, ସେ ତାଙ୍କୁ ଭଲ ଭାବରେ ଦେଖିପାରୁ ନଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ସ୍ୱାମୀଙ୍କୁ ଦେଖି ପାରିବାର ଶକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ସେ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ ଚାହିଁ ନିଜର ଶରୀରରୁ ଏକ ଛାୟା ସୃଷ୍ଟି କଲେ । ସେହି ଛାୟାକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ସେବାରେ ନିଯୁକ୍ତ କରି ତପସ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ସେ ଉତ୍ତର କୁରୁକୁ ଚାଲିଗଲେ ।
ସଂଜ୍ଞା ନିଜ ଶରୀରରୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିବା ସେହି ଛାୟାଙ୍କର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାମ ବିଷ୍ଣୁଭା । ସଂଜ୍ଞାଙ୍କର ଛାୟା ହୋଇଥିବାରୁ ରୂପରେଖ ଓ ଚାଲିଚଳନରେ ସେ ଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞାଙ୍କ ପରି ଥିଲେ । ଫଳରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଛାୟା ବୋଲି ନ ଜାଣି ପାରି ସଂଜ୍ଞା ବୋଲି ଜାଣୁଥିଲେ । ଏଣୁ ଛାୟା ଓ ସଂଜ୍ଞା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଦୁଇ ସ୍ତ୍ରୀ ହେଲେ । ଏହି ଛାୟାଙ୍କଠାରୁ ମଧ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ସାବର୍ଣ୍ଣ୍ୟମନୁ, ଶନୈଶ୍ଚର, ତପତୀ ଓ ବିଷ୍ଟି ନାମରେ ଚାରି ସନ୍ତାନ ଜାତ ହୋଇଥିଲେ । ବିଷ୍ଟିଙ୍କର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାମ ହେଉଛି ଭଦ୍ରା ।
ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଦୁଇପତ୍ନୀ ସଂଜ୍ଞା ଓ ଛାୟା ଏବଂ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗୋଟିଏ ଚମକ୍ରାର କାହାଣୀ ପୁରାଣରେ ଅଛି । କଥିତ ଅଛି ଯେ, ଛାୟା ନିଜର ଚାରି ସନ୍ତାନ- ସାବର୍ଣ୍ଣ୍ୟ ମନୁ, ଶନୈଶ୍ଚର, ତପତୀ ଓ ବିଷ୍ଟି (ଭଦ୍ରା)ଙ୍କୁ ଯେପରି ଭଲ ପାଉଥିଲେ, ସଂଜ୍ଞାଙ୍କର ତିନି ସନ୍ତାନ- ବୈବସ୍ୱତ ମନୁ, ଯମ ଓ ଯମୀଙ୍କୁ ସେପରି ଭଲ ପାଉନଥିଲେ । ସଂଜ୍ଞାଙ୍କର ପୁତ୍ର ଓ କନ୍ୟାଙ୍କୁ ସେ ନାନା ଭାବରେ ହଇରାଣ ହରକତ କରୁଥିଲେ । ଥରେ ତାଙ୍କର ଅତ୍ୟାଚାରରେ ଅତିଷ୍ଠ ହୋଇ ଯମ ରାଗିଗଲେ । ରାଗିଯାଇ ଛାୟାଙ୍କୁ ଗୋଇଠା ମାରିବାକୁ ଗୋଡ଼ ଉଠାଇଲେ । ତାହା ଛାୟାଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ବାଧିଲା । ସେ ଖୁବ୍ ରାଗିଗଲେ । କହିଲେ, ମୁଁ ମାଆ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ତୁ ମତେ ଗୋଇଠା ମାରିବା ପାଇଁ ଗୋଡ଼ ଉଠାଇଲୁ ! ଏଣୁ ମୁଁ ଅଭିଶାପ ଦେଉଛି, ତୋର ସେହି ଗୋଡ଼ ଛିଣ୍ଡିଯାଇ ପୃଥିବୀରେ ପଡ଼ିବ ।
ଯମ ଓ ଛାୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚାଲିଥିବା ସେହି କଳହ ମଝିରେ ହଠାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆସି ପହଞ୍ଚିଗଲେ । ସବୁ ଶୁଣିବା ପରେ ସେ ଛାୟାଙ୍କୁ କହିଲେ, ତୁମେ ମାଆ । ତୁମ ପାଇଁ ସବୁ ସନ୍ତାନ ସମାନ । ଏପରି ପାତରଅନ୍ତର ତୁମ ପକ୍ଷରେ ଉଚିତ ହୋଇ ନାହିଁ । ଏହା କହି ସେ ଯମଙ୍କ ଉପରୁ ଛାୟାଙ୍କର ଅଭିଶାପ ପରିହାର କରିନେଲେ ।
ତା’ପରେ ଯାଇ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଜାଣିଲେ ଯେ ଛାୟାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଛାଡ଼ି ସଂଜ୍ଞା, ନିଜେ ଅନ୍ୟଆଡ଼େ ଚାଲିଯାଇଛନ୍ତି । ସେ କୁଆଡେ଼ ଯାଇଛନ୍ତି ତାହା ଜାଣିବା ପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କ ଶ୍ୱଶୁର ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲେ । ତାଙ୍କଠାରୁ ଜାଣିଲେ ଯେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଖର ତେଜ ସଂଜ୍ଞା ସହିପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଯାଇ ଉତ୍ତରକୁରୁରେ ତପସ୍ୟା କରୁଛନ୍ତି । ବିଶ୍ୱକର୍ମା ତାଙ୍କୁ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଲେ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ଯଦି ଚାହାନ୍ତି, ସେ ତାଙ୍କର ତେଜକୁ କାଟି କମ୍ କରିଦେବେ । ଫଳରେ ଆଉ କିଛି ଅସୁବିଧା ହେବ ନାହିଁ । ପତ୍ନୀ ସଂଜ୍ଞାଙ୍କ ପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ସେଥିରେ ରାଜି ହେଲେ । ଫଳରେ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଶାଣରେ ବସାଇ ତାଙ୍କର ତେଜକୁ କାଟି କମ୍ କରିଦେଲେ । ସେହିଦିନୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାଆଁ ହେଲା ବିକର୍ତ୍ତନ । ସେଥିାଇଁ ଅସ୍ତାୟମାନ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ‘ବିକର୍ତ୍ତନ’ ବୋଲି କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ ତାଙ୍କ ‘ଚିଲିକା’ କାବ୍ୟରେ ଲେଖିଛନ୍ତି ।
ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଶାଣରେ ବସାଇ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ତେଜକୁ କାଟି କମ୍ କରିଦେବା ପରେ ସଂଜ୍ଞାଙ୍କ ସହିତ ମିଳିତ ହେବା ପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ତର କୁରୁକୁ ଚାଲିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ସଂଜ୍ଞା ଏକ ଅଶ୍ୱିନୀ (ଘୋଟକୀ)ର ଛଦ୍ମବେଶ ଧରି ଉତ୍ତର କୁରୁରେ ତପସ୍ୟା କରୁଥାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଏକ ଅଶ୍ୱ (ଘୋଟକ) ରୂ ଧରି ଯାଇ ତାଙ୍କ ସହିତ ମିଳିତ ହେଲେ । ସେହି ମିଳନରୁ ଅଶ୍ୱିନୀକୁମାର ଦ୍ୱୟ ଓ ରେବନ୍ତ ଜାତ ହେଲେ । ଏହି ଅଶ୍ୱିନୀକୁମାର ଦ୍ୱୟ ବଡ଼ ହୋଇ ଦେବତାମାନଙ୍କର ବୈଦ୍ୟ ହେଲେ । ରେବନ୍ତ ହେଲେ ଗୁହ୍ୟକ ଓ ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କର ଅଧିତି ।
ଯେପରି ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ସ୍ଥାନ ବୈକୁଣ୍ଠ, ଶିବଙ୍କ ସ୍ଥାନ କୈଳାସ ଓ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ସ୍ଥାନ ବ୍ରହ୍ମଲୋକ- ସେହିରି ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସ୍ଥାନ ଆଦିତ୍ୟଲୋକ ବା ସୂର୍ଯ୍ୟମଣ୍ଡଳ । ଏହି ଆଦିତ୍ୟଲୋକରେ ଭଗବାନ ସୂର୍ଯ୍ୟନାରାୟଣ ସାକାର ବିଗ୍ରହରେ ଅବସ୍ଥାନ କରନ୍ତି । ସେ ରକ୍ତପଦ୍ମ ଉପରେ ବିରାଜମାନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଶରୀରର ବର୍ଣ୍ଣ ହିରଣ୍ମୟ । କେତେକ ଶ୍ଳୋକରେ ତାଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣକୁ 'ପଦ୍ମଗର୍ଭ' ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ତାଙ୍କର ଚାରି ହାତରୁ ଦୁଇ ହାତରେ ଶୋଭା ପାଉଥାଏ ଅଭୟ ଓ ବରଦ ମୁଦ୍ରା । ବେଦରେ ଦୁଇହାତ ବିଶିଷ୍ଟ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।
ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତିଦିନ ପୂର୍ବରେ ଉଦୟ ହୋଇ ପଶ୍ଚିମରେ ଅସ୍ତ ଯାଆନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ଦିନ ଓ ରାତି ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ପୁରାଣ କାହାଣୀ ଅନୁସାରେ, ସେ ଏକ ବିରାଟ ରଥରେ ବସି ପ୍ରତିଦିନ ଏହି ଯାତ୍ରା କରନ୍ତି । ତାଙ୍କ ରଥର ଆକାର ନଅ ସହସ୍ର ଯୋଜନ । ସେଥିରେ ଥାଏ ଛଅ ଅର ବିଶିଷ୍ଟ ସମୟଚକ୍ର । ସାତଟି ଛନ୍ଦମୟ ଅଶ୍ୱ ସେହି ରଥରେ ଯୋଚା ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ସେହି ସପ୍ତାଶ୍ୱ ହେଉଛନ୍ତି ସାତ ବୈଦିକ ଛନ୍ଦ । ସେମାନଙ୍କର ନାମ ହେଉଛି ଗାୟତ୍ରୀ, ବୃହତ, ଉଷ୍ମକ, ଜଗତି, ତ୍ରିଷ୍ଟୁପ, ଅନୁଷ୍ଟୁପ୍ ଓ ପଙ୍କ୍ତି । ଏହି ସପ୍ତାଶ୍ୱକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କିରଣରେ ଥିବା ସାତରଙ୍ଗ ବା ବର୍ଣ୍ଣାଳିର ପ୍ରତୀକ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଦଣ୍ଡ, ଲିତା, ଋତୁ, ସମ୍ବତ୍ସର ଇତ୍ୟାଦି କାଳ ବା ସମୟର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ଦ୍ୱାରା ସେହି ରଥ ନିର୍ମିତ । ଆଦିତ୍ୟ, ଋଷି, ଗନ୍ଧର୍ବ, ଦେବଲଳନା, ଯକ୍ଷ, ସର୍ପ ଓ ରାକ୍ଷସ- ଏହିପରି ସାତ ଜଣ ପ୍ରତି ମାସରେ ରଥରେ ଆରୋହଣ କରନ୍ତି । ଅଲଗା ଅଲଗା ମାସରେ ଏହି ସାତ ଜଣ ଅଲଗା ଅଲଗା ହୋଇ ଥାଆନ୍ତି । ଏଇମାନେ ହିଁ ନିଜ ନିଜ ସମୟରେ ଖରା, ବର୍ଷା, ଶୀତ ଆଦି ପାଇଁ ଦାୟୀ ।
ପ୍ରତିଦିନ ସକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ବରେ ଉଦୟ ହୋଇ ପଶ୍ଚିମରେ ଅସ୍ତ ଯାଆନ୍ତି । ପୁରାଣ ବିଶ୍ୱାସ ଯେ, ପ୍ରତିଦିନ ସକାଳେ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କର ସପ୍ତାଶ୍ୱଯୁକ୍ତ ରଥରେ ଆରୋହଣ କରି ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି । ଦିନ ଶେଷରେ ସେ ପଶ୍ଚିମ ସମୁଦ୍ରରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି । ଏହି ପୂର୍ବ ଓ ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଉଦୟ ଓ ଅସ୍ତରୁ ହିଁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ପୁରାଣରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଉଦୟ, ଅସ୍ତ ଓ ଗତି ସମ୍ପର୍କରେ ଆହୁରି ଅନେକ କଥା କୁହାଯାଇଛି । ସେ ସବୁରୁ ଅନେକର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଭିତ୍ତି ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ତାହା ହେଉଛି, ଯେତେବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟ ହୁଅନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କର ତେଜ ସମସ୍ତ ସ୍ଥାନ ବା ବସ୍ତୁକୁ ଆଲୋକିତ କରେ । ମାତ୍ର ତାହା ମହାମେରୁକୁ ଆଲୋକିତ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଏହି ମହାମେରୁର ଶୀର୍ଷରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ପୁର । ପୁରାଣରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ମହାମେରୁର ଶୀର୍ଷରେ ଥିବା ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପୁର ଏତେ ଦୀପ୍ତିମନ୍ତ ଯେ, ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କିରଣ ସେଠାକୁ ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ । ସମସ୍ତ ଦେଶ ଓ ଦ୍ୱୀପ ଆଦିର ଉତ୍ତରଦିଗରେ ଏହି
ମହାମେରୁ ଅବସ୍ଥିତ । ଏଣୁ ଏହାର ଗୋଟିଏ ପଟରେ ସବୁବେଳେ ଦିନ ତ ଆର ପଟରେ ସବୁବେଳେ ରାତି ହୁଏ ।
ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି, ଯେତେବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତ ଯାଆନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କର ଆଲୋକ ବା ତେଜ ଅଗ୍ନିରେ ପ୍ରବେଶ କରେ । ଏଣୁ ରାତିରେ ଅଗ୍ନି ଶିଖାର ଆଲୋକ ପ୍ରଖର ହୁଏ । ସେହିପରି ଦିନରେ ଅଗ୍ନିଙ୍କ ତେଜ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରେ । ଏଣୁ ଦିନରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କିରଣ ପ୍ରଖର ହୁଏ । ଏଣୁ ସକାଳେ ବା ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ଯେତେବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ତେଜ ଅଗ୍ନିରେ ବା ଅଗ୍ନିଙ୍କ ତେଜ ସୂର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରେ ସେତେବେଳେ ଦିନ ଓ ରାତିର ଏକ ଫେଣ୍ଟାଫେଣ୍ଟି ଆଲୋକ ଆମେ ଦେଖୁ । ସକାଳେ ସେହି ଆଲୋକକୁ ଆମେ ସିନ୍ଦୂରା ଓ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ଗୋଧୂଳି ବୋଲି କହୁ ।
କେବଳ ଏତିକି ନୁହେଁ, ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଆହୁରି ବିଶଦ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ବିଷ୍ଣୁପୂରାଣରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ଅଛି, ଯେତେବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୁଷ୍କର ଦ୍ୱୀପର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳ ଦେଇ ଗତି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ପୃଥିବୀର ୩୦ ଡିଗ୍ରୀକୁ ଢଳି ପଡ଼ନ୍ତି । ତାହାକୁ ‘ମୌହୂର୍ତ୍ତିକ ଗତି’ କୁହାଯାଏ । ଏକ ମୁହୂର୍ତ୍ତର ସମୟକୁ ୪୮ ମିନିଟ ବୋଲି ଗଣନା କରାଯାଇଛି । ଏଣୁ ଏହି ମୌହୂର୍ତ୍ତିକ ଗତି ଫଳରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ୪୮ ମିନିଟ ସମୟ ଅଧିକାର କରନ୍ତି । ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଆହୁରି ବିଶଦ ଭାବରେ ପୁରାଣରେ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଇଛି । କୁମ୍ଭାର ଚକର ପରିଧି ଉପରେ ବସିଥିବା ମାଛିଟିଏ ପରି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦିନରାତି ଘୂରୁଛନ୍ତି । ଏହି ଚକଟି ୩୦ ଡିଗ୍ରୀ କୋଣରେ ଢଳିରହି ଘୂରୁଛି । ଫଳରେ ଦିନରାତି ହେଉଛି ଏବଂ ଦିନରାତି ଛୋଟ ବା ବଡ଼ ମଧ୍ୟ ହେଉଛି । କର୍କଟକ୍ରାନ୍ତି ଦିଗରେ ଏହି ଯାତ୍ରାର ଆରମ୍ଭରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ମକର, କୁମ୍ଭ ଓ ମୀନ ରାଶି ଦେଇ ଗତି କରନ୍ତି । ତା’ପରେ ବିଷୁବରେଖାରେ ଅବସ୍ଥାନ କରନ୍ତି । ସେଦିନଟି ଦିନ ଓ ରାତି ସମାନ ହୁଏ । ଉତ୍ତର ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧର ଏହି ଯାତ୍ରା ଶେଷ ହେଲେ ସୂର୍ଯ୍ୟ କର୍କଟ ରାଶିକୁ ଯାଆନ୍ତି ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ଗୋଲାର୍ଦ୍ଧରେ ଯାତ୍ରାର ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ବିଜ୍ଞାନରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଉତ୍ତରାୟଣ ଓ ଦକ୍ଷିଣାୟନ ଗତି ସହିତ ଏହାର ସାମ୍ୟ ଅଛି । ତଫାତ୍ କେବଳ ଏତିକି ଯେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଚାରିପଟରେ ପୃଥିବୀ ଘୂରୁଛି ବୋଲି ବିଜ୍ଞାନ କହିବାବେଳେ ପୁରାଣରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଦେବତା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ଏବଂ ଏ ସବୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଗତି ଯୋଗୁଁ ସମ୍ଭବ ହେଉଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।
ତେବେ ପୁରାଣ ପରି ବିଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ୱ ସ୍ୱୀକାର କରି ଆସିଛି । ପୁରାଣ ପରି ବିଜ୍ଞାନରେ ମଧ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ରାଜା ବୋଲି କୁହାହୋଇଛି ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ବିନା ସୃଷ୍ଟି ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ସ୍ୱୟଂ ଋକ୍, ଯଜୁଃ ଓ ସାମ
ଅଖିଳ ସୃଷ୍ଟିର ସ୍ଥିତି ପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଏହି ଗୁରୁତ୍ୱ ପୁରାଣର ଗୋଟିଏ କାହାଣୀରେ ଅତି ଚମତ୍କାର ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ସେହି କାହାଣୀଟି ହେଉଛି-
ସୁକେଶ ନାମରେ ଏକ ରାକ୍ଷସ ଥିଲା । ସେ ବିଦ୍ୟୁତ୍କେଶ ଓ ଶାଳକଣ୍ଟକଙ୍କର ପୁତ୍ର । ସେ ଅପରାଜେୟ ହେବା ପାଇଁ ଥରେ ଶିବଙ୍କୁ ତପସ୍ୟା କଲା । ତା’ର କଠୋର ତପସ୍ୟାରେ ଶିବ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ତାକୁ ସେହି ବର ଦେଲେ । ଏକ ଭ୍ରାମ୍ୟମାଣ ନଗର ମଧ୍ୟ ତାକୁ ବରରୂପେ ଦେଲେ । ସେହି ନଗର ଆକାଶକୁ ଉଠି ବୁଲି ପାରୁଥିଲା । ସେହି ବର ପାଇ ସୁକେଶ ଖୁବ୍ ଖୁସି ହେଲା ଏବଂ ନିଜର ଜ୍ଞାତି, କୁଟୁମ୍ବ ଓ ପାରିଷଦଙ୍କ ସହିତ ଯାଇ ସେହି ନଗରରେ ରହିଲା ।
ଶିବଙ୍କ ବର ପ୍ରସାଦରୁ ତା’ର ଆସୁରିକ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ଦୂର ହୋଇଗଲା । ସେ ସତ୍ ଓ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ଜୀବନ ବିତାଇଲା । ଏପରିକି ଥରେ ମାଗଧ ଅରଣ୍ୟକୁ ଯାଇ ସେଠାରେ ଥିବା ମୁନି-ଋଷିଙ୍କ ଠାରୁ ସଦ୍ଗୁଣମାନ ଶିକ୍ଷା କଲା । ତାଙ୍କର ଜ୍ଞାତି କୁଟୁମ୍ବ, ପାରିଷଦମାନେ ମଧ୍ୟ ଉନ୍ନତ ଜୀବନ ଯାପନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କର ସଦ୍ଗୁଣ ପ୍ରଭାବରୁ ତା’ର ନଗରଟି ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଦେଖାଗଲା । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ସେହି ନଗରଟି ଆକାଶ ମାର୍ଗରେ ଭ୍ରମଣ କରୁଥିବାରୁ, ତାହା ଦିନରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ରାତିରେ ଚନ୍ଦ୍ର ପରି ଭ୍ରମ ସୃଷ୍ଟିକଲା । ଫଳରେ ସୃଷ୍ଟିରେ ନାନା ବିଭ୍ରାଟ ଦେଖାଦେଲା । ଆକାଶ ମାର୍ଗରେ ତାହା ଭ୍ରମଣ କରୁଥିବାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଠିକ ଭାବରେ ଆତଯାତ ହୋଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ସୁକେଶର ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ନଗରକୁ ଦେଖି ତାକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଭ୍ରମ କରି ପଦ୍ମଫୁଲ ରାତିରେ ଫୁଟିଲେ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ବିଭ୍ରାଟ ମଧ୍ୟ ଘଟିଲା । ସେହି ଦୀପ୍ତିମନ୍ତ ନଗର ଯୋଗୁଁ ଏହି ବିଭ୍ରାଟ ହେବା ଜାଣି ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବ ଦିନେ ସୁକେଶ-ନଗରକୁ ରାଗି ଚାହିଁ ଦେବାରୁ ସେହି ନଗର ଜଳିପୋଡ଼ି ପାଉଁଶ ହୋଇ ତଳେ ଖସି ପଡ଼ିଲା ।
ଶିବଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦରୁ ପାଇଥିବା ନଗରର ସେହି ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ସୁକେଶ ଦୁଃଖିତ ହୋଇ ପୁଣି ଶିବଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲା । ସେହି ଘଟଣା ଜାଣି ଶିବ ରାଗିଯାଇ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଚାହିଁବାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ
ଅଖିଳ ସୃଷ୍ଟିର ଆତ୍ମା ସ୍ୱରୂ ଏହି ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କର ଅନେକ ନାମ । ମହାଭାରତର ବନପର୍ବରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଯେଉଁ ଶହେ ଆଠଟି ନାମର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି, ତାହା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଗୁଣ, କର୍ମ ଓ ବଂଶ ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ହୋଇଛି । ସେଥିରୁ ଅମରକୋଷରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିବା ନାମଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଧାନ । ଅମରକୋଷରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଯେଉଁ ନାମଗୁଡ଼ିକ ଲେଖାଅଛି, ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି- ସୁର, ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଅର୍ଯମା, ଆଦିତ୍ୟ, ଦ୍ୱାଦଶାତ୍ମା, ଦିବାକର, ଭାସ୍କର, ଅହସ୍କର, ବ୍ରଧ୍ନ, ପ୍ରଭାକର, ବିଭାକର, ଭାସ୍ୱାନ, ବିବସ୍ୱାନ, ସପ୍ତାଶ୍ୱ, ହରିଦାଶ୍ୱ, ଉଷ୍ମରଶ୍ମି, ବିକର୍ତ୍ତନ, ଅର୍କ, ମାର୍ତ୍ତଣ୍ଡ, ମିହିର, ଅରୁଣ, ପୁଷା, ଦ୍ୟୁମଣି, ତରଣି, ମିତ୍ର, ଚିତ୍ରଭାନୁ, ବିରୋଚନ, ବିଶ୍ୱାବସୁ, ଗ୍ରହପତି, ତ୍ୱିଷାମ୍ପତି, ଅହର୍ପତି, ଭାନୁ, ହଂସ, ସହସ୍ରାଂଶୁ, ସବିତା, ତପନ, ରବି, ପଦ୍ମାକ୍ଷ, ତେଜସ୍ରାଂରାଶି, ଛାୟାନାଥ, ତମିସ୍ରାହା, କର୍ମସାକ୍ଷୀ, ଜଗଚ୍ଚାକ୍ଷୁଷ, ଲୋକବନ୍ଧୁ, ତ୍ରୟୀତନୁ, ପ୍ରଦ୍ୟୋତନ, ଦିନମଣି, ଖଦ୍ୟୋତ, ଲୋକବାନ୍ଧବ, ଇନା, ଭର୍ଗ, ଧାମନିଧି, ଅଂଶୁମାଳି ଓ ଅବ୍ଜିନୀପତି ।
ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆଲୋକର ଉତ୍ସ । ଆଲୋକ ହେଉଛି ଅନ୍ଧକାରର ବିନାଶକ । ଅନ୍ଧକାର ହେଉଛି ଅଜ୍ଞାନ ବା ପାପ । ଏଣୁ ଆଲୋକ ବା ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଜ୍ଞାନ ବା ପାପ ନାଶ କରି ଜ୍ଞାନର ପ୍ରକାଶ ଓ ବିକାଶ କରନ୍ତି । ଏଣୁ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କୁ ଉପାସନା କଲେ ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ ଓ ବାଚ୍ୟିକ ସମସ୍ତ ଦୁଷ୍କୃତି ନାଶ ହୁଏ ଏବଂ ବାଞ୍ଛିତ ଫଳ ଲାଭ ହୁଏ ।
ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଏକ ଧ୍ୟାନଶ୍ଳୋକରେ ତାଙ୍କୁ ନିଖିଳ ଭୁବନର ନେତ୍ର ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ସେହି ଧ୍ୟାନ ଶ୍ଳୋକଟି ହେଉଛି-
ଉଦୟଗିରି ମୁପେତଂ ଭାସ୍କରଂ ପଦ୍ମହସ୍ତଂ
ନିଖିଳ ଭୁବନ ନେତ୍ରଂ ରତ୍ନରତ୍ନୋପମେୟମ୍
ତିମିର କରି ମୃଗେନ୍ଦ୍ରଂ ବୋଧକଂ ପଦ୍ମିନୀନାଂ
ସୁରବର ମଭିବନ୍ଦେ ସୁନ୍ଦରଂ ବିଶ୍ୱବନ୍ଦ୍ୟମ୍ ।
 |
 |
 |
 |
|
|
|